Oct 24, 2016

قيساجا وارليق کاتئقوريياسى حقينده

لاتين اليفباسيندان کؤچورن: محمد قره خانى

وارليق فلسفه‌‌نين ان فوندامئنتال و ان عومومي کاتئقورييالارينداندير. وارليق پروبلئمي‌نين معناسيني آنلاماق اوچون، هر شئيدن اول، اونون اينسانلارين رئال حياتي و پراکتيکاسينداکي  کؤکلريني آچيغاا چيخارماق لازيمدير. وارليق حاقينداکي اينسان تصوورلري منشاجه قديمدير. جمعيت عمله گلديگي ايلکين دؤورلردن گئرچکليک، مؤوجودلوق، وارليق حاقينداکي ميفولوژي- ديني سجييه‌ده اولسا دا، موعين تصوورلر اولموشدور.
گئرچکليکده باش وئرن حاديثه لري- اينسا‌نين دوغولماسي، ياشاماسي، اؤلمه‌سي، يارانما و يوخ اولما حاديثه لري، طبيعتده، خوصوصيله بيتکي و حئيوانلار عالمينده باش وئرن حاديثه لر و اي. آ. هاميسي اينسا‌نين گؤزو قاباغيندا باش وئرير. ايبتيدايى اينسان و عوموميتله آمپئريک بيليک سوييه‌سينده ياشايان اينسان بوتون بو حاديثه و پروسئسلري ايداره ائدن وارليق، بوتؤو دونيا‌نين وارليغي و مؤوجودلوغو حاقيندا تصوورلره ماليک اولور. اؤزونون وارليق آنلاييشيني فورمالاشديرير. سونرالار اينساندا فؤوق طبيعى وارليقلار، طبيعتي و جمعيتي يارادان و ايداره ائدن تانرى وارليغى حاقيندا باخيشلار فورمالاشير. نهايت، اينسان مادى و معنوي دونياني وحدتده احاطه ائدن رئال وارليق، اوبيئکتيو مؤوجودلوق حاقيندا علمي- فلسفي تصوورلره يييله‌نير. دئمه‌لي، وارليق، دونيا، مؤوجودلوق، ياشاييش،  اؤلوم، اؤلمزليک حاقيندا تصوورلرين ايفاده‌سي کيمي ان عومومي شکيلده وارليق آنلاييشي اينسان ذکاسيني هميشه مشغول ائتميشدي.  

اينسانلارين هر جور فعاليتي دوغرولوغو هئچ بير شوبهه اوياتمايان ان ساده و آنلاشيقلي ايلکين شرطلره، پرينسيپلره اساسلانير. بونلاردان ان ايلکين و اونيوئرسال اولاني ايسه اينسا‌نين اونو احاطه ائدن عالمين مؤوجودلوغونا، وارليغينا طبيعي ايناميدير. آيديندير کي، دونيا‌نين وارليغي حاقينداکي مساله يالنيز اوندا پروبلئم خاراکتئري آلا بيلر کي، اينسا‌نين بو اينامي شوبهه آلتينا آلينميش اولسون.  
بيزي احاطه ائدن عالمين مؤوجودلوغو فاکتي نه قدر شکسيز و آچيق- آشکار گؤرونسه ده، جيدي نظر سالديقدا آيدين اولور کي، بو فاکتين ثوبوت ائديلمه‌سي او قدر ده آسان ايش دئييلدير. اينسا‌نين گونده‌ليک حيات تجروبه‌سيندن اونا پرئدمئت و حاديثه لرين وارليغي، مؤوجودلوغو بلليدير. سوبيئکتين موشاهيده حودودلاريندان کناردا وارليق، عوموميتله دئسک، آچيق مساله‌دير. دونيا‌نين مکان و زامان اعتيباري ايله حودودسوزلوغو ايدئياسي دا اؤزلوگونده آچيق- آشکار دئييلدير. عکسينه اينسان حياتي‌نين کونکرئت مکان و زامان حودودلاري ايله محدودلاشماسي اينسانا دونيا‌نين سونسوزلوغو دئييل، داها چوخ سونلو، محدود اولماسي ايدئياسيني تلقين ائدير.  
هر بير فلسفي کاتئقورييا ديگر کاتئقورييالاردان هئچ بيري‌نين احاطه ائتمه‌ديگي خوصوصي مضمونو ايفاده ائدير. وارليق کاتئقوريياسي‌نين خوصوصيتيني نظره چارپديراق، ي. کانت قئيد ائدير کي، او پرئدمئتين هئچ بير کونکرئت خاصه‌سيني ايفاده ائتمير. بو کاتئقورييا پرئدمئت و حاديثه لري، اونلارين خاصه و موناسيبتلريني واحيد بير علامت- مؤوجود اولماق علامتي اساسيندا بيرلشديرير. لاکين شئيلرين اونلارين مؤوجود اولماسي باخيميندان نظردن کئچيريلمه‌سي اونلاردا هئچ بير يئني خاصه آشکارا چيخارمير و يا اونلارا هئچ بير کونکرئت خاصه ايستيناد ائتمير. ياني مؤوجود اولماق اوبيئکتده‌کي هانسيسا کونکرئت خاصه‌‌نين ايفاده‌سي دئگيلدير. بونو اساس گؤتوره‌رک بعضي موتفکيرلر وارليق کاتئقوريياسيني مضمونسوز بير مهفوم کيمي فلسفي کاتئقورييالار سيستئميندن چيخاريب آتماغي تکليف ائديرلر. لاکين ياددان چيخارماق لازيم دئگيل کي، فلسفي کاتئقورييالارين سپئسيفيکليگي محض اوندادير کي، اونلار پرئدمئت و حاديثه لر آراسينداکي کونکرئت علاقه لري (اونلارين کونکرئت خاصه‌لريني دئگيل)، ان عومومي، اونيوئرسال علاقه لري و خاصه‌لري عکس ائتديريرلر. وارليق کاتئقوريياسي دا محض بو جور اونيوئرسال علاقه پرئدمئتلرين، حاديثه‌لرين، ايدئيالارين و س. مؤوجودلوغونو اؤزونده عکس ائتديرير. سؤزون ان گئنيش معناسيندا وارليق سون درجه احاطه‌لي رئالليغي، اوبيئکتيو مؤوجودلوغو، اينسان شوعوروندان آسيلي اولمايان گئرچکليگي بيلديرن ان عومومي فلسفي کاتئقورييادير. وارليق- دونيا‌نين رئال مؤوجودلوغونون مجموعسو، طبيعت و جمعيتين، مادى و معنوي عالمين وحدتي‌نين ان عومومي ايفاده‌سيني بيلديرن فلسفي کاتئقورييادير. مادى پرئدمئتلر، پروسئسلر، خاصه‌لر، علاقه و ايليشکيلر، ميفلر، ناغيل و افسانه‌لر، ايجتيماعي- سياسي، علمي و س. ايدئيالار- بوتون بونلار هاميسي وارليغين موختليف نؤوعلريدير. گؤروندوگو کيمي، وارليق کاتئقوريياسي اؤزونده هم مادى، هم ده معنوي، ايدئال اولاني احاطه ائدير.  
داها کونکرئت اولاراق وارليغين نؤوعلريني بئله قروپلاشديرماق اولار:
آ) طبيعى و يا مادى وارليق. بورايا اينساني احاطه ائدن مادى گئرچکليک داخيلدير کي، اونون دا ايکي آسپئکتيني قئيد ائتمک اولار: طبيعى موحيط و اينسان امگي ايله ياراديلميش "صونعي موحيط" و "ايکينجي طبيعت".  بونو اينسان شوعوروندان آسيلي اولمايان طبيعي- مادى مؤوجودلوق دا آدلانديرماق اولار.  
ب) معنوي و يا ايدئال وارليق. بورايا اينساني احاطه ائدن معنوي عالم، ايدئال مؤوجودلوق- مدنيت، علم، اينجه‌صنعت، عادت- عنعنه لر(گله‌نکلر)، ايدئولوژي فورمالار و س. مجموعسو داخيلدير.  
ج) اساسيندا ايجتيماعي ايستحصال پروسئسي و ايجتيماعي موناسيبتلرين، سوسيال- سياسي ايستروکتورلارين دوردوغو سوسيال- سياسي وارليق. بونو دا ايکي قيسمه آييرماق اولار: ايجتيماعى‌لشميش اينسان- شخصيت عالمي و فردى‌لشميش اينسان- فرد عالمي.  
وارليق کاتئقوريياسي اؤز ماهيتي اعتيباريله درين ديالئکتيک طبيعته ماليکدير. وارليغين بو ديالئکتيک طبيعتيني هگئل هرطرفلي شکيلده تدقيق ائده‌رک آشکارا چيخارميشدير. او يازيردي: "اگر بيز دونياني نظردن کئچيررکن يالنيز او مؤوجوددور" ،  -دئييب، آرتيق هئچ نه علاوه ائتميريکسه، اوندا بيز بوتون موعين اولاني نظردن قاچيرير و دئمه‌لي، موطلق دولغونلوق عوضينه، موطلق بوشلوق الده ائديريک". 
هگئله گؤره خاليص وارليق کاتئقوريياسي مضمونجا او قدر يوخسولدور کي، و اصلينده ائله يوخسوللوقلا عئيني‌گوجلو مهفومدور. لاکين ديگر طرفدن خاليص وارليق همچنين مؤوجودلوق ايمکانيدير. ياني هر جور گئرچکليک اؤز باشلانغيجيني خاليص وارليقدان گؤتورور. دئمه‌لي، او موطلق يوخلوقدان عيبارت نئقاتيو آنلاييش دئگيل، پوتئنسيال وارليقدان عيبارت اولوب، پوزيتيو آنلاييشدير. هگئله گؤره وارليق کاتئقوريياسي‌نين محض بو داخيلي ضيدييتي اؤز اينکيشافي پروسئسينده گئتديکجه داها مضمونلو اولان آنلاييشلاري يارادير. وارليق کاتئقوريياسي‌نين فلسفي آنلاييشي حاقيندا ايلک فيکير قديم يونان فلسفه‌سي‌نين سوکراتا قدرکي دؤورونه عاييددير. او دؤور موتفکيرلردن پارمئنيد وارليق دئديکده "مادى، بديعى و موکمل کوسموسو"نظرده توتموش، هئراکليت ايسه اونو "فاصيله‌سيز قرارلاشان کوسموس" آدلانديرميشدي. بورادا وارليق، هئچليگه، يوخلوغا قارشي قويولموشدو. پلاتون ايسه وارليق آنلاييشي‌نين "حيس اولونان" طرفيني آتاراق، "خاليص ايدئيا"- حقيقي دونيا مؤوجودلوغو کيمي سجييه‌لنديردي. آريستوتئل ايسه وارليغا "فورما و ماتئرييا‌نين وحدتي" کيمي باخاراق اونون موختليف سجييه‌لريندن("حيسى" ،  "ايدئال" ،  "اينساني" و س. ) بحث ائتميشدي. اورتا عصرلر ايلاهياتيندا (خريستيان، ايسلام و س. ) وارليق آنلاييشينا ايلاهي معنا وئريلير، "تانرى- حقيقي وارليق" ،  "مادى و ايدئيا وحدتي" ايسه غئيري- حقيقي، ياراديلميش مؤوجودات آدلانديريلير. اون يئددي-اون سککيزينجى عصر ماعاريفچى‌ليگينده ايسه وارليغا آنجاق مادى-طبيعي اولا‌نين عاييد ائديلمه‌سي، معنوي عالمين اونا داخيل ائديلمه‌مه‌سي ايدئيالاري اوستون اولموشدو. اورتا عصرده و سونراکي دؤورلرده شرق و آذربايجان فلسفه‌سينده وارليغي "ضروري و مومکون وارليق" کيمي ايکي حيصه‌يه بؤلموش، "ضروري وارليغا" بوتون گئرچکليگين و "مومکون وارليغين" سببي و ايلکين سوبستانسيونال اساسي کيمي باخميشلار. دئکارت وارليغا موناسيبتده "فيکيرلشيرم، دئمه‌لي، مؤوجودام" تئزيسي ايله چيخيش ائتميش، لئيبنيتس ايسه وارليغي "معنوي سوبستانسييا‌نين گئرچکليگي‌نين اينعيکاسي" کيمي معنالانديرميشدي. کانتا گؤره وارليق "بيزيم آنلاييشيميزين و موحاکيمه‌لريميزين علاقه لري‌نين ان موهوم واسيطه‌سيدير". هگئلده ايسه "وارليق- موطلق ايدئيا‌نين، روحون اؤزو- اؤزوندن يوکسلمه‌سي پروسئسي"، اوبيئکتيو ايدئال گئرچکليکدير...

No comments: