ديالئکتيکا نه دئمکدير

عرب الیفباسینا چئویرن: م. ا. جواد

هگل

ديالئکتيکا يونان سؤزو اولوب موباحيصه ائتمک، موصاحيبه آپارماق باجااریغی دئمک‌دیر. دیالئکتیکا قولدارلیق دئموکراتییاسی‌نين اینکیشافی ايله ايليشگيده اولاراق موباحيصه ائتمک، اؤز فیکرینی ثبوتا یئتیرمک، آداملاری اونا ایناندیرماق، اؤزونون حاقلی اولدوغونو اساسلاندیرماق و بونونلا دا دؤولت، محکمه و باشقا ایشلرین موزاکیره‌سی زامانی طرفدارلار قازانماق باجاریغی‌نين یوکسک قیمتلندیریلدیگی قدیم یونان فلسفه‌سینده مئیدانا گلمیش‌دیر.

قدیم یونانیستاندا دیالئکتیکا دئدیکده، موضاحيبه یولو ايله موصاحیبین موحاکیمه‌لریند‌ه‌کی (وئرديگى حؤکملرده) ضيديتی آشکارا چیخارماق، حقیقتی ثبوتا یئتیرمک صنعتی باشا دوشولوردو.

او زامان خصوصی حاضيرلیق و بؤیوک اوستالیق طلب ائدن دیالوق صنعتی اونون ایشتیراکچیلاری‌نين موزاکیره اولونان مساله‌لر اطرافیندا بیر-بیرلرینه سوآللار وئرن آلتئرناتیو نؤقطه‌يى-نظری باشا دوشمگی، اونون نؤقصانلارینی، ضيديتلرینی آشکارا چیخارماقلا اؤز مؤوقعی‌نين اوستونلوگونو ثبوتا یئتیرمگی احتیوا ائدیردی. موباحيصه پروسه‌سینده موصاحیبلرین شریک اولدوقلاری بیر ايديعادان هر ایکی طرفین موحاکیمه‌لری‌نين جیلالاندیغی اوچون باشقاسینا دوغرو گئتمکله مؤوقعلر یاخینلاشیر و داها دوزگون اولور. نتيجه‌ده موختلیف مؤوقعلر نظره آلینماقلا موحاکیمه‌لرین بیرطرفلی‌لیگی آرادان قالدیریلیر، حقیقته یاخینلاشیردی.

بئله ايجتيماعی پولئمیکا پراکتیکاسی بؤیوک دیالوق اوستاسی اولان سوقراتین فعالیتینده گئنیش تطتبیق اولونموشدور. او، دیالئکتیکایا، موختلیف، حتا عکس فیکیرلرین توققوشماسی و اوزلاشدیریلماسی یولو ايله حقیقتین آشکارا چیخاریلماسی صنعتی کیمی باخیردی. دیالئکتیکایا موباحيصه، دیالوق صنعتی کیمی باخیلماسی اورتا عصرلرده و سونرالار دا داوام ائتمیش‌دیر. اوزون و دولاشيق اینکیشاف یولو کئچه‌رک دونيانی درک ائتمگین و دگیشدیرمگین یگانه حقیقی فلسفی مئتودونا چئوریلن، دونیایا واحید، رابیطه‌لی بیر تام کیمی باخان، اونون ابدى حرکتده، دگیشمه و اینکیشافدا گؤتورن دیالئکتیکا طبيعت، جمعيت، تفکور و ایدراکین ان عمومی اینکیشاف قانونلاری حاقیندا تعليمه چئوریلمیش‌دیر. دیالئکتیکا اوبیئکتیو و سوبیئکتیو دیالئکتیکا اولماقلا ایکی یئره بؤلونور. اوبیئکتیو دیالئکتیکا اینسان شوعوروندان خاریجده و اوندان آسیلی اولمادان مؤوجود اولان وارلیغین اؤزونون دیالئکتیکاسی، سوبیئکتیو دیالئکتیکا ایسه اوبیئکتیو دیالئکتیکا‌نين سوبیئکت، اینسان، بشريت طرفیندن فردی و ايجتيماعی شعوردا عکس اولونماسی‌دیر.

فلسفی علم اولماق اعتیباریله دیالئکتیکا اینکیشاف ائدن و گئتدیکجه دولغونلاشان بیلیکلر سیستئمی‌دیر. بو سیستئمین اساسینی موعين پرینسیپلر، قانونلار و کاتئقورییالار تشکیل ائدیر. دیالئکتیکا‌نين پرینسیپلری اونون اساسینی تشکیل ائدن باشلانغیج مودعالاردیر. دیالئکتیکا‌نين اساس پرینسیپلری بونلاردیر:

حادیثه‌لرین ان عمومی ايليشگى‌سی پرینسیپی، اوبیئکتیولیک پرینسیپی، اینکیشاف پرینسیپی، دتئرمینیزم پرینسیپی، تاریخی‌لیک پرینسیپی، حقیقتین کونکرئت‌لیگی پرینسیپی، نظریه ايله پراکتیکا‌نين وحدتی پرینسیپی و ب. بو پرینسیپلرده گئرچک عالمین ان عمومی ايليشگى و موناسیبتلری عکس اولونموشدور. دیالئکتیکا‌نين قانونلاری و کاتئقورییالاری دا اونون ضروری کومپونئنتلری‌دیر. دیالئکتیکا همى‌ده نظریه و مئتودون وحدتی‌دیر. بونا گؤره ده نظریه‌نين فونکسيياسینی یالنیز فلسفی ماتئریالیزمه، مئتودون فونکسيياسینی ایسه یالنیز دیالئکتیکایا ایسناد وئرن نؤقطه‌یی-نظرلر دوزگون ساییلا بیلمز.

دیالئکتیکا مورکب ایستروکتورا مالیک اولوب، دؤرد ترکیب حيصه‌دن عيبارت‌دیر.

بيرينجى‌سى، دیالئکتیکا طبيعت حاقیندا، اونون حرکتی و اینکیشافی‌نين عمومی قانونلاری حاقیندا فلسفی تعليم‌دیر. ایکینجی‌سی، جمعيت حاقیندا، اونون تاریخی حرکتی و اینکیشافی‌نين عمومی قانونلاری حاقیندا فلسفی تعليم‌دیر. اوچونجوسو، دیالئکتیکا تفکور حاقیندا، اونون فورمالاری و قانونلاری حاقیندا فلسفی تعليم‌دیر، یانی دیالئکتیک منطیق‌دیر. نهايت، دیالئکتیکا ایدراک حاقیندا، اونون فورما و مئتودلاری حاقیندا فلسفی تعليم‌دیر.

دیالئکتیکا‌نين ایستروکتورو حاقیندا دئییلنلری یئکونلاشدیریب آشاغیداکی نتيجه‌يه گلمک اولار. ماتئریالیست دیالئکتیکا‌نين ایستروکتورو طبيعتین دیالئکتیکاسی، جمعيتین دیالئکتیکاسی، دیالئکتیک منطیق و ایدراک نظریه‌سیندن عيبارت‌دیر.

دئییلنلردن آیدین اولور کی، ماتئریالیست دیالئکتیکا عینی زاماندا هم اونتولوگییا، هم منطیق، هم ده قنوسئولوگییا کیمی چیخیش ائتمکله اونلارین وحدتینی تشکیل ائدیر.

فلسفی علم اولماق اعیباریله دیالئکتیکا‌نين مورکب کاراکتئری اونون فونکسييالاری واسیطه‌سیله آچیلیر. هم ده بو حالدا دیالئکتیکا‌نين فونکسييالاری‌نين مضمونو اونون پرئدمئتی (مؤوضوع)، سیستئمی و ایستروکتورو ايله موعین اولونور. ماتئریالیست دیالئکتیکایا طبيعت، جمعيت، تفکور و ایدراکین ان عمومی اینکیشاف قانونلاری حاقیندا علم کیمی وئریلن تعریفده اونون فونکسييالاری اؤز ایفاده‌‌سینی تاپمیش‌دیر. همین فونکسييالار آشاغیداکیلاردیر:

آ) اونتولوژی فونکسییا. ماتئریالیست دیالئکتیکا‌نين بو فونکسيياسی اؤز ایفاده‌‌سینی اونون طبيعت و جمعيتین حرکتی و اینکیشافی‌نين ان عمومی قانونلاری حاقیندا علم اولماسيندا تاپیر. دیالئکتیکا‌نين قانونلاری خاریجی عالمین اینکیشافی‌نين اوبیئکتیو، حقیقی قانونلاری اولدوغوندان فلسفی علم کیمی دیالئکتیکا هر شئیدن اؤنجه طبيعت و جمعيت حاقیندا علملرین نایلیتلرینه ایستیناد ائده‌رک طبيعتده و جمعيتده باش وئرن حادیثه‌لرین دیالئکتیک کاراکتئرینی تدقیق ائتمه‌لی‌دیر.

ب) منطیقی فونکسییا. ماتئریالیست دیالئکتیکا‌نين بو فونکسيياسی اونون هم ده تفکور حاقیندا علم اولماسی ايله سجیيه‌لنیر. ایدراک پروسه‌سینده بوتون علملر اؤز آنلاییش و کاتئقورییالارینی ایشله‌ییب حاضرلاماقدا منطیقی تفکورون فورمالاریندان ایستیفاده ائتسه‌لر ده، بونلارین هئچ بیری تدقیقاتین منطیقینی اؤگرنمکله مئشغول اولمور. بو وظيفه‌نی یالنیز منطيق اولماقلا دیالئکتیکا یئرینه یئتیریر. لاکین منطيق اولماق اعتیباریله دیالئکتیکانی نه فورمال منطیق ايله، نه ده علمی تدقیقاتین منطیقی ايله عینى‌لشدیرمک اولماز. بئله کی، بو سونونجولار خصوصی علملر ساحصه‌سینه عایید اولوب، دیالئکتیکا‌نين ترکیبینه داخیل اولمورلار. دیالئکتیکا هم ده دیالئکتیک منطیق‌دیر، بو سونونجو ایسه ماتئریالیست دیالئکتیکا‌نين ان درین ایفاده‌سی‌دیر.

ج) قنوسئولوژی فونکسییا. ماتئریالیست دیالئکتیکا‌نين بو فونکسيياسی اؤز ایفاده‌سینی اونون ایدراک حاقیندا تعليم اولماسیندا تاپیر. معلومدور کی، بوتون علملر خاریجی عالمی درک ائتمک واسیطه‌سی‌دیر، لاکین هئچ بیر خصوصی علم ایدراک پروسه‌سی‌نين قانونا اویغونلوقلارینی و فورمالارینی اؤیرنمکله مئشغول اولمور. بونونلا یالنیز ماتئریالیست دیالئکتیکا مئشغول اولور.

د) دونیاگؤروشو فونکسيياسی. ماتئریالیست دیالئکتیکا‌نين پرئدمئتیندن بئله نتیجه چیخیر کی، او هم ده دونیاگؤروشو فونکسيياسینی یئرینه یئتیریر. بو فونکسييا اؤز ایفاده‌سینی اینسا‌نين طبيعته، جمعيته و اؤزونه موناسیبتی حاقیندا دیالئکتیک ماتئریالیست تعليمده تاپیر.

ه) مئتودولوژی فونکسييا. بو فونکسييا‌نين ماهیتی بوندان عیبارت‌دیر کی، ماتئریالیست دیالئکتیکا نه تک اینکیشاف نظریه‌سی، هم ده علمی ایدراکین و پراکتیکی فعالیتین ان عمومی مئتودودور. او، اینسانا طبيعتین و سوسیال گئرچئکلیگین درک اولونماسی و دگیشدیریلمه‌سی اوچون عمومی یاناشما اوصولو، قايدا و مئتود وئریر، اونو عمومی مئتودولوژی پرینسیپلرله سیلاحلاندیریر. بونونلا علاقه‌دار اولاراق دیالئکتیکا‌نين بوتون پریسنیپلری، قانونلاری و کاتئقورییالاری مئتودولوژی اهمیت کسب ائدیرلر.

ق) قاباقگؤرنلیک فونکسيياسی. اینکیشاف حاقین‌دا درین مضمونلو و هرطرفلی تعليم اولان دیالئکتیکا کئچمیشی و ایندینی ایضاح ائتمکله یاناشی، اینسانا گله‌جگی ایرلیجه‌دن گؤرمک ایمکانی وئریر.

علمی قاباقگؤرنليگین نظری و مئتودولوژی اساسینی تئشکیل ائدن ماتئریالیست دیالئکتیکا آداملارا سوسیال سیاسی حاديثه‌لرین اینکیشاف احتیمالینی دوزگون قیمتلندیرمک، اینکیشاف مئیلینی موعین‌لشدیرمک، درین اینتوايسییا، زنگین تفکور و بؤیوک حیات تجروبه‌‌سی اساسیندا حاديثه‌لری قاباقلاماق و گله‌جگين مودئلینی یاراتماق ایمکانی وئریر. محض بو یوللا اینسان اینکیشافین داخيلی قانونااویغون علاقه و موناسیبتلرینی درک ائدیر، احتیمال‌لی پروقنوزلاشدیرمالار آپاریر، عمومی هیپوتئزلر یارادیر، علمی کشفلری قاباقجادان خبر وئریر (مثلن، فیزیکادا پروتون، نئیترون، پوزیترونون و س. مؤوجودلوغونون قاباقجادان سؤيلنمه‌سی و س.).

نظریه و پراکتیکادا دیالئکتیکا‌نين بوتون فونکسييالاری‌نين رئاللاشماسی‌نين اساس شرطی اونلارین دیالئکتیک وحدتده تطبیق اولونماسی‌دیر. بونو فلسفی کاتئقورییا کیمی ماتئرییایا وئریلن و یوخاريدا بحث ائتدیگیمیز تعریفده آیدین گؤرمک اولار. همین تعریفده دیالئکتیکا‌نين قئید ائتدیگیمیز اونتولوژی، منطیقی، قنوسئولوژی، دونیاگؤروشو، مئتودولوژی، پروقنوستیک فونکسييالاری وحدتده رئاللاشمیش‌دیر. ماتئرییایا اوبیئکتیو رئال‌لیق کیمی تعریف وئریلدیکده اونون اونتولوژی آسپئکتی، ماتئرییانی اوبیئکتیو رئال‌لیغی گؤسترن فلسفی کاتئقورییا کیمی موعين‌‌لشدیردیکده اونون منطیقی آسپئکتی، اوبیئکتیو رئال‌لیق اولماق اعتیباریله ماتئرییا اینسانا اونون دویغولاریندا وئریلمیش‌دیر، بیزیم دویغولاریمیزدان آسيلی اولمادان مؤوجود اولماقلا اونلاردا عکس اولونور دئدیکده اونون قنوسئولوژی آسپئکتی قئید ائدیلمیش‌دیر.

بونلاردان باشقا همین تعریف هم ده چوخ بؤیوک دونیاگؤروشو و مئتودولوژی اهمیته مالیک‌دیر. بئله‌لیکله، ماتئرییایا وئریلن معلوم تعریفده دیالئکتیکا‌نين بوتون فونکسييالاری اونلارین وحدتینده رئالیزه اولونموشدور.