Oct 18, 2016

بدیعی اثرین کومپوزیسییاسی

میر جلال؛ عرب الیفباسینا چئویرن: م.ا. جواد

(قیسادیلمیش)
 «کومپوزيسييا» سؤزو یالنیز ادبیاتدا یوخ،" بوتون صنعتلرده ایشلنیر. رساملیقدا رنگلرین، معمارلیقدا تیکینتی ماتئریالی‌نين، کینودا شکیللرین، موسیقیده سسلرین کومپوزیسیزقی واردیر. ادبیاتدا سؤز و ایفاده‌لرین، حاديثه‌لرین، فاکتلارین و ائپیزودلارین، صورتلرین معین، آهنگدار، منطیقی، معنالی، مقصده اویغون و موناسیب شکیلده ترتیبینه، قورولوشونا کومپوزيسييا دئییلیر. بو سؤز، لوغتی معناسیندا لاتینجا ترتیب، تشکیل، علاقه دئمک‌دیر. بدیعی اثرین بوتون حيصه، عونصورلرینین قانونااویغون، موناسیب، گؤزل بیر صورتده، منطيقى بیر شکیلده یازیلماسینا کومپوزيسييا دئییلیر. ادیب و شاعيرین اثرینده بدیعی دیل نه قدر ضروری و معنالی‌دیرسا، کومپوزيسييا دا ائله‌‌دیر. بو طلبی ایفاده ائتمه‌ين اثر بدیعی صنعت اثری ساییلماز.


صنعتکار معین حیاتی، ايجتيماعى حاديثه‌نی قلمه آلیب بدیعی اثر یارادیرسا، بورادا موطلق معین قورولوش، صورتلر عالمی‌نين تشکیلینی نظرده توتمالی‌دیر. اوخوجویا آشیلاماق ایسته‌دیگی فیکیر و حيسلرین عیانی، آیدین، آنلاشیقلى، گؤزل بیر شکیلده ایفاده‌سینی وئره‌ن بیر قورولوش، فورما یاراتمالی‌دیر.
...
هر هانسی بیر تیکیلیشین یارانماسیندا اینشاات ماتئریال‌لارینین-داشین، کرپیچین، سئمئنتین، تاختانین اهمیتی قدر اثرین ده یارانماسیندا «تیکینتی ماتئریاللارینین»-سؤزلرین، ایفاده‌لرین، موناسیبتلرین، فاکت، حاديثه‌لرین بدیعی لؤوحه‌ و وضعیتلرین اهمیتی، معناسی اهميتلى‌دير. اثری تمثیل ائد‌ن عونصورلرین سئچیلمه‌سی، معین موناسیبت، رابطه و علاقه‌لرده مقصده اویغون شکیلده یئرلشدیریلمه‌سی صنعتکاردان بؤیوک سعی، ديقت، احتیاط، ایلهام طلب ائدیر. نثر اولسون، شعر اولسون، بؤیوک، یا کیچیک اولسون، موعاصير و یا تاریخی منظره اولسون، هر بیر بدیعی اثرین قورولوشو، سوژئت، حاديثه و موناسیبتلرین تشکیلى دیقتله دوشونولوب معین‌لشدیریلمه‌لی‌دیر. بعضی ادبیاتچیلار گومان ائدیرلر کی، هجمجه بؤیوک اثرین قورولوشو-رومانین، درامین کومپوزيسيياسی، دوغرودان دا، اهميتلى‌دير، صنعتکارین ديقت مرکزینده اولمالی‌دیر. لیریک اثرین، هجمجه بالاجا اثرین قورولوشو ایسه او قدر اهمیتلى دئییل، بونون اوزرینده دوشونمگه دگمز. البته کی، بو، سهو فیکیردیر. ان کیچیک هجملى اثرین ده قورولوشو اهمیتلى‌دیر و بو قورولوش همین اثرین کئیفیتینه تأثیر گؤستره بیلر. اثرده‌کی موناسیبتلرین صنعتکارلیقلا تشکیلى بدیعی کئیفیتی گوجلندیردگی کیمی، میانا بیر وضعیتده قورولماسی اثرین مزیتینی ضعیفله‌ده بیلر.
هانسى اثر اولور-اولسون، اوخوجونون ایلک تصادوف ائتدیگی، ایلک دفعه اوز-اوزه گلدیگی مساله، مطلب سرلؤوحه‌ اولور. اثره داخیل اولمامیشدان، اونون مضمونو ایله تاينش اولمازدان قاباق اوخوجو سرلؤوحه‌ ایله، اثرین آدی ایله تانیش اولور. اثرین آدی اینسانین آدی قدر معنالی، موهوم و واجیب‌دیر. اینسان هر شئيدن قاباق آدی ایله تانیندیغی کیمی، بدیعی اثر ده آدی ایله تانینیر، آدی ایله شؤهرت تاپیر. صنعتکار اؤز اثرینه تصادوفی آد سئچمیر. سرلؤوحه‌، عادتن، اثرین مضمونو، ایدئیاسی، داخیلى موناسیبتلری ایله باغلی اولور. بورادا هامی اوچون، هر یئرده، هر تئما اوچون معین بیر رسمیت اولماسا دا، عموماً مقبول ساییلان معین ضروری طلبلر اولور.
سرلؤوحه‌ چوخ زامان اثرین مؤوضوعسوندان گؤتورولور و بعضن ده بو مؤوضوعنون اؤزو ایله هماهنگ، حتی عینی اولور. جعفر. جاببارلى‌نین مشهور پیئسلریندن بیرینین آدی «۱۹۰۵-جی ایلده»دیر. اصلینده بو آد اثرین مؤوضوعسو و معین درجه‌ده مضمونودور. دوغرودان دا، بورادا جریان ائد‌ن حاديثه‌لر عینی ایله آذربایجاندا-باکیدا باش وئرن حاديثه‌لردیر. اثره وئریلن بو آد او قدر عمومی، احاطه ائدیجی‌دیر کی، ایستر حاديثه‌لر، ایستر موباریزه‌لر، ایستر قهره‌مانلار هامیسی بو آد ایله احاطه اولونور. هئچ بیر شئی بو سرلؤوحه‌‌دن کناردا قالا بیلمیر. بعضن سرلؤوحه‌ بیر، یا ایکی قهرمانین آدی ایله آدلانیر! «لئیلى و مجنون»، «فرهاد و شیرین»، «واقیف»، «بیرینجی پیوتر» و س.
بورادا دا یئنه آدلار ائله سئچیلیر کی، احوالاتین اینکیشافینی، اثرین مضمونونو، موباریزه‌لرین ثیقلتینی عکس ائتدیره بیلسین. احوالاتین جریان ائتديگى مکانی دا اثرین سرلؤوحه‌‌سینه چکنلر اولور: «قورخولو تهران»، «ساکیت دون»، «دومانلى تبریز»، «موسکوادان اوزاقلاردا»، «دلی کور» و س. دوغرودور بو آدلارین هامیسیندا مکان معناسی بیرینجی سیرایا چکیلمیش‌دیر. آنجاق بورادا یالنیز مکان نظرده توتولمامالى‌دیر. مکانین اؤزونده حاديثه‌لرین، تاریخین مضمونو نظرده توتولموشدور. «ساکیت دونا» آدینین اؤزونده یالنیز دون چایی یوخ، عینی زاماندا، دون اطرافیندا گئدن مورکب موباریزه‌لر نظرده توتولموشدور. «ساکیت» سؤزو ظاهيرن دون چایی‌نين طبیعتن لال آخینی ایله»، گؤرکمی ایله باغلی‌دیرسا، داخیلن همین ایللرین صینفی موباریزه‌سی‌نين، دون کازاکلارینین حیات موباریزه‌سینده ماهیتجه حل ائدیجی ایش گؤرن ووروشمالارین، موحاريبه و ايجتيماعى ضدیتلرین مضمونونو عکس ائتدیرير. «ساکیت» سؤزو ایله معنوی ضدیت تشکیل ائدیر. «قورخولو تهران»دا دا بئله بیر کونتراست، کئف مجليسی‌نين قاپالی منظره‌سی ایله «تهران» کیمی بؤیوک ايجتيماعى شهرین دهشتلى حیاتی، کئفه اویان آداملارین طالعینده‌کی واهیمه و دهشتی ایفاده ائد‌ن بیر آد سئچیلمیش‌دیر. ...
دئمک لازیم‌دیر کی، بدیعی اثرین آدی شرطی‌دیر و مؤلفین ذؤوقو ایله باغلی‌دیر. بعضی آد ایله مضمون، ایدئیا، مطلب باغلی‌لیغی اساس گؤتورولدوگو حالدا، بعضیلری ساده‌جه بیر ایشاره ایله سرلؤوحه‌‌نین مضمونو ایله علاقه‌لندیریلیر. خوصوصیله، شرقده، قیسمن آذربایجاندا اثره آد وئره‌نده آتالار سؤزو و مثللردن، فولکلور عنعنه‌لریندن چوخ ایستیفاده ائتمیشلر. «یئیرسن قاز اتینی، گؤررسن لذتینی»، «سونراکی پئشمان‌چیلىق فایدا وئرمز»، «کاسیبلىق عییب دئییل». سرلؤوحه‌‌دن سونرا اوخوجونون ديقتینی جلب ائد‌ن ایلک مساله موقدیمه، یا گیريش، اثرده اساس احوالات، حاديثه‌لر، گیریش- مدخل مؤوقعی توتان حيصه اولور. اثرده موقددیمه اصلینده ایکی جور اولور: منطيقى موقدیمه، بدیعی موقدیمه.
منطيقى موقدیمه اثرین بدیعی قورولوشو، احوالاتلارین نؤوعو ایله علاقه‌دار اولور. آدیندان دا گؤروندوگو کیمی، اثرین داخیلى مضمونو ایله یوخ، خاریجی، ظاهيری حاديثه‌لرله باغلی اولور. بو حيصه یا اثر حاقیندا مشهور بیر آدامین مولاحیظه‌سی، قیمتی، یا مؤلفین اؤزونون اوخوجویا موراجيعتی، یا دا اونون اثرینین یارانماسی حاقینداکی ایضاحی، قئید ائدیر. یاخود اثرین کئچمیشی، یا گله‌جگی حاقیندا صؤحبت‌دیر. بعضن بئله موقدیمه‌لری اوخوجودان، رئداکتورلاردان علاوه ساده‌جه نشریات، تاماشا مو‌سيسه‌سی اؤزو وئریر. اثر حاقینداکی قئید و مولاحيظه‌لرینی اولجه‌دن بیلدیرمک اوچون ائدیر. اثره، داها دوغروسو، احوالاتا وئریلن موقدیمه‌یه چوخ زامان پرولوق دئییلیر
پرولوق (باش سؤز) عادی یوخ، بدیعی موقدیمه‌دیر. بو باشلانغیج احوالاتا وئریلن، حاديثه‌لره، موباریزه‌لره وئریلن، اثرده آچیلماسی نظرده توتولان لؤوحه‌‌لرین ایلک شفقلى اوفوقونو عکس ائتدیرن بیر گیریش‌دیر.
 

Mir Cəlal

BƏDİİ ƏSƏRİN KOMPOZİSİYASI
(qisadılmış)
«Kompozisiya» sözü yalnız ədəbiyyatda yox," bütün sənətlərdə işlənir. Rəssamlıqda rənglərin, memarlıqda tikinti materialının, kinoda şəkillərin, musiqidə səslərin kompozisiyzqı vardır. Ədəbiyyatda söz və ifadələrin, hadisələrin, faktların və epizodların, surətlərin müəyyən, ahəngdar, məntiqi, mənalı, məqsədəuyğun və münasib şəkildə tərtibinə, quruluşuna kompozisiya deyilir. Bu söz, lüğəti mənasında latınca tərtib, təşkil, əlaqə deməkdir. Bədii əsərin bütün hissə, ünsürlərinin qanunauyğun, münasib, gözəl bir surətdə, məntiqi bir şəkildə yazılmasına kompozisiya deyilir. Ədib və şairin əsərində bədii dil nə qədər zəruri və mənalıdırsa, kompozisiya da elədir. Bu tələbi ifadə etməyən əsər bədii sənət əsəri sayılmaz.
Sənətkar müəyyən həyatı, ictimai hadisəni qələmə alıb bədii əsər yaradırsa, burada mütləq müəyyən quruluş, surətlər aləminin təşkilini nəzərdə tutmalıdır. Oxucuya aşılamaq istədiyi fikir va hisslərin əyani, aydın, anlaşıqlı, gözəl bir şəkildə ifadəsini verən bir quruluş, forma yaratmalıdır.
...
Hər Hansı bir tikilişin yaranmasında inşaat materiallarının-daşın, kərpiçin, sementin, taxtanın əhəmiyyəti qədər əsərin də yaranmasında «tikinti materiallarının»-sözlərin, ifadələrin, münasibətlərin, fakt, hadisələrin bədii lövhə və vəziyyətlərin əhəmiyyəti, mənası mühümdür. Əsəri təmsil edən ünsürlərin seçilməsi, müəyyən münasibət, rabitə və əlaqələrdə məqsədəuyğun şəkildə yerləşdirilməsi sənətkardan böyük səy, diqqət, ehtiyat, ilham tələb edir. Nəsr olsun, şeir olsun, böyük, ya kiçik olsun, müasir və ya tarixi mənzərə olsun, hər bir bədii əsərin quruluşu, süjet, hadisə və münasibətlərin təşkili diqqətlə düşünülüb müəyyənləşdirilməlidir. Bəzi ədəbiyyatçılar güman edirlər ki, həcmcə böyük əsərin quruluşu-romanın, dramın kompozisiyası, doğrudan da, mühümdür, sənətkarın diqqət mərkəzində olmalıdır. Lirik əsərin, həcmcə balaca əsərin quruluşu isə o qədər əhəmiyyətli deyil, bunun üzərində düşünməyə dəyməz. Əlbəttə ki, bu, səhv fikirdir. Ən kiçik həcmli əsərin də quruluşu əhəmiyyətlidir və bu quruluş həmin əsərin keyfiyyətinə təsir göstərə bilər. Əsərdəki münasibətlərin sənətkarlıqla təşkili bədii keyfiyyəti gücləndirdiyi kimi, miyana bir vəziyyətdə qurulması əsərin məziyyətini zəiflədə bilər.
Hansı əsər olur-olsun, oxucunun ilk təsadüf etdiyi, ilk dəfə üz-üzə gəldiyi məsələ, mətləb sərlövhə olur. Əsərə daxil olmamışdan, onun məzmunu ilə tanış olmazdan qabaq oxucu sərlövhə ilə, əsərin adı ilə tanış olur. Əsərin adı insanın adı qədər mənalı, mühüm və vacibdir. İnsan hər şeydən qabaq adı ilə tanındığı kimi, bədii əsər də adı ilə tanınır, adı ilə şöhrət tapır. Sənətkar öz əsərinə təsadüfi ad seçmir. Sərlövhə, adətən, əsərin məzmunu, ideyası, daxili münasibətləri ilə bağlı olur. Burada hamı üçün, hər yerdə, hər tema üçün müəyyən bir rəsmiyyət olmasa da, ümumən məqbul sayılan müəyyən zəruri tələblər olur.
Sərlövhə çox zaman əsərin mövzusundan götürülür və bəzən də bu mövzunun özü ilə həmahəng, hətta eyni olur. C. Cabbarlının məşhur piyeslərindən birinin adı «1905-ci ildə»dir. Əslində bu ad əsərin mövzusu və müəyyən dərəcədə məzmunudur. Doğrudan da, burada cərəyan edən hadisələr eyni ilə Azərbaycanda-Bakıda baş verən hadisələrdir. Əsərə verilən bu ad o qədər ümumi, əhatəedicidir ki, istər hadisələr, istər mübarizələr, istər qəhrəmanlar hamısı bu ad ilə əhatə olunur. Heç bir şey bu sərlövhədən kənarda qala bilmir. Bəzən sərlövhə bir, ya iki qəhrəmanın adı ilə adlanır! «Leyli və Məcnun», «Fərhad və Şirin», «Vaqif», «Birinci Pyotr» və s.
Burada da yenə adlar elə seçilir ki, əhvalatın inkişafını, əsərin məzmununu, mübarizələrin siqlətini əks etdirə bilsin. Əhvalatın cərəyan etdiyi məkanı da əsərin sərlövhəsinə çəkənlər olur: «Qorxulu Tehran», «Sakit Don», «Dumanlı Təbriz», «Moskvadan uzaqlarda», «Dəli Kür» və s. Doğrudur bu adların hamısında məkan mənası birinci sıraya çəkilmişdir. Ancaq burada yalnız məkan nəzərdə tutulmamlıdır. Məkanın özündə hadisələrin, tarixin məzmunu nəzərdə tutulmuşdur. «Sakıt Dona» adının özündə yalnız Don çayı yox, eyni zamanda, Don ətrafında gedən mürəkkəb mübarizələr nəzərdə tutulmuşdur. «Sakit» sözü zahirən Don çayının təbiətən lal axını ilə», görkəmi ilə bağlıdırsa, daxilən həmin illərin sinfi mübarizəsinin, Don kazaklarının həyat mübarizəsində mahiyyətcə həlledici iş görən vuruşmaların, müharibə və ictimai ziddiyyətlərin məzmununu əks etdirir. «Sakit» sözü ilə mənəvi ziddiyyət təşkil edir. «Qorxulu Tehran»da da belə bir kontrast, kef məclisinin qapalı mənzərəsi ilə «Tehran» kimi böyük ictimai şəhərin dəhşətli həyatı, kefə uyan adamların taleyindəki vahimə və dəhşdi ifadə edən bir ad seçilmişdir. ...
Demək lazımdır ki, bədii əsərin adı şərtidir və müəllifin zövqü ilə bağlıdır. Bəzi ad ilə məzmun, ideya, mətləb bağlılığı əsas götürüldüyü halda, bəziləri sadəcə bir işarə ilə sərlövhənin məzmunu ilə əlaqələndirilir. Xüsusilə, Şərqdə, qismən Azərbaycanda əsərə ad verəndə atalar sözü və məsəllərdən, folklor ənənələrindən çox istifadə etmişlər. «Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini», «Sonrakı peşmançılıq fayda verməz», «Kasıblıq eyib deyil». Sərlövhədən sonra oxucunun diqqətini cəlb edən ilk məsələ müqəddimə, ya giriş, əsərdə əsas əhvalat, hadisələr, giriş-mədxəl mövqeyi tutan hissə olur. Əsərdə müqəddimə əslində iki cür olur: məntiqi müqəddimə, bədii müqəddimə.
Məntiqi müqəddimə əsərin bədii quruluşu, əhvalatların növü ilə əlaqədar olur. Adından da göründüyü kimi, əsərin daxili məzmunu ilə yox, xarici, zahiri hadisələrlə bağlı olur. Bu hissə ya əsər haqqında məşhur bir adamın mülahizəsi, qiyməti, ya müəllifin özünün oxucuya müraciəti, ya da onun əsərinin yaranması haqqındakı izahı, qeyd edir. Yaxud əsərin keçmişi, ya gələcəyi haqqında söhbətdir. Bəzən belə müqəddimələri oxucudan, redaktorlardan əlavə sadəcə nəşriyyat, tamaşa müəssisəsi özü verir. Əsər haqqındakı qeyd və mülahizələrini əvvəlcədən bildirmək üçün edir. Əsərə, daha doğrusu, əhvalata verilən müqəddiməyə çox zaman proloq deyilir
Proloq (baş söz) adi yox, bədii müqəddimədir. Bu başlanğıc əhvalata verilən, hadisələrə, mübrizələrə verilən, əsərdə açılması nəzərdə tutulan lövhələrin ilk şəfəqli üfüqünü əks etdirən bir girişdir.  

No comments: