Nov 4, 2013

بدیعی اثرین دیلی - قیسادیلمیش

میر جلال

بدیعی دیل بدیعی اثرلرین دیلی‌دیر. حیاتی، وارلیغی شاعيرانه، بدیعی بیر شکیلده، لؤوحه‌‌لر واسيطه‌سی ایله عکس ائتديرن صنعت اثرلرینین دیلی بدیعی دیل‌دیر. بو دیل، البته کی، عومومخالق دیلیندن کنار، علیحدده بیر دیل دئییل‌دیر.
Mir Cəlal
BƏDİİ ƏSƏRİN DILI


(qisadılmış)

Bədii dil bədii əsərlərin dilidir. Həyatı, varlığı şairanə, bədii bir şəkildə, lövhələr vasitəsi ilə əks etdirən sənət əsərlərinin dili bədii dildir. Bu dil, əlbəttə ki, ümumxalq dilindən kənar, əlahiddə bir dil deyildir.


جانلى دانیشیق دیلی، ادبی دیل، بدیعی دیل - هامیسی عومومخالق دیلى‌نین آیری- آیری شاخه‌لری، مجرالاری‌دیر. آنجاق بو ساحه‌لرین هئچ بیری آیری-آیریلىقدا عومومخالق دیلینی احاطه و ایفاده ائده بیلمز. چونکی عومومخالق دیلیندن ساییلان بو ساحه‌لرین هر بیرینین اؤزونه خاص علامتلری، خوصوصیتلری واردیر.

بدیعی دیل عومومخالق دیلی‌نين بوتون قانون-قایدالارینا تابع‌دیر. اونون بوتون قورولوشو، زنگینليگی، سؤز احتیاطی و الوانليغینی بورادا آختاریب تاپماق اولار.

بونلاردان علاوه، یالنیز بدیعی دیله خاص اولان و باشقا ساحه‌لردن طلب اولونمایان خصوصی جهتلر وار کی، اونو بیز بوتون کامیلليگی ایله نه ادبی دیلده، نه ده جانلی دانیشیق دیلینده گؤروروک. بو جهتلر بدیعی دیلین عومومی‌لیگینی یوخ، خوصوصی‌لیگینی، ایسپئسیفیک طرفلرینی گؤستریر. بدیعی دیل ایله عومومخالق دیلی آراسینداکی فرقی دوروست درک ائتمک اوچون اینسانین تفکور طرزینده‌کی خصوصیتلری مثال گتیرمک اولار. علمی تفکور ایله بدیعی تفکور آراسیندا نه فرق وارسا، بو تفکورون ایفاده فورماسی اولان ادبی دیل ایله بدیعی دیل آراسیندا دا اونا اوخشار بیر فرق واردیر. بئلینسکی صنعتی «صورتلرله دوشونمک»، «اوبرازلی تفکور» آدلاندیرمیش‌دیر. صورتلر واسيطه‌سی ایله اولان تفکورون ایفاده فورماسی، یعنی دیلی، آیدین شئی‌دیر کی، صورتلى، بدیعی اولاجاق‌دیر. بو، عومومی دیلدن، حتی جانلى دانیشیق دیلیندن ده فرقلى‌دیر. جانلى دیلده ده، علمی، ادبی دیلده ده بعضی حاللاردا بدیعی عونصورلر، علامتلر گؤره بیلریک. تجروبه‌لی، دونیا گؤرموش بیر قوجانین ناغیلیندا، دانیشیغیندا، شوبهه‌سیز کی، چوخ شیرین، ماراقلى، دوروست، آیدین ایفاده‌لره راست گلیریک. آنجاق بو دانیشیغی بدیعی دیل سایا بیلمریک. چونکی بورادا صنعتین، صنعت دیلی‌نين بیر چوخ طلبلری نظره آلینمامیش‌دیر و آلینا بیلمز. جانلى دانیشیق دیلی هله ایشلنمه‌میش، ادبی تحلیل سوزگجیندن کئچیریلمه‌میش، جیلالانمامیش، «چيگ» حالیندا اولدوغو حالدا، ادبی دیل معین علمی، ادبی قایدا-قانونلار اساسیندا مؤحکم ایشلنمیش. تمیزلنمیش دوروست‌لشدیریلمیش بیر دیل‌دیر.

جانلى دیل، ائل‌جه ده ادبی دیل (مطبوعات دیلی) بدیعی دیلدن فرقلى‌دیر.

معلومدور کی، دیلین لوغت ترکیبینده و یا لوغت فوندوندا اولان بوتون سؤزلر اونون خزینه‌سی، احتیاطی حساب ائدیلیر. دیل، لازیم گلدیگی، احتیاج حيس اولوندوغو زامان بو احتیاطین بوتون «سيلاحلارینی» ایشه وئریر. بدیعی دیلده ایشله‌نن ائله بیر سؤز یوخدور کی، عومومخالق دیلینه داخیل اولماسین، یاخود بو و یا باشقا درجه‌ده ایستیفاده ائدیلمه‌سین.

بدیعی دیلده سؤزلره، خصوصاً، ایسپئسیفیک سؤزلره اولان موناسیبت بیر قدر باشقا جوردور. اولا، دئمک لازیم‌دیر کی، عوموم- خالق دیلینده قئیدسیز-شرط‌سیز ایشله‌نن هر سؤزون عینی سربست‌لیک ایله بدیعی دیله دوشمگه حاقی و ایمکانی یوخدور. سؤزلر بدیعی دیله گلمک اوچون، بئله بیر «حوقوق» قازانماق اوچون سوزگجدن کئچیریلیر. چوخ‌عصرلیک و زنگین ادبیات تاریخی تجروبه‌سی آیدین گؤسترمیش‌دیر کی، بدیعی دیله، بدیعی اثره دوشمک «پاسپورتو» هر سؤزه وئریلمیر، هر حالدا آسانليقلا وئریلمیر. بیزه معلومدور کی، جانلى دیلده ایشله‌دیلن بیر چوخ بی‌ادب سؤزلر، علمی-تئکنیکی اثرلرده ایسه چوخلو ریاضی-رموزی ایصطیلاحلار واردیر. بونلار جانلى دیلده و علمه، تئکنیکایا عایید اثرلرده سربست ایشلندیکلری حالدا، شعرده، بدیعی دیلده ایشلنه بیلمزلر.
...
صمد. وورغون ادبیاتا یاراشمایان بیر سؤزو ایشلدن آداملارا حیدت‌لنه‌رک «اجلاف سؤزونو ادبیاتا گتیرن اجلافلار» دئییردی. جعفر. جاببارلی هر جومله باشی عیباره‌بازلیق ائد‌رک «مع مافیه، بینا ان-علیه» (بونونلا برابر، اونا گؤره) سؤزلرینی ایشله‌دن بورژوا ضیالیلارینا گولوردو. هر سؤزو بدیعی دیله گتیرمک بو دیلین وضعیتی‌نين خوصوصیتینی بیلمه‌مک، پوزماق دئمک‌دیر. بوندان علاوه، بدیعی دیلده سؤزلر و ایفاده‌لرین وظیفه‌لری ده خوصوصاً آغیردیر. بورادا سؤزلرین یئری دار، فیکیرلرین یئری گئنیش اولمالی‌دیر. آز سؤز ایله گئنیش، درین معنا ایفاده ائدیلمه‌لی‌دیر. بؤیوک کلاسیکلر ادبیات صنعتینده اساس واسيطه اولان سؤزه موهوم طلبلر وئرمیشلر:

سؤزون ده سو کیمی لطافتی وار،
هر سؤزو آز دئمک داها خوش اولار (نظامی).

فضولی سؤزون قدرینی، اهمیتینی، اونو ایشله‌دن شخصین، صنعتکارین قدير و قیمتی ایله موقایيسه ائد‌رک دئییر:

آرتیران سؤز قدرینی صيدقیله قدرین آرتیریر،
کیم، نه میقدار اولسا، اهلین ائيلر اول میقدار سؤز!
گر چوخ ایسترسه، فضولی، عزتین، آز ائت سؤزو
کیم، چوخ اولماقدان قیلیب‌دیر چوخ عزیزی خار سؤز.

بو خصوصیتی گؤزله‌مه‌ين بیر اثرین دیلینه بدیعی دیل دئمک چتین‌دیر. چونکی بدیعى‌لیگین، گؤزل‌لیگین بیر موهوم خوصوصیتی ده محض موختصرلیک، ییغجام‌لیق، لاکونیک ایفاده‌دیر. بدیعی اثرلرده، شیفاهی و جانلى دیلده ان چوخ مشهور اولان، ازبرلنن، دیللره دوشن، آفوریزم دئییلن ایفاده‌لر محض بو جور، آز سؤز ایله درین مضمون وئرن ایفاده‌لردیر:

يوز گون یاراق، بیر گون گرک!
ایشله‌مه‌ين دیشله‌مز، (آتالار سؤزو).
سلام وئردیم روشوت دئییل‌دیر دئیه آلمادیلار، (م. فضولی).
سویوق مزارا دا زینت‌دیر اینسان. (ص. وورغون).

فضولی کایناتین گردیشینی - هم دؤورون، هم شاعير و صنعتکارین، هم ده شخصاً اؤزونون چوخ آغیر وضعیتینی مشهور بیر بئیت ایله بئله ایفاده ائتمیش‌دیر:

دوست بی‌پروا، فلک بیرحم، دؤوران بی‌سوکون،
درد چوخ، همدرد یوخ، دوشمن قوی، طالع زبون.

بو ایکی میصراعدا حؤکم شکلینده دئییلن یئددی جومله واردیر کی، هر بیرینین اوزون شرحی وئریله بیلر. بو جومله‌لر، مضمون اعتباری ایله حقیقتی عکس ائتدیرمکدن باشقا، شکیل اعتباری ایله سون درجه ییغجام، هره‌سی ایکی موناسیب سؤز ایله ایفاده اولونور، ایفاده‌نین اؤزو ده آخیجی، آهنگدار بیر ریتم ایله داخیلى قافیه‌لرله وئریلیر. دئمک لازیم‌دیر کی، شاعير سؤز ترکیبلرینی ان اینجه بدیعی «رنگلرینه» قدر دقتله نظره، حسابا آلمیش‌دیر.

عزیزی‌یم هر آیلار،
هر اولدوزلار، هر آیلار،
باشیم جللاد الینده،
دیلیم سنی هارایلار!

بایاتیلاردان بیرینده محبتین، سئوگی‌نين بئله درین، شاعيرانه، هم ده موختصر ایفاده ائدیلمه‌سی دیلیمیزین قودرتینی، اینسان منویاتینی، داخیلى حيس و هیجانلاری آیدین و پارلاق بیر شکیلده ایفاده ائد‌ن سؤز احتیاطینی نوماییش ائتدیریر. محبتین درجه‌سی، صمیمیتی حاقیندا ان گؤزل لؤوحه‌ و تصوور وئرن بو ایکی سطيری خالق ایدراکی‌نين، اینسان قلبی‌نين ان یوکسک صنعت دیلی ایله ایفاده‌سی سایماق لازیم‌دیر.

گؤروندوگو کیمی، خالق ان بؤیوک صنعتکاردیر. اونون دیلینده اصیل شاعيرانه ایفاده گؤزل‌لیکلرینین سایی-حسابی یوخدور!

بوندان علاوه، بدیعی دیلده ایشله‌نن سؤزون، ایفاده‌لرین داها بیر سیرا خوصوصیتلری و شرطلری واردیر. بونلاردان بعضیلرینی سایماق اولار. دانیشیق دیلینده، یا علمی اثرلرین دیلینده معنا و مضمون اساس‌دیر. بدیعی دیلده ده بو بئله‌دیر. معنا و مضمونجا گؤزل و سئچمه اولمایان ایفاده‌یه، یازى‌یا، البته کی، هئچ بیر زامان بدیعی دئیه بیلمریک.

مساله بوراسیندادیر کی، عومومی دیلده نیطق و یا یازی اوچون بو خصوصیت کیفایت ساییلسا دا، بدیعی دیلده بو، کیفایت ساییلماز. بدیعی دیل معنا و مضمونوندان باشقا شکیلجه، آهنگ، موسیقی و دئییلیش جهتدن ده گؤزل اولمالی‌دیر. بدیعی اثرین دیلیندن بو طلب اولونور: عینی سسلر، سؤزلر بیر-بیرینه دولاشماسین، مانع اولماسین، ایفاده‌نی آغیرلاشدیرماسین، دیلده سس، آهنگ چتینليگی یارانماسین. عکسینه، ایفاده و ترکیبلرین آهنگی، موسیقی‌سی ده معنانین، مضمونون درینلشمه‌سینه، تأثیرلی وئریلمه‌سینه، آسان آنلاشیلماسینا خیدمت ائتمه‌لی‌دیر.

حئیرت، ائی بوت، صورتین گؤردوکده لال ائیلر منی،
صورتی- حالیم گؤرن صورت خیال ائیلر منی، (فضولی).

بو بئیتده صورت سؤزو اوچ دفعه تکرار اولونموشدور. ایفاده‌نین آهنگینه بیر آخیجیلىق وئرمکدن باشقا، بو سؤز هر دفعه باشقا بیر معنادا ایشلنمیش‌دیر. بیرینجی دفعه صورت-صیفت، چؤهره، گؤزلليک؛ ایکینجی دفعه وضعیت، حالت؛ اوچونجو دفعه ایسه شکیل معناسینی وئریر.
...
ميکاييل. موشفیقین «تار» شعرینده، سولئيمان. روستمین «چاپایئو» شعرینده «چ» و «پ» سسلرینین تکراری، نؤوبه‌لنمه‌سی سایه‌سینده یارادیلان ماراقلى آهنگ و گورولتو مشهوردور. مثلاً:

چاقیل داشلى چایلاری چاپایئو چاپا-چاپا،
کئچیب، بیچیر چؤللرده چار جاناوارلارینی...
چاپای گئچیر هوجوما،
یئل کیمی جوما-جوما.
چاپ چایلاردان، چاپاییم،
دوغسون گونیشم، آییم...

یاخود موشفیقین «تار» شعرینده‌کی موسیقینی و شعرین آهنگینی آلاق!

اوخو تار، اوخو تار!
سنی کیم اونوتار؟
اوخو تار، سسیندن ان لطیف شعرلر دینله‌ییم.
اوخو تار، بیر قدر، نغمه‌نی سو کیمی آلیشان روحوما چیله‌ییم!
ائی گئنیش کوتله‌نین آجیسی، شربتی، آلوولو صنعتی!..

بورادا مضمون، معنا، هم ده بدیعی فورما آهنگ، ایفاده اؤزلليگی ایله داها دا قوووتلندیریلیر.

بدیعی دیلده سؤزلر ایکی سیستئمده، داها دوغروسو، ایکی معنادا ایشلنیر: موستقیم لوغتی (اصیل) و مجازی (کؤچورمه). سؤزلرین موستقیم معنادا ایشلنمه‌سی جانلى دیله، عومومخالق دیلینه، ادبی دیله و هابئله بوتون مفکوره‌لره عاییددیر. یعنی نیطق لازیم گلن ائله بیر ساحه، ائله بیر یئر یوخدور کی، اورادا سؤزلر اصیل معناسیندا-لوغتی معناسیندا ایشلنمه‌سین. ائله‌‌جه ده بدیعی دیلده سؤزلرین موستقیم معنادا آلینیب ایشلنمه‌سی نینکی لازیم، حتی واجیب‌دیر. نئجه بدیعی، رمزی، مجازی اثر اولور اولسون، نه قدر قوتلى لؤوحه‌‌لر وئریلیر وئریلسین، اورادا موستقیم معنالی سؤزلر اولاجاق و بونسوز هئچ بیر نیطق کئچنیه بیلمز.

کیم کسرسه، بو آخان قان ایزینی
قورتاران داهی، اودور یئر اوزونو!

بورادا، ح. جاوندین بو شاعيرانه میصراعلاریندا بوتون سؤزلر موستقیم معناسیندا ایشلنمیش‌دیر. بو شعر یالنیز قوتلى فیکره گؤره یوخ، هم ده موختصرليگی ایله. قوتلى دئییلمیش سؤزه گؤره گؤزل‌دیر. ،

...
کیمین‌دیر صاباحدان آخشاما قدر
یاغیشدا، یاغموردا چالیشان اللر،
کیمین‌دیر گئجه‌لر یوخوسوز قالان،
سهولر بوراخان، تؤهمتلر آلان،
فقط هر آغری‌یا کؤکسونو گرن.
ایشیقلى بیر گونه یوللار گؤسترن،
گونشین آلتیندا، سویون ایچینده
اکینده، تارلادا، سودا، بیچینده
دریسی بوسبوتون یانیب قارالان،
تورپاغین باغرینی تپیکله یاران
ترلان سحرلرین لاچین اؤولادی!
شعره یاراشمازمی اونلارین آدی.
(س. وورغون)
بو گؤزل قیطعه‌نین سون اوچ سطریندن باشقا هامیسی موستقیم سؤزلرله دئییلمیش‌دیر. بورادا مجازلار یوخ درجه‌سینده‌دیر. آنجاق قیطعه گؤزل شعر نومونه‌سی ساییلا بیلر. چونکو کسکین، اوریژینال بیر فیکیر هیجانلا، حيس ایله و بیر قده‌ر ده اوجادان دئییلمیش، اؤزو ده شاعيرانه دئییلمیش‌دیر. بورادا ظاهيرن گؤرونمه‌ين، ایلک باخیشدا نظره چارپمایان ائله قوتلى جهتلر، صنعته لاییق خوصوصیتلر وار کی، بونلارسیز شعر معناسینی، سؤز کسرینی ایتیرردی.

باشقا مفکوره‌لرده موستقیم سؤزلرین ایشلدیلمه‌سینده او قدر ده موهوم ساییلمایان، بلکه ده هئچ نظره آلینمایان بیر سیرا خصوصیتلر وار کی، شعرده، ادبیاتدا موطلق واجیب بیر شرط کیمی قبول ائدیلمه‌لی‌دیر. بدیعی دیلده موستقیم سؤزلرین ایشلدیمه‌سینده، باشقا تعبیرله دئسک، موستقیم سؤزلر سیستئمینده اساس شرطلر هانسى‌لاردیر؟

همین شرطلردن بیری بودور کی، سؤزون معنا و مضمونوندان علاوه اونون موسیقی‌سینه، آهنگدارلیغینا، تلفوظ گؤزلليگینه فیکیر وئریلیر. مثلاً، م. موشفیق شعرلرینین بیرینده یازمیشدی:

ائی دونیا، دؤگوشن گونلریمیزده،
ایچی شن، چؤلو شن گونلریمیزده،
نئوا، وولقا کیمی، دنئپر کیمی،
کور کیمی کوکرشن گونلريمیزده...

بورادا «نئوا» سؤزونون ایکینجی هئجاسیندا، «وولقا» سؤزونون ایسه بیرینجی هئجاسین‌داکی «و» سسلری دالبادال دوشوب آهنگی آغیرلاشدیریردی. اونا گؤره ده مؤليف همین سؤزلرین یئرینی دگیشیب: «وولقا»، «نئوا» کیمی یازمیش‌دیر. بو دگیشمه نتیجه‌سینده عینی سسلر بیر-بیریندن آرالی دوشموشدور. اولجه شاعير چایلارین آدینی چکرکن جوغرافی مؤوقعی نظرده آلمیشدیسا، سونرا بیرینجی نؤوبه‌ده محض آهنگ، ایفاده گؤزللیگینه فیکیر وئرمیش‌دیر.

باشقا بیر مثال، ا. ابولحسنین «موحاريبه» رومانیندا بئله بیر جومله واردیر: «هدیه‌لر گلیب بؤلوگه چاتدی». بو جومله‌نی اوخویاندا-تلفوظ ائد‌نده «گلیب» سؤزونده‌کی سون «ب» سسی «بؤلوک» سؤزونده‌کی ایلک «ب» سسینه مانع اولوب، اونو باتیریر: «بؤلوگه» سؤزو «اؤلویه» کیمی ائشیدیلیر. همین جومله تلفوظده بئله ائشیدیلیر: «هدیه گلیب... اؤلویه چاتدی».

داها بیر مثال، م. راحیمین شعرلریندن بیرینده بئله بیر میصراع‌یا تصادوف ائدیریک: «شاعير راحیم شعر یازا-یازا گلسین». بورادا دا «شاعير» سؤزونون آخیرینداکی «ر» سسی همین سؤزدن سونرا گلن سؤزون ایلک حرفی‌نين («ر») اوستونه دوشوب، عینی سسی قوشالاشدیریر. تلفوظون آهنگینى، پوزماماق اوچون. «راحیم » سؤزونده‌کی «ر» سسينی آتماق لازیم گلیر.

موستقیم سؤزلر سیستسمینده اساس شرطلردن بیری ده ییغجاملىق، آز سؤزله درین معنا ایفاده ائتمک‌دیر. ائله یازماق گرک‌دیر کی، سؤزلرین یئری دار، فیکیرلرین یئری ایسه گئنیش اولسون. مثلاً، ص. وورغونون:

گونشی اؤرتسه ده قارا بولودلار.
یئنه گونش آدلی بیر قودرتی وار.

و یا م. فضولی‌نين

فضولی درد الیندن داغا چیخدی،
دئدیلر: بخته‌ور یایلاغا چیخدی،-

میصراعلاریندا بیر بیتکین‌ليک، فیکیر دولغونلوغو، ییغجامليق اؤزونو گؤستریر.

یوز گون یاراق، بیر گون گؤرک!

آتالار سؤزونده زنگین حیات تجروبه‌سی‌نين، خالق معیشتی‌نين ضروری بیر حقیقتی گؤزل ایفاده اولونموشدور.


Mir Cəlal
BƏDİİ ƏSƏRİN DILI

(qisadılmış)

Bədii dil bədii əsərlərin dilidir. Həyatı, varlığı şairanə, bədii bir şəkildə, lövhələr vasitəsi ilə əks etdirən sənət əsərlərinin dili bədii dildir. Bu dil, əlbəttə ki, ümumxalq dilindən kənar, əlahiddə bir dil deyildir.
Canlı danışıq dili, ədəbi dil, bədii dil - hamısı ümumxalq dilinin ayrı- ayrı şaxələri, məcralarıdır. Ancaq bu sahələrin heç biri ayrı-ayrılıqda ümumxalq dilini əhatə və ifadə edə bilməz. Çünki ümumxalq dilindən sayılan bu sahələrin hər birinin özünə xas əlamətləri, xüsusiyyətləri vardır.

Bədii dil ümumxalq dilinin bütün qanun-qaydalarına tabedir. Onun bütün quruluşu, zənginliyi, söz ehtiyatı və əlvanlığını burada axtarib tapmaq olar.

Bunlardan əlavə, yalnız bədii dilə xas olan və başqa sahələrdən tələb olunmayan xüsusi cəhətlər var ki, onu biz bütün kamilliyi ilə nə ədəbi dildə, nə də canlıdanışıq dilində görürük. Bu cəhətlər bədii dilin ümumiliyini yox, xüsusiliyini, spesifik tərəflərini göstərir. Bədii dil ilə ümumxalq dili arasındakı fərqi dürüst dərk etmək üçün insanın təfəkkür tərzindəki xüsusiyyətləri misal gətirmək olar. Elmi təfəkkür ilə bədii təfəkkür arasında nə fərq varsa, bu təfəkkürün ifadə forması olan ədəbi dil ilə bədii dil arasında da ona oxşar bir fərq vardır. Belinski sənəti «surətlərlə düşünmək», «obrazlı təfəkkür» adlandırmışdır. Surətlər vasitəsi ilə olan təfəkkürün ifadə forması, yəni dili, aydın şeydir ki, surətli, bədii olacaqdır. Bu, ümumi dildən, hətta canlı danışıq dilindən də fərqlidir. Canlı dildə də, elmi, ədəbi dildə də bəzi hallarda bədii ünsürlər, əlamətlər görə bilərik. Təcrübəli, dünya görmüş bir qocanın nağılında, danışığında, şübhəsiz ki, çox şirin, maraqlı, dürüst, aydın ifadələrə rast gəlirik. Ancaq bu danışığı bədii dil saya bilmərik. Çünki burada sənətin, sənət dilinin bir çox tələbləri nəzərə alınmamışdır və alına bilməz. Canlı danışıq dili hələ işlənməmiş, ədəbi təhlil süzgəcindən keçirilməmiş, cilalanmamış, «çiy» halında olduğu halda, ədəbi dil müəyyən elmi, ədəbi qayda-qanunlar əsasında möhkəm işlənmiş. təmizlənmiş dürüstləşdirilmiş bir dildir.

Canlı dil, eləcə də ədəbi dil (mətbuat dili) bədii dildən fərqlidir.

Məlumdur ki, dilin lüğət tərkibində və ya lüğət fondunda olan bütün sözlər onun xəzinəsi, ehtiyatı hesab edilir. Dil, lazım gəldiyi, ehtiyac hiss olunduğu zaman bu ehtiyatın bütün «silahlarını» işə verir. Bədii dildə işlənən elə bir söz yoxdur ki, ümumxalq dilinə daxil olmasın, yaxud bu və ya başqa dərəcədə istifadə edilməsin.

Bədii dildə sözlərə, xüsusən, spesifik sözlərə olan münasibət bir qədər başqa cürdür. Əvvəla, demək lazımdır ki, ümum- xalq dilində qeydsiz-şərtsiz işlənən hər sözün eyni sərbəstlik ilə bədii dilə düşməyə haqqı və imkanı yoxdur. Sözlər bədii dilə gəlmək üçün, belə bir «hüquq» qazanmaq üçün süzgəcdən keçirilir. Çoxəsrlik və zəngin ədəbiyyat tarixi təcrübəsi aydın göstərmişdir ki, bədii dilə, bədii əsərə düşmək «pasportu» hər sözə verilmir, hər halda asanlıqla verilmir. Bizə məlumdur ki, canlı dildə işlədilən bir çox biədəb sözlər, elmi-texniki əsərlərdə isə çoxlu riyazi-rimuzi istilahlar vardır. Bunlar canlı dildə və elmə, texnikaya aid əsərlərdə sərbəst işləndikləri halda, şerdə, bədii dildə işlənə bilməzlər.
...
S. Vurğun ədəbiyyata yaraşmayan bir sözü işlədən adamlara hiddətlənərək «əclaf sözünü ədəbiyyata gətirən əclaflar» deyirdi. C. Cabbarlı hər cümlə başı ibarəbazlıq edərək «məəmafih, binaən-əleyh» (bununla bərabər, ona görə) sözlərini işlədən burjua ziyalılarına gülürdü. Hər sözü bədii dilə gətirmək bu dilin vəziyyətinin xüsusiyyətini bilməmək, pozmaq deməkdir. Bundan əlavə, bədii dildə sözlər və ifadələrin vəzifələri də xüsusən ağırdır. Burada sözlərin yeri dar, fikirlərin yeri geniş olmalıdır. Az söz ilə geniş, dərin məna ifadə edilməlidir. Böyük klassiklər ədəbiyyat sənətində əsas vasitə olan sözə mühüm tələblər vermişlər:

Sözün də su kimi lətafəti var,
Hər sözü az demək daha xoş olar (Nizami).

Füzuli sözün qədrini, əhəmiyyətini, onu işlədən şəxsin, sənətkarın qədr və qiyməti ilə müqayisə edərək deyir:

Artıran söz qədrini sidqilə qədrin artırır,
Kim, nə miqdar olsa, əhlin elər ol miqdar söz!
Gər çox istərsə, Füzuli, izzətin, az et sözü
Kim, çox olmaqdan qılıbdır çox əzizi xar söz.

Bu xüsusiyyəti gözləməyən bir əsərin dilinə bədii dil demək çətindir. Çünki bədiiliyin, gəzəlliyin bir mühüm xüsusiyyəti də məhz müxtəsərlik, yığcamlıq, lakonik ifadədir. Bədii əsərlərdə, şifahi və canlı dildə ən çox məşhur olan, əzbərlənən, dillərə düşən, aforizm deyilən ifadələr məhz bu cür, az söz ilə dərin məzmun verən ifadələrdir:

Yüz gün yaraq, bir gün gərək!
İşləməyən dişləməz, (Atalar sözü).
Salam verdim rüşvət deyildir deyə almadılar, (M. Füzuli).
Soyuq məzara da zinətdir insan. (S. Vurğun).

Füzuli kainatın gərdişini - həm dövrün, həm şair və sənətkarın, həm də şəxsən özünün çox ağır vəziyyətini məşhur bir beyt ilə belə ifadə etmişdir:

Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bisükun,
Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale zəbun.

Bu iki misrada hökm şəklində deyilən yeddi cümlə vardır ki, hər birinin uzun şərhi verilə bilər. Bu cümlələr, məzmun etibarı ilə həqiqəti əks etdirməkdən başqa, şəkil etibarı ilə son dərəcə yığcam, hərəsi iki münasib söz ilə ifadə olunur, İfadənin özü də axıcı, ahəngdar bir ritm ilə daxili qafiyələrlə verilir. Demək lazımdır ki, şair söz tərkiblərini ən incə bədii «rənglərinə» qədər diqqətlə nəzərə, hesaba almışdır.

Əziziyəm hər aylar,
Hər ulduzlar, hər aylar,
Başım cəllad əlində,
Dilim səni haraylar!

Bayatılardan birində məhəbbətin, sevginin belə dərin, şairanə, həm də müxtəsər ifadə edilməsi dilimizin qüdrətini, insan mənəviyyatını, daxili hiss və həyəcanları aydın və parlaq bir şəkildə ifadə edən söz ehtiyatını nümayiş etdirir. Məhəbbətin dərəcəsi, səmimiyyəti haqqında ən gözəl lövhə və təsəvvür verən bu iki sətri xalq idrakının, insan qəlbinin ən yüksək sənət dili ilə ifadəsi saymaq lazımdır.

Göründüyü kimi, xalq ən böyük sənətkardır. Onun dilində əsil şairanə ifadə gözəlliklərinin sayı-hesabı yoxdur!

Bundan əlavə, bədii dildə işlənən sözün, ifadələrin daha bir sıra xüsusiyyətləri və şərtləri vardır. Bunlardan bəzilərini saymaq olar. Danışıq dilində, ya elmi əsərlərin dilində məna və məzmun əsasdır. Bədii dildə də bu belədir. Məna və məzmunca gözəl və seçmə olmayan ifadəyə, yazıya, əlbəttə ki, heç bir zaman bədii deyə bilmərik.

Məsələ burasındadır ki, ümumi dildə nitq və ya yazı üçün bu xüsusiyyət kifayət sayılsa da, bədii dildə bu, kifayət sayılmaz. Bədii dil məna və məzmunundan başqa şəkilcə, ahəng, musiqi və deyiliş cəhətdən də gözəl olmalıdır. Bədii əsərin dilindən bu tələb olunur: eyni səslər, sözlər bir-birinə dolaşmasın, mane olmasın, ifadəni ağırlaşdırmasın, dildə səs, ahəng çətinliyi yaranmasın. Əksinə, ifadə və tərkiblərin ahəngi, musiqisi də mənanın, məzmunun dərinləşməsinə, təsirli verilməsinə, asan anlaşılmasına xidmət etməlidir.

Heyrət, ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni,
Surəti-halım görən surət xəyal eylər məni, (Füzuli).

Bu beytdə surət sözü üç dəfə təkrar olunmuşdur. İfadənin ahənginə bir axıcılıq verməkdən başqa, bu söz hər dəfə başqa bir mənada işlənmişdir. Birinci dəfə surət-sifət, çöhrə, gözəllik; ikinci dəfə vəziyyət, halət; üçüncü dəfə isə şəkil mənasını verir.
...
M. Müşfiqin «Tar» şerində, S. Rüstəmin «Çapayev» şerində «ç» və «p» səslərinin təkrarı, növbəllənməsi sayəsində yaradılan maraqlı ahəng və gurultu məşhurdur. Məsələn:

Çaqıl daşlı çayları Çapayev çapa-çapa,
Keçib, biçir çöllərdə çar canavarlarını...
Çapay geçir hücuma,
Yel kimi cuma-cuma.
Çap çaylardan, Çapayım,
Doğsun günəişm, ayım...

Yaxud Muşfiqin «Tar» şerindəki musiqini və şerin ahəngini alaq!

Oxu tar, oxu tar!
Səni kim unutar?
Oxu tar, səsindən ən lətif şerlər dinləyim.
Oxu tar, bir qədər, nəğməni su kimi alışan ruhuma çiləyim!
Ey geniş kütlənin acısı, şərbəti, alovlu sənəti!..

Burada məzmun, məna, həm də bədii forma ahəng, ifadə özəlliyi ilə daha da qüvvətləndirilir.

Bədii dildə sözlər iki sistemdə, daha doğrusu, iki mənada işlənir: müstəqim lüğəti (əsil) və məcazi (köçürmə). Sözlərin müstəqim mənada işlənməsi canlı dilə, ümumxalq dilinə, ədəbi dilə və habelə bütün məfkurələrə aiddir. Yəni nitq lazım gələn elə bir sahə, elə bir yer yoxdur ki, orada sözlər əsil mənasında-lüğəti mənasında işlənməsin. Eləcə də bədii dildə sözlərin müstəqim mənada alınıb işlənməsi nəinki lazım, hətta vacibdir. Necə bədii, rəmzi, məcazi əsər olur olsun, nə qədər qüvvətli lövhələr verilir verilsin, orada müstəqim mənalı sözlər olacaq və bunsuz heç bir nitq keçniə bilməz.

Kim kəsərsə, bu axan qan izini
Qurtaran dahi, odur yer üzünü!

Burada, H. Cavndin bu şairanə misralarında bütün sözlər müstəqim mənasında işlənmişdir. Bu şer yalnız qüvvətli fikrə görə yox, həm də müxtəsərliyi ilə. qüvvətli deyilmiş sözə görə gözəldir. ,

Nədən şerimizin baş qəhrəmanı
Gah Turandan gəlir, gah da İrandan.
Bəs mənim ölkəmin varlığı hanı?
Kimindir sabahdan axşama qədər
Yağışda, yağmurda çalışan əllər,
Kimindir gecələr yuxusuz qalan,
Səhvlər buraxan, töhmətlər alan,
Fəqət hər ağrıya köksünü gərən.
İşıqlı bir günə yollar göstərən,
Gunəşin altında, suyun içində
Əkində, tarlada, suda, biçində
Dərisi büsbütün yanıb qaralan,
Torpağın bağrını təpiklə yaran
Tərlan səhərlərin laçın övladı!
Şerə yaraşmazmı onların adı.
(S. Vurğun)

Bu gözəl qitənin son üç sətrindən başqa hamısı müstəqim sözlərlə deyilmişdir. Burada məcazlar yox dərəcəsindədir. Ancaq qitə gözəl şer nümunəsi sayıla bilər. Çünkü kəskin, orijinal bir fikir həyəcanla, hiss ilə və bir qədər də ucadan deyilmiş, özü də şairanə deyilmişdir. Burada zahirən görünməyən, ilk baxışda nəzərə çarpmayan elə qüvvətli cəhətlər, sənətə layiq xüsusiyyətlər var ki, bunlarsız şer mənasını, söz kəsərini itirərdi.

Başqa məfkurələrdə müstəqim sözlərin işlədilməsində o qədər də mühüm sayılmayan, bəlkə də heç nəzərə alınmayan bir sıra xüsusiyyətlər var ki, şerdə, ədəbiyyatda mütləq vacib bir şərt kimi qəbul edilməlidir. Bədii dildə müstəqim sözlərin işlədiməsində, başqa təbirlə desək, müstəqim sözlər sistemində əsas şərtlər hansılardır?

Həmin şərtlərdən biri budur ki, sözün məna və məzmunundan əlavə onun musiqisinə, ahəngdarlığına, tələffüz gözəlliyinə fikir verilir. Məsələn, M. Müşfiq şerlərinin birində yazmışdı:

Ey dünya, döyüşən günlərimizdə,
İçi şən, çölü şən günlərimizdə,
Neva, Volqa kimi, Dnepr kimi,
Kür kimi kükrəşən günlərimizdə...

Burada «Neva» sözünün ikinci hecasında, «Volqa» sözünün isə birinci hecasındakı «v» səsləri dalbadal düşüb ahəngi ağırlaşdırırdı. Ona görə də müəllif həmin sözlərin yerini dəyişib: «Volqa», «Neva» kimi yazmışdır. Bu dəyişmə nəticəsində eyni səslər bir-birindən aralı düşmüşdür. Əvvəlcə şair çayların adını çəkərkən coğrafi mövqeyi nəzərdə almışdısa, sonra birinci növbədə məhz ahəng, ifadə gözəlliyinə fikir vermişdir.

Başqa bir misal, Ə. Əbülhəsənin «Müharibə» romanında belə bir cümlə vardır: «hədiyyələr gəlib bölüyə çatdı». Bu cümləni oxuyanda-tələffüz edəndə «gəlib» sözündəki son «b» səsi «bölük» sözündəki ilk «b» səsinə mane olub, onu batırır: «bölüyə» sözü «ölüyə» kimi eşidilir. Həmin cümlə tələffüzdə belə eşidilir: «hədiyyə gəlib... ölüyə çatdı».

Daha bir misal, M. Rahimin şerlərindən birində belə bir misraya təsadüf edirik: «Şair Rahim şer yaza-yaza gəlsin». burada da «şair» sözünün axırındakı «r» səsi həmin sözdən sonra gələn sözün ilk hərfinin («r») üstünə düşüb, eyni səsi qoşalaşdırır. Tələffüzün ahəngini, pozmamaq üçün. «Rahim » sözündəki «r»səsini atmaq lazım gəlir.

Müstəqim sözlər sistsmində əsas şərtlərdən biri də yığcamlıq, az sözlə dərin məna ifadə etməkdir. Elə yazmaq gərəkdir ki, sözlərin yeri dar, fikirlərin yeri isə geniş olsun. Məsələn, S. Vurğunun:

Günəşi örtsə də qara buludlar.
Yenə günəş adlı bir qüdrəti var.

və ya M. Füzulinin

Fuzuli dərd əlindən dağa çıxdı,
Dedilər: bəxtəvər yaylağa çıxdı,-

misralarında bir bitkinlik, fikir dolğunluğu, yığcamlıq özünü göstərir.

Yüz gün yaraq, bir gün görək!

atalar sözündə zəngin həyat təcrübəsinin, xalq məişətinin zəruri bir həqiqəti gözəl ifadə olunmuşdur.

No comments: