Oct 17, 2016

ادبى اثرلر حاقيندا - مضمون و فورما وحدتى

مير جلال؛ عرب الیفباسنا چئویرن: م.ا. جواد

فلسفه وارليقدا هر شئيين اؤز مضمونو و فورماسي اولدوغونو، بونلارين قارشيليقلي علاقه،ضيديت و وحدتيني قبول ائدير. ادبيات نظريه‌سي ده ادبي اثرلرين مضمون و فورماسي حاقيندا بو فلسفي مدعايا اساسلانير.
مادام کي، حياتدا هر بير شئيين اؤز مضمونو و فورماسي واردير، او واخت رئال وارليغي عکس ائتديرن بديعي اثر ده موعين مضمونلا فورمانين وحدتي شکلينده مؤوجود اولماليدير. لاکين شئيلرين، اورقانيزمين مضمونو و فورماسي ايله بديعي اثرين مضمونو و فورماسي آنلاييشي بير-بيريندن فرقليدير. چونکي حيات حقيقتي ايله بديعي حقيقت عين دئييلدير. بديعي اثر اوبرازلي تفکورون محصولودور.
او، يازيچي خيالي، دوشونجه‌لري و هيجانلاري ايله باغليدير. بديعي اثرين مضمونو موختليف حيات ماتئرياللارينين آهنگدار علاقه‌‌ده، اوبرازلي شکيلده اينعيکاسيندان عيبارتدير. بئله مضمون کونکرئت ايدئيا داشير، اوخوجونو يئني قناعته گتيريب، اونا فيکير آشيلايير. بونا گؤره ده مضمون ايستطلاحي ايله ياناشي ايدئيا-مضمون سؤزو ايشله‌نير. بورادان بئله نتيجه چيخير کي، بديعي اثرين مضمونو اوبيئکتيو گئرچکليکدن گؤتورولسه ده، او، يازيچي‌نين سوبيئکتيو عالمي ايله عوضوي شکيلده باغليدير. بو سببدن بديعي اثرده‌کي حقيقتله اونون اساسيني تشکيل ائدن حيات حقيقتي آراسيندا هئچ واخت عئينيت اولا بيلمز. مثلا، ع. حقوئردييئوين «آغا محمد شاه قاجار» فاجيعه سي‌نين ده، ي. و. چمنزمينلي‌نين «قان ايچينده» روماني‌نين دا، ص. وورغونون «واقيف» پييئسي‌نين ده مؤوضوعسو عئيني تاريخي حاديثه‌دن گؤتورولموشدور. هر اوچ اثرده ايشتيراک ائدن قاجار، ايبراهيم خان و واقيف تاريخي شخصيتدير. هر اوچ اثرده تاريخي حاديثه‌لر اؤزونون رئال بديعي عکسيني تاپميشدير. لاکين بو اثرلرده‌کي حقيقت تاريخي حقيقتين عئيني دئييلدير. عئيني تاريخي حقيقته هر يازيچي‌نين اؤز باخيشي واردير، هر اديب تاريخي کئچميشدن باشقا-باشقا نتيجه چيخارميشدير.
کئچميش حاديثه‌لري بديعي سيستئمه ساليب معنالانديرماقلا بير يازيچي‌نين اوصولو ديگر يازيچي‌نين اوصولونا اويغون گلمير. بديعي اوبرازلارا گلديکده ه. حقوئردييئوين ياراتديغي قاجار نه صمد وورغونون، نه يوسيف وزيرين ياراتديغي قاجارا بنزه‌يير. هر اوچ اثرده واقيفين پروتوتيپي اون سکيزينجى عصرين رئاليست شاعيري موللا پناهدير. آنجاق او قان ايچينده‌کي واقيف اوبرازي چمنزمينلي قلمي‌نين محصولودور. بوراداکي واقيف اونو يارادان اديبين ذؤوقونه، تصوورونه، آنلاييشينا اساسن جانلانير، بورادا يوسيف وزير صنعتي‌نين مؤهورو واردير. ع. حقوئردييئو و ص. وورغونون واقيفي ايسه بير اوبراز کيمي تامام باشقا فردي عالم، باشقا طبيعته ماليکدير. چونکي هر صنعتکارين تاريخي کئچميشيميزه موناسيبتي باشقادير، تاريخي شخصيتلر حاقيندا تصوورو موختليفدير. تاريخي حاديثه‌لرين هر بير يازيچييا باغيشلاديغي تاثورات، يازيچي‌نين کئچيرديگي هيجانلار باشقا-باشقادير.
يازيچي‌نين تمايولونو، حاديثه‌لرين ماهيتينه، جمعيتين اينکيشاف مئيللرينه باخيشيني و اوبيئکتيو وارليغي ايضاح ائتمه‌سيني نظره آلاراق دئييرلر کي، بديعي اثرين مضمونو درک ائديلميش، شخصيتين خيال سوزگجيندن کئچيريلميش، موعين فيکري نايليت جبهه‌سيندن قيمتلنديريلميش ايدئالدان عيبارتدير، همين مضمونون مورکب و سينتئتيک تجسومو سايه‌سينده موعين و کونکرئت بير فيکير حاصيل اولور. بونا اثرين ايدئياسي، ياخود يازيچي‌نين غايه‌سي دئييلير.
ايدئيانين تاثير گوجو اونو دوغوران مضمونون زنگينليک و درينليگيندن آسيليدير. دئمک، يازيچي اؤتري، کئچيچي حاديثه و کئيفيتلري دئييل، جمعيت حياتيندا موهوم اهميتي اولان مساله‌لري عوموميلشديرمه‌ليدير. حياتي حاديثه‌لر و پروبلئملر ايسه چوخ، رنگارنگ و اينتيهاسيزدير. بوتون بونلاري بير يازيچي‌نين احاطه ائتمه‌سي غئيري-مومکوندور. اونا گؤره ده هر صنعتکار جمعيت حياتي‌نين کونکرئت بير پروبلئميني داها دريندن اؤيرنمگه باشلايير. ائله کي، اوبيئکت حاقيندا آيدين و قطعي قناعته گلير، ياخشي جهتلري تبليغ، پيسلري ايسه تنقيد اوچون اؤزونده تام حاضيرليق حيس ائدير، اوندا قلمه ساريلير. صنعتکارين موشاهيده اوچون سئچديگي بو ساحه اونون ياراتديغي اثرين مؤوضوعسو حساب اولونور.
مؤوضوع مضمونا نيسبتن گئنيش مفهومدور. چونکي حياتين موعين بير ساحه‌سي ايله ماراقلانان يازيچي اورادا نينکي بير اثر اوچون، بير نئچه اثر اوچون ده زنگين ماتئريال توپلايا بيلر. مثلا، 1905-جي ايل اينقيلابي ائله گئنيش، احاطه‌لي مؤوضوعدور کي، اونو کول حاليندا عکس ائتديرمک چوخ چتين و مورکبدير. همين اينقيلابين موختليف حاديثه‌لري ايسه کونکرئت مؤوضوع کيمي سئچيليب عوموميلشديريلرسه، بئله بير اثر 1905-جي ايل اينقيلابي‌نين موهوم خوصوصيتلري باره‌ده دولغون تصوور اويادا بيلر. ج. جاببارلي اؤز اثرينه «1905-جي ايلده» آدي وئره‌رک، حاديثه‌لر سيلسيله‌سيندن بير نئچه تيپيک و خاراکتئريک احوالاتي تجسوم ائتمکله کيفايتلنميشدير.
م. س. اوردوبادينين «دومانلي تبريز» روماني ايله عئيني آدلي پيئسيني موقايسه‌لي گؤتورسک، مؤوضوعيا داها کونکرئت و دار چرچيوه‌دن، ياخود بؤيوک ميقياس باخيميندان ياناشماغين مومکون اولدوغونو گؤرريک. «دومانلي تبريز» رومانيندا اديب تخمينن سکيز ايل عرضينده بو شهرين طالعى ايله باغلي اولان سايسيز- حسابسيز سياسي-ايجتيماعي حاديثه‌ني، جمعيتين، دئمک اولار کي، بوتون طبقه‌لريني، رنگارنگ عادت-عنعنه لري ائپيک بويالارلا قلمه آلميشدير. «دومانلي تبريز» پيئسننده ايسه بو، ژانرين ييغجام چرچيوه‌سينه يئرلشه‌بيلن باشليجا حاديثه‌لر، اساس تاريخي شخصيتلرين فعاليتي ايله محدودلاشميشدير. رومانين گئنيش و ائپيک، پيئسين ييغجام و گرگين سوژئت خطينه اساسلانيب همين اثرلري بير-بيرينه قارشي قويماق اولماز. اونلارين ايکيسي ده مؤوضوعنو اؤز بديعي ايمکانلاري دايره‌سينده آچيب عوموميلشديره بيلير.
صنعتکارين ماراغيندان، ياخود ايستعدادينين قودرتيندن آسيلي اولاراق اثرين مؤوضوع دايره‌سي گئنيشلنه ده بيلر، دار، کونکرئت، حتا محدود چرچيوه‌ده قالا دا بيلر. مثلا، وطنداش موحاريبه‌سي، آلمان-فاشيست ايشغالچيلارينا قارشي سووئت خالقي‌نين بؤيوک وطن موحاريبه‌سي يوزلرله اثره مؤوضوع اولموشدور. هر اثرده ايسه مؤوضوع يازيني‌نين اؤز ياراديجيليق طبيعتينه اويغون شکيلده حل ائديلميشدير.
م. قورکينى پرولئتار اديبي آدلانديريريق. او اکثر اثرلرينين مؤوضوعسونو فهله حياتيندان آلميش. آنجاق عومومن فهله صينفي مؤوضوعسو چوخ گئنيش و زنگيندير. بعضي صنعتکارلار بوتؤو بير صينفين، دئمک، جمعيت حياتيندا حل ائديجي خيدمتي اولان بير قوووه‌نين منافعى پروبلئميني قالديريرلار.
بونونلا ياناشي، فهله صينفي مؤوضوعسو آنلاييشيندا «خيردا»، «دار چرچيوه‌لي» مؤوضوعلار دا واردير. اولا بيلسين کي، بير مؤليف بو دار چرچيوه‌لي مؤوضوعنو گؤتورسون، بير زاوود فهله‌لريني، ياخود بير ترئستده چاليشان بريقادا عوضولرينين فعاليتيني سئچسين. بئله اثر جمعيت حاقيندا ائنسيکلوپئديک معلومات وئرمز. لاکين او، يالنيز بير بريقادانين فعاللارينين تيمثاليندا بو صينفه عايد اولان بعضي يوکسک اخلاقي کئيفيتلري، همين کئيفيتلرين يارانماسي و اينکيشافي عاميللريني پارلاق شکيلده آچماقلا چيددي تبليغي و تربيه‌وي رول اوينايا بيلر.
م. قورکي‌نين «آنا» اثري مونومئنتالدير. بو اثرين ادبيات تاريخينده ميثيلسيز رولو واردير، لاکين نيسبتن «خيردا»مؤوضوعدا يازيلميش اثرلرين ده اؤزونه مخصوص ملاحتيني، جمعيته تاثيريني، جيدي ايدراک اهميتيني قيمتلنديرمه‌مک اولماز. مثلا، م. ع.صابرين فهله حياتيندان يازديغي شعرلر آزدير. لاکين بو شعرلرده مؤليف فهله صينفينه خاص اولان کئيفيتلري، صينفي موباريزه‌ده اونون عظمت و قودرتيني، چرخي-فلگي ترسينه چئويرمک، قانون-قايدالاري يئنيدن يازماق عزميني ائله نيکبين و پارلاق بويالارلا عکس ائتديرميشدير کي، اونون بير-ايکي شعري سيلسيله اثرلردن داها تاثيرلي و دولغون گؤرونور.
ايدئيا مضموندان دوغدوغو کيمي، او، مؤوضوع ايله ده باغليدير. آنجاق مؤوضوع ايدئيانين تجسومونده مضمون قدر حل ائديجي دئييلدير. حتا عئيني مؤوضوعدا يازان، لاکين دونياگؤروشو بير- بيرينه ضيد اولان يازيچيلارين ايدئياسي دا باشقا-باشقا اولور. عئيني حيات ساحه‌سيندن مؤوضوع گؤتوروب، دونياگؤروشو جهتدن ده بير-بيرينه ياخين اولان يازيچيلاردا ايسه ايدئيا دا ياخين اولور. بورادا، البته، مضمون ياخينليغي و مضمونا هر ايکي يازيچي موناسيبتي‌نين اويغونلوغو باشليجا رول اوينايير. قوقولون «کولياسکا» اثري ايله ج. ممدقولوزادنين «قوربانعلي بيگ» حکايه‌سينده ده مؤوضوع و اونا موناسيبتده بئله بير ياخينليق اؤزونو گؤسترير.
شوبهه‌سيز کي، مؤوضوعنون تاريخيليگي ده اساس شرطلردندير. ائله مؤوضوعلار واردير کي، اونلار عنعنه وي شکيلده چوخ قديمدن داوام ائديب گلير. مثلا، محبت مؤوضوعسو. لاکين کونکرئت تاريخي شرايطله، ادبي کريتئرييالارلا (معيارلارلا)، ادبياتين وظيفه و اهميتينه موناسيبتله علاقه‌دار اولاراق مؤوضوع‌يا موناسيبت دگيشير. عنعنه‌وي مؤوضوعلار اؤز اهميتيني ايتيرمگه، يازيچيلارين نظريني باشقا مساله‌لر، ادبيات تاريخينده هئچ کسين ديقت يئتيرمه‌ديگي حيات ماتئرياللاري جلب ائتمگه باشلايير. واختي ايله جنگاورليک رومانلاري غربي آوروپادا چوخ دب ايدي. سونرا او ائله چئينندى و باياغيلاشدي کي، يئني و قودرتلي صنعتکارلار جنگاورليک رومانلاري مؤوضوعسوندان ايکراه ائتديلر، سئروانتئسين مشهور «دون کيخوت» اثري اؤز آمانسيز ايستئهزاسي ايله جنگاورليک رومانلاريني نوفوزدان سالدي.
قديم يونان ادبياتيندا اساطيرين موهوم مؤوقعى معلومدور. اساطير عصرلر بويو بديعي اثرلرده اؤز حاکيم مؤوقعينى ساخلاييردي. حتا عقليون فيلوسوفالارين کونسئپسيياسينا اساسلانيب حقيقتپرستليک، گئرچکليک شوعاري ايله چيخيش ائدن کلاسيسيزم طرفدارلاري دا اساتيرين گؤزلليک و حئيرت آميزليگينه اؤز پرستيشيني بيلديرمه‌لي اولدولار.
لاکين رئاليزمين اينکيشافيندا ائله مرحله عمله گلدي کي، موعاصيرليک، يوخسول کندلي حيات و معيشتي‌نين اينعيکاسي يئني ائستئتيک معيارلارين اساسيندا داياندي. بونونلا علاقه‌دار اولاراق آللاه و ياريم آللاهلارين اساس پئرسوناژ کيمي ايشتيراک ائتديگي کلاسيک اثرلره پارودييالار مئيدانا چيخدي. موختليف اؤلکه‌لرده يارانان  )بو کيمى( اثرلر دبدن دوشموش عنعنه‌وي مؤوضوعلاردان يئني مؤوضوعلارا، داها دموکراتيک ايدئيالارين تبليغينه اويانان مئيلي و کئچيدي گؤستريردي.
ن. گنجوي‌نين «خسرو و شيرين» اثريندن توتموش، آ، س، پوشکينين «يئوگئني اونئگين»ي ده داخيل اولماقلا دونيادا شؤهرت قازانان منظوم رومانلاردا بؤيوک ائنسيکلوپئديک مضمون، يوکسک هومانيست ايدئيا محبت لؤوحه‌لري فونوندا آچيليردي. البته، بو اثرلرده ايدئيا هئچ ده محبتين عولويتي دئييلدي. بئله اولسا «خسرو و شيرين» «خمسه»يه داخيل اولمازدي. چونکي بوتون «خمسه»ني بيرلشديرن اساس ايدئيا محبتين عولويتي و اونون آزغين، چيلغين احتيراصا قاليب گلمه‌سي دئييلدير. ايدئيا زمانه حؤکمدارينين عملپرورليگي، يوکسک هومانيزمي، نجيب اينساني لياقتي، شؤهرت و خودپسندليکدن اوزاق اولماسيدير. بو ايدئيا ايسه شيرينله خسرو آراسيندا جريان ائدن حاديثه و موناسيبتلر فونوندا آچيلير. «يئوگئني اونئگين»ده ده ايدئيانين آچيلماسي بو سپکيده‌دير.
لاکين سونرالار رئاليزمين يوکسليشي ايله علاقه‌دار اولاراق منظوم رومان مؤليفي اوچون بؤيوک و نجيب ايدئيالاري آچماقدا «ليريک» مضمون، محبتين يانديريب-ياخيجي ايظطيرابلاري، اونون مست ائديجي نشه‌لري اؤز اهميتيني ايتيردي. بونون عوضينده بير عايله‌نين گونده‌ليک چؤرک احتياجي، مولکدار تحقيريندن ياخا قورتاريب «سربست» ياشاماق آرزوسو و بو آرزونو يئرينه يئتيرمک اوچون اينسانين گؤسترديگي سعى گؤزلليک معيارينا چئوريلدي، اساس مؤوضوع اولدو. ان ساده حيات ماتئريالي‌نين، ان ساده مؤوضوعنون بديعي حلى نتيجه‌سينده جمعيته مخصوص جيدي ايجتيماعى مساله‌لر قالديرماق باشلاييب، گئتديکجه درينلشيردي. بو عنعنه ايگيرمينجى عصر آذربايجان ادبياتيندا جليل ممدقولوزاده، م. ع. صابير، ع. حقوئردييئو، ي. و. چمنزمينلي ياراديجيليغيندا دا پارلاق شکيلده اؤزونو گؤسترير. مؤوضوع‌يا صيرف ايجتيماعى-سياسي جهتدن ياناشيب، عنعنه‌وي ليريک احوالاتلارا محل قويماماق نؤقطه‌يي-نظريندن آذربايجان سووئت بديعي نثرينده مير جلالين «بير گنجين مانيفئستي» پووئستي موکمل نومونه‌دير.
مؤوضوعنو بو شکيلده حل ائتمک ايسه آنجاق ايقتيصادي-سياسي شرايطين، ايجتيماعى فيکرين اينکيشافيندان دوغان، بونا گؤره ده تاريخي کؤکلري اولان بير مساله‌دير، مؤوضوع‌يا قوقولدا، چئخوودا و ائلجه ده ايگيرمينجى عصر آذربايجان رئاليست يازيچيلاريندا اولان موناسيبت نيظامي موحيطينده غئيري-مومکون ايدي. چونکي او ائستئتيک معيار، ادبياتين اوبيئکت و ايمکانلارينا او باخيش کي، تنقيدي رئاليستلرده عمله گلميشدي، بو باخيش نيظامي، ياخود عليشير نوايى زمانه‌سينده يارانا بيلمزدي.
مؤوضوع يئنيليگي، مؤوضوعنون آکتوالليغي ادبياتدا اهميتلي مساله‌دير. چونکي يئني مؤوضوع ادبياتا يئني حاديثه‌لرين، يئني صينيف و طبقه‌لرين حياتيني گتيرير. بونونلا ادبياتين احاطه دايره‌سي ده گئنيشله‌نير. خوصوصن، سووئت ادبياتيندا مؤوضوعنون موعاصيرليگي، جمعيتين اينکيشافيني سورعتلنديرن پروبلئملرين قالديريلماسي، يازيچي‌نين يئنيليگي داها تئز دويماسي، موترقى مئيللري واختيندا تبليغ ائتمه‌سي کيمي قيمتلنديريلير. تاريخي مؤوضوعدا يازيلميش اثرلرين ده تربيه‌وي رولو اونون موعاصير حياتلا نه درجه سسلشمه‌سينده‌دير.

بديعي اثرده مضمون يالنيز فورمايا دوشدوکده تظاهور ائدير. بونا گؤره ده اثرنن ايدئياسي مضمون و مؤوضوع ايله باغلي اولدوغو کيمي، فورما ايله ده وحدت تشکيل ائدير.
مضمونلا فورما اونا گؤره وحدت حاليندا گؤتورولور کي، اونلار آيريليقدا مؤوجود اولا بيلمزلر. مضمون اؤزونه اويغون فورما دوغورور، فورما ايسه مضمونون تظاهور شکلي کيمي ديقتي جلب ائدير. بونونلا بئله، ادبيات نظريه‌سي مضمونلا فورما آراسينداکي ضيديتي ده اينکار ائتمير. بو وحدت و ضيديت اينکيشافين اؤز ديالئکتيکاسيندان ايره‌لي گلير. بئله کي، يئني مضمون يئني فورما طلب ائتديگينه گؤره، او، کؤهنه فورمايا قارشي چئوريلير، فورما ايسه عومومن گئج دگيشن، نيسبتن موحافيظه‌کار اولدوغوندان يئني مضمونا بير مودت اويقون گلمير و مضمونون اؤزونون اصيل تظاهور شکليني تاپمايينجا همين موباريزه داوام ائدير. ائله کي، مضمونا اويغون فورما يارانير، اوندا فورما مضمونون داها ياخشي، داها تاثيرلي اينکيشافينا کؤمک ائدير. مثلا، آذربايجان ادبياتيندا غزل ژانري اوزون مودت عؤمور سورموش، فضولى قلمي سايه‌سينده ايسه ظريف دويغونو، اينجه فيکري ايفاده اوچون ان الوئريشلي بير مقاما گليب چاتميشدي. آنجاق بو ژانر ماعاريفچيليک ايدئيالارينين اينتيشار ائتديگي، رئاليزمين گوجلنديگى بير واختدا اؤز مؤوقعيني ايتيرمگه باشلادي. رئاليست ماعاريفچي يازيچيلارين يئني ژانرلارا موراجيعت ائتمه‌سي، م. ف. آخوندوفون رومانا يوکسک قيمت وئرمه‌سي گؤستريردي کي، ايجتيماعى حياتدا عمله گلميش يئنيليکلري تبليغ ايشينده بعضي کلاسيک فورمالار آرتيق يارامير. بونا گؤره ده دراماتورگييانين يارانماسيني، کومئدييانين مئيدانا چيخماسيني، حکايه و پووئسته مئيلين گوجلنمه‌سيني، ايگيرمينجى عصرده ايسه حکايه ژانرينين اؤزونه حوقوق قازانماسيني يالنيز فورما آختاريشي‌نين نتيجه‌سي کيمي قيمتلنديرمک دوزگون دئييلدير. بو ژانرلارين اينکيشافي ايجتيماعى فيکرين، حياتا يئني ايجتيماعى موناسيبتلرين نتيجه‌سي ايدي. جهالت و نادانليغا، ديني ذهنيت، شاه ظولمون، سارايين مورتجع سيياستينه م. ف. آخوندوفون دموکراتيک ايدئاللار جبهه سيندن گولوشو کؤهنه فورمالاردا اؤز يوکسک ايدئيا مضمونونو گؤستره بيلمزدي. بو مضمونا يئني فورما، يئني گولوش اوصولو لازيم گليردي. يئني مضمون يئني فورما تاپديقدا يئني ايدئيالار ادبياتي داها يوکسک مرحله‌يه قالديردي.
مضمونلا فورمانين بئله قارشيليقلي علاقه، وحدت و ضيديتي عومومن ادبي اينکيشافين اساس علامتيدير.
يئني فورما دئديکده، البته، هر جور يئنيليک نظرده توتولمور. ائله يئني فورما اؤزونه حوقوق قازانير و ياشايير کي، او، موترقى مضمونون اؤزوندن دوغسون. ديگر طرفدن، فورمانين مضموندان آسيليليغي هئچ ده فورمانين پاسيوليگي دئمک دئييلدير. فورما دا اؤز نؤوبه‌سينده مضمونون داها پارلاق، داها تاثيرلي، هرطرفلي تظاهورونو تامين ائدير. بونا گؤره ده مضمونلا فورمانين وحدتي مؤحکم اولان بديعي اثرلر يوکسک صنعتکارليق نومونه‌سي حساب ائديليرلر. واختي ايله م. ف. آخوندوف گؤستريردي کي، «ايکى شئي شعرين اساس شرطلريندندير: مضمون گؤزلليگي و ايفاده گؤزلليگي. مضمون گؤزلليگي اولوب، ايفاده گؤزلليگينه ماليک اولمايان بير نظم (موللايي رومي‌نين مثنويسي کيمي) مقبول نظمدير، آما شعريتينده نؤقصان واردير. ايفاده گؤزلليگينه ماليک اولوب، مضمون گؤزلليگيندن محروم اولان منظومه تئهرانلي قاآني‌نين شعرلري کيمي ضعيف و کسالت آرتيريجي نظمدير، آما يئنه شعر نؤوعوندندير، يئنه ده هونردير.
مضمون کيمي فورما اؤزو ده مورکبدير. بديعي اثرين ديلي، کومپوزيسيياسي، سوژئتي و س. بديعي فورمادير. موختليف پرييوملار، موختليف تصوير اوصوللاري واردير کي، مضمونو اينکيشاف ائتديرمک، اونو ماراقلي، جلب ائديجي قورولوشا سالماق اوچون واسيطه رولو اوينايير. بونا گؤره فورماني اثرين داخيلي بوتؤولوگو، کاميلليگي معناسيندا باشا دوشمک لازيمدير. بو دا نظرده توتولماليدير کي، فورمانين عونصورلري اولان بديعي ديل، کومپوزيسييا، سوژئت و س. اؤزو ده مورکب حيصه لردن و ائلئمئنتلردن عيبارتدير. بير اثرين فورما کاميلليگيندن دانيشارکن بوتون بونلاري سينتئز حاليندا گؤتورمک لازيمدير.
فورمانين بير نئچه عونصورونه اساسن بديعي اثره قيمت وئريلسه، فيکير بيرطرفلي اولار. فورمانين بوتون عونصورلريني نظره آليب، لاکين اونو مضمونوندان تجريد ائتمک تدقيقاتچيني يالنيز فورماليزمه آپارار. اثرده هر شئيين قانونا اويغونلوغونو، ضروريليگيني دوزگون قيمتلنديرمک اوچون مضمونلا فورمانين وحدتي مساله‌سينه، سئچيلن حيات فاکتلارينين مضمون و مؤوضوع اوچون ضرورت تشکيل ائتمه‌سينه ديقت يئتيرمک لازيمدير. هر بير اثرين اساسيني تشکيل ائدن اوبيئکتيو وارليق (البته، درک ائديلميش وارليق) بئليسکي‌نين دئديگي کيمي، اؤز اينکيشافيني باشا وورموش، تاماملانميش حاديثه‌دن عيبارتدير. او اؤز مضمونو اعتيباري ايله داخيلي وحدت، ائله قووتلي منطيقه و طبيعيليگه ماليکدير کي، سانکي يازيچي خيالي‌نين محصولو دئييلميش، اونون اينکيشافينا يازيچي‌نين هئچ بير موداخيله‌سي اولماميشدير و اونو دگيشمک غئيري-مومکوندور. يازيچي‌نين وظيفه‌سي بورادا گويا اولموش و قورتارميش حاديثه‌ني نقل ائتمکدن عيبارت ايميش. بونا گؤره ده سوژئتين اينکيشافينا، اوبرازلارين حيات تاريخچه‌سي‌نين تدريجله ورقلنمه‌سينه کؤمک ائده بيلمه‌ين هر هانسي بير ائپيزود لوزومسوز گؤرونه‌جکدير. ياخود حاديثه‌نين ماهيتيني عکس ائتديره بيلمه‌ين فورما علامتلري ساختا گؤرونه‌جکدير. دئمک، بديعي فورمانين گؤزلليگيني و ياخود مضمونا اويغونلوغونو دوزگون موعينلشديرمک اوچون هم مضمونو، هم ده اونون تجسومونه جلب اولونموش بوتون ايفاده واسيته‌لرينين آهنگدار علاقه‌‌سيني نظره آلماق لازيمدير. مثلا، م. ع. صابيرين بعضي نظيره‌لرينين فضولى غزللرينه روحن نه قدر ضيد اولدوغو تئز سئچيلير. آما اونلارين فورما فرقي ايلک باخيشدا قاباريق شکيلده ديقتي جلب ائتمير. فضولى دئيير:
سرگشته‌ليگيم کاکيلي-ميشگينين اوجوندان،
آشوفته‌ليگيم زولفي-پريشانين اوچوندور.
صابير يازير:
سرگشته‌ليگيم خيرمني-بوغدالار اوجوندان،
آشوفته‌ليگيم ثروتي-سامانين اوچوندور.
بو ايکي شعرين فورماسي‌نين يالنيز بعضي علامتلرينه گؤره موحاکيمه يوروتسک، بئله نتيجه‌يه گلمک اولار کي، گويا اونلار فورما جهتدن فرقلنميرلر: ايکيسي ده غزلدير، ايکيسي‌نين ده وزني عئيني‌دير، قافيه‌لري بيردير، سؤزلرين اکثريتي ده فضولى‌نين‌دير و صابير طرفيندن تکرار اولونور. لاکين سايديغيميز بو علامتلر صابير شعرينين فورماسيني موعين ائدن باشليجا علامتلر دئييلدير. بو شعرين فورماسي سؤزون دئييليش طرزينده‌دير، ايستهزا و گولوش ايفاده ائتمک خوصوصيتينده‌دير. صابير شعري ساتيرادير و فورما ده يئني مضمونو پارلاق شکيلده عکس ائتديرير. فورما مضمونا بئله دريندن باغلي اولدوقدا، دئييرلر کي، بو فورما مضمونلو فورمادير. سؤز بديعي ديلين آلتي‌دير، لاکين سؤز عئيني زاماندا کونکرئت مضمون داشير. واختي ايله فضولى طرفيندن ايشله‌ديلميش سؤزلر صابير ساتيراسيندا يئني مضمون کسب ائدير. بو سؤزلر صابيرده ساتيريک ايفاده واسيطه‌سينه چئوريلميشدير.
فورمادان دانيشارکن، قئيد اولوندوغو کيمي، اونون فعال رولونو، اؤز سپئسيفيکاسيني اونوتماق اولماز. مثلا، ادبي ژانر بديعي ادبياتدا فورمادير. آنجاق هر فورمانين اؤز خوصوصيتي، اؤز قانونلاري واردير کي، يازيچي مؤوضوعنو ايشله‌يرکن همين قانونلاري نظره آلمايا بيلمز. حکايه ده، پووئست ده، رومان دا ائپيک نؤوعه داخيلدير. اونلار حجم اعتيباري ايله ده بير-بيريندن جيدي شکيلده فرقلنيرلر. آمما بونلارين هئچ بيرينين اؤلچولموش قطعي حدي يوخدور. بعضن حکايه‌نين حجمي بؤيوک اولور و اونا بؤيوک حکايه ده دئييرلر. بعضي رومانلار واردير کي، حجم اعتيباري ايله پووئستدن سئچيلميرلر. پووئست و رومان واردير کي، اونلار سيلسيله تشکيل ائديرلر. بونونلا بئله، حکايه چرچيوه‌سينه پووئست مضمونونو سيغيشديرماق مومکون اولماديغي کيمي، پووئستين اويناق و ييغجام مضمونونو رومان چرچيوه‌سينه سالساق، اثرين داخيلي قورولوشو سارسيلار.
بونو نظره آلان صنعتکارلار خيال سوزگجيندن کئچيرديگي حاديثه‌لري موعين بير فورمايا سالماق ايسترکن، اونون هانسي ژانرين چرچيوه‌سينه سيغا بيله‌جگيني دوشونور، حاديثه‌نين و خاراکتئرين اينکيشافيندا تفصيلاتا ائنرکن بونا دا همين ژانرين ايمکانلاري جهتيندن ياناشيرلار.
يازى قيساديلميشدير.

No comments: