اِششه‌ک‌نامه

ممدعلی 

بیزلربِله توتوروق کی، هامئ بیلیر اِششه‌ک نه دیر. آمما دُغرودان هامئ بونو بیلیر؟ و آمما هانسئ هامئ؟ هامئ، یانئ کیم؟  دییه‌نده کی هامئ نفس چکیر، بللی دیر کی، هامئ، ممه‌یی‌ینده‌ن پپه‌یی‌ینه جان هر کیم وار. آمما هامئ بیلیر اِششه‌ک نه دیرده، بو هامئ کیمدی؟ ایندی‌لر هامئ کوچه باجادا اِششه‌ک گؤرور، و بیلیر کی بو اِششه‌ک دی؟ بیر اوشاق کی، شهرده دُغولوب، قاباقکئلار کیمی، یانئ بیزیم کیمی یاشلئ‌لارا تای، هر گون یوکلو، یوکسوز اِششه‌ک گؤرور؟ هرده‌ن بیر اِششه‌ک آنقئرتئسئ اِشیدیر؟

یاشلئ‌لار گؤردوکلری اوچون بیلیردیلر کی، اِششه‌ک آدلانان بیر وارلئق،   کول‌رنگی، دؤرد آیاقلئ، ایری  باشئ اوزون‌سُو، قالئن بُینوندان آشاغئ‌یا ساللانان اوزون قولاقلئ، و تک دئرناقلئ بیر حیوان دئر. آمما اُنو گؤرمه‌ینلر نِجه؟ بس بو هامئ، اُ  نفس چکن کیمی هامئ‌ دگیل. هله بونا دا باخمایاق کئ، تورکیه‌ده بیزیم آغاج‌کسن‌لرین ایشلتدیگی کؤششه‌یه ده ِاِششه‌ک دِییرلر.

قُیون گؤره‌ک، بیزلرده، اِششه‌ک دِدیگین اِله هامان بو گؤزه گؤرونن، و یوخارئدا دِدیگیمیز حیوان دئ، وبوندا خلاصه اُلور؟  بِله اُلموشسا دا، اِششه‌ک‌نامه نه دیر؟ بونا گؤره فیزیولُژودان باشقا آیرئ بیر یاندا نه یازماق اُلار کی، هله آدئ دا اِششه‌ک‌نامه قُیولا؟

جانئم قوللوغوزا دِسین کی بِله بیر نامه‌نی من گؤرموشم. البته اوزاق زمانلار بوندان قاباق. بیلمیره‌م ده بِونو کیم یازمئشدئ، یا دُغروسو کیم یازا بیله‌رمیش ؟ اُ اُن اُن‌ایکی بالاجا صفحه‌ده، پنجره‌کاغازئندا چاپ اُلونموش یازئنئ گؤردویوم‌له، یازان آدئ گؤرمه‌میشدیم، یا اُ زمان یِنی‌یِتمه‌لیک، تجروبه سیزلیک اوزونده‌ن باش قُشمامئشدئم، و اُ آد اُلسایمئش دا، صفحه‌لرین اوزونه تای، ایتیب، باتئب آرادان گِتمیشدی. اُندا دییه بیله‌سیز، نی‌یه ایتیب باتئب گِتمیش بیر زادا گؤره دانئشئرام. دِمه‌لی سببی بودورکی، بیر نِچه گِجه ایدی کی بو اِششه‌ک نامه سؤزو گلیب گیریردی یوخوما، و اُنسوز دا، اِله ده درین یوخویا باتا بیلمه‌ین منیم اوچون، بیر نِچه ساعات سایئقلاما کیمی گِجه قره‌سینه دؤنوردو. چالئشئردئم یخه‌می قورتارام. اُلموردو. اِششه‌ک‌نامه!؟

بِله اُلدوقدا، دیبده دِدیم قُیون گؤره‌ک بونا گؤره بیر زاد تاپماق اُلار، یا یُخ؟

هامئ (گِنه ده هامئ) ماللانصرالدین‌ین آدئنئ اِشیدیب. بو آد نسل‌لر بُیو گلیب بیزه چاتئبدئ. بو آد اِله تانئنمئش دئ کی، اُنون آدئنا بیر ژورنال، اؤزو ده ساتیر ژورنالئ چئخمئشدئر، دُلاندئرانئ دا میرزه جلیل محمدقولوزاده. سؤز بوراسئندا دئر کی، هله ماللانصرالدین اؤز آدئنا اُلان ژورنالئن بیرینجی صفحه‌سینده قاباغا گِده‌ن بیر اِششه‌یین (بعلی بیر اِششه‌یین) اوستونه ترسینه مینیب، و اُنو قئنایئر کی، قاباغا گِدیر، من سِوه‌ن یانا، یانئ دالئیا گِتمیر. بیر حسابا میرزه جلیل ایسته‌ییرمیش دِسین کی، اِششه‌ک ماللانصرالدین‌دن یاخچئ دوشونورموش و گله‌جه‌ک یُلونو سِچمیشدی؟ و اُلو کی هامان زمانلاردا چئخمئش اِششه‌ک نامه ده بِله بیر سؤز دِمک ایستیرمیش؟ آخئ ساتیر معمولاً خُش نیّت‌له و خلقی دوز یُلا چکمک اوچون دِییلدیگی و یازئلدئغئ سانجان اُلسا دا، گوزه‌شت اِدیلمه‌لی اُلار. و بو یِتیریر کی ساتیر بیزیم ایچیمیزده اهمیتلی بیر زاد اُلموشدو، ( یُخسا نه ماللانصرالدین، اُندان چُخ بؤیوک ماللالار وار ائمئش کی هِچ کیم ایندی آدئنئ دا بیلمیر) و گِنه ده اُلماقدا دئر. اِششه‌ک‌نامه ده اؤزونده‌ن بللی دیرکی، بیر ساتیر اُلماغا استعدادئ اُلسون.

آمما بو ساتیری کیم یازا بیله‌رمیش؟ لابود بیر ساتیریازان.  بو ساتیریازان کیم اُلا بیله‌ر؟  ماللانصرالدین‌دن توتوب گونوموزه کیمی گلیب چاتان، و بعضی آدامئن کِفی ساز اُلاندا، بیرینه بیر سؤز آتماق یا ساتاشماق گؤیلو اُلار، ایللاه دا تانئدئغئ آداملارا، یا سوژه‌لره. و بونا دا ساتیر دِمک اُلار.

بیزه یاخئن زمانلارئن ساتیریازان متفکرلرینی : ذاکر، سیدعظیم شیروانی، صابر،  محمدباقر خالخالئ، معجزو گؤزده توتاندا، بو اِششه‌ک نامه بونلارئن هِچ بیری‌نین یازئلمئش یا  نقل اُلونموش ایشلرینده یُخدور.  خالخالئ تولکو، یا ثعلبیه آدلئ کیتابئندا اِششه‌ک‌نامه‌دن دانئشمئر.  آیرئ بیز تانئدئغئمئز ساتیریازانلاردا آختارماق ال‌وِریشلی اُلا بیله‌ر. بونلاردان پیشیکچی (تبریزی)نی سایماق اُلار. بیزیم اؤز زمانئمئزدا یاشامئش  مراغالئ کریمی، . تبریزلی یالقئز گیل ده اُلا بیلمه‌زلر، اُنون اوچون کی اِششه‌ک‌نامه بونلارئن شعر دونیاسئنا گلمه‌سینده‌ن قاباق یازئلمئشدئ. بولارئن ایچینده آمما، پیشیکچی هامئدان آرتئق احتمال وِریلن آدام سایئلا بیله‌ر، آمما آنجاق احتمال. پیشیکچی بیز گؤره‌ن زمان، هله گؤز قاباغئندا ایدی و ارکین دالئندا، قاباقکئ طب دانشگده‌سی یانئنداکئ  اؤز باغئندا طاووس زاد دا ساخلاردئ. و هر کیمه گؤره ده سؤزو اُلسایدئ، یِرلی یاتاقلئ سؤزونو دییه‌ردی، یانئ یایاردئ؛ هم دانئشئق‌لا، هم ده کاغاز اوسته گلمیش شکیلده. نِجه کی، باغمِشه‌ده کی باققالا خطاباً قُشموشدو :

گِتسه‌ن اگر باغمِشه‌یه آی گؤزوم،

اُرداکئ باققالا وارئم دئر سؤزوم،

دِینه کُپوغلو دوکانون تخته‌له،

پُخ قُیوم اُ سیرکه باسان سققله

و اُنا گؤره‌کی باغمشه‌ده بیر نِچه باققال یُخ ایدی، ساتير گِدیب یاپئشاردئ دوز اُ سیرکه باسمئش سققله ! بِله بیر کارنامه ایله اِششه‌ک‌نامه‌نی یازماق اُنا یاراشان بیر زاد اُلارمئش، یانئ اُ بو ایشه ال قُیا بیله‌رمیش. آمما بو الی قُیموشدوسونو بیلمیره‌م.

اُ یاندان دا بیله‌سینه گؤره دانئشدئغئمئز اِششه‌ک، اؤز آتا آناسئ‌نئن یالقئز اِولادئ دگیلمیش. یانئ بیزیم کیمی گلدی گِده‌ر آداما یالقئز ائمئش. آمما حیوان شوناسلار اُنو ایکی صفت‌ده گؤروربلر و بیرینه  «آسینوس»و بیرینه ده «هِمیونیس» آدئ وِریبلر کی، من سیزین اجازه‌نیز ایله بیرینی اِششه‌ک و اُ بیرینی ده اولاغ  توتورام. بیرینه ایکی آد قُیماق اُلمایان کیمی؛ ایکی آیرئسئنا دا بیر آد وِرمک دوز ایش اُلماز. آمما هر سببه گؤره دیلیمیزده اِششه‌ک سؤزونو ایشلتمک اوستونلوک تاپئب دئر  و هِچ کیم ده آلماچئ اششه‌یی یِرینه آلماچئ اولاغئ دِمه‌ز.

بِله توتاق، ایکی آدامئن آدئ بؤیوک‌آقا اُلسون. تصادوف اوزونده‌ن بِله  بیر حالا تبریزده انگج‌ده، و چرانداب محله‌سینده‌ ده راست گلینمیشدی. و آیرئ یِرلرده ده بِله بیر ایش اُلا بیله‌رمیش. بولارئ آیئرماق نِجه مومکون اُلار؟ مثل اوچون چرانداب محله‌سینده، بونلارئن بیرینه گوموش باش بؤیوک‌آغا، بیرینه ده سازمان بؤیوک آغاسئ دِییله‌رمیش. بو آدلار دا هاواسئنا قُیولمامئشدئ. بیری‌نین باشئ اُووج ایچی کیمی صاف، و خام گوموش کیمی آغ ایدی. و اُلوردو گوموش باش. اُ بیری بؤیوک آغا دا سازمانا، (برنامه سازمانئنا یُخ ها) امنیت تایئنا، باشئ  آیئلاندا اُنو بونو چوغول‌لاماق کیمی دینه، دؤلته خیری اُلان ایش گؤره‌رمیش. و هِچ کیم ده بو ایکی بؤیوک آغانئ هامان بؤیوک آغا بیلمه‌زدی. بِله‌لیک‌له بیزیم بو اِششه‌ک‌لر ده، بو مثلی چکنده‌ن سُرا بیربیرینه قاتئشما تهلوکه‌سینده‌ن خیلاص اُلورلار. ایللاه دا کی، آدئ مقاله باشلئغئندا ایکی سس‌سیز حرف داشئدئغئ ایله چُخ طنطنه‌لی گؤرونور. اولاغ سؤزونو هر نِجه دیلیوه گتیرسن اِله اولاغ قالار. حتی اگر حیدربابانئن باکئ رادیوسوندا نومره بیر و اعلا دکلمه اِده‌نی، آیدئن قره‌داغلئ دا اُنو دیلینه گتیرسه. آمما اِششه‌یین ایکینجی «ش» حرفی مطلبی بوتون ده‌ییشیر. خیال اِدین کی، بو« ش» لارئن بیرینی گؤتوروب و تبریزین رحمتلیک ورزش معلمی  صدرالاشرافئ‌نئن یاواش دِدیگی، یا استانبول‌دا اُنو اِشه‌ک تلفوظ اِده‌نده، طنطنه کی قالمئر هِچ، اؤزو ده دؤنور اُلور دؤشَک کیمی بیر زاد. گؤرون اِششه‌ک یِرینه اِشه‌ک دِییلسه، دا اُنون آدئنا بیر مقاله یازماق اُلار؟ بوتون تأکید ایکی «ش» حرفی‌نین اوستونده دیر. نِجه کی، حیدربابا دان سِل‌لر سولار شاققئلدایئب آخاندا‌نئن بیر «ق» حرفینی چئخاردسان، شاقئلدایان سِلین ده، سویون دا طنطنه‌سی قولـله‌دن انیب ورجی باشئندا لام جیم آخان زینه بیر ارخه دؤنر یا دؤنمه‌ز!؟

 

بیز آمما اِششه‌ک‌نامه‌دن دانئشئردئق. اُردا  نده‌ن سؤز گِدیرمیش؟ اوستونده‌ن اوزون زمان گِچمه‌سینه گؤره، آنجاق  آتدا بوتدا یادئمدا قالان بیر پارا سؤزلرده‌ن دانئشا بیله‌ره‌م.  اِششه‌ک‌لرده‌ن، یانئ خرکن اِششه‌ک‌لرینده‌ن کی تک یُخ، بیر نِچه‌سی بیر یِرده گلیب گِده‌ردیلر، تک باشئنا ِاششه‌کلرده‌ن ده آد آپارئلئردئ. مثلاً آلماچئ اِ‌ششه‌یی تک جانئنا آلما ساتانئن مالئنئ داشئیاردئ، یا کپیرچی سارئ داغدان

قازئب گتیردیگی کپیری بیر نِچه اِششه‌ک ده گتیرمزدی کی، یا گتیره بیلمه‌زدی کی، یا سُغزوچو اِششه‌یی حؤکماواردان یِکه الیرتده سُغزو، جعفری، یِرکؤکو، کلم زاد گتیره‌ردی کی، توتومو چُخ، آمما آغئرلئغئ کرپیج‌دن، چاغالدان، قومدان آز اُلاردئ.

بوردا تک باشئنا اِششه‌ک‌دن سؤز گِتدیگینه گؤره، قُیون گؤره‌ک بونلارا گؤره دیلیمیزده نه‌لر دانئشئلئب.  «تبریزده‌ن دؤرد دفتر آدلئ » آتالار سؤزو کیتابئندا، ۷۰ آتالار سؤزو، آتا گؤره دِییلیب. اِششه‌ک سؤزونه گؤره ۷۳ آتالار سؤزو وار. بو گؤرسدیر کی، معین بیر دؤرانئن ایچینده، نِِجه، اِششه‌ک دیرلیگین آیرئلماز بیر عضوو کیمی آتدان دا آرتئق اؤزونده‌ن دانئشدئرئب. هامان یِرده ایته گؤره ۹۱ آتالار سؤزو یازئلئب. بیزیم اِولرین تُولاماسئ و سوماخ‌پالانئ حدینده سایئلان پیشیگه گؤره کی، کورسو تُووندا، یاتاق یِرین اوستونده و ایچینده ده اؤزونه یِر تاپان بیر حیوان دی، و تئوری باخئمئندان اُندان گؤزله‌نیلن ایش سیچانئ توتماق، یا هِچ اُلماسا قُرخوتماق هاواسئ ایله، اِوین هر بیر  بوجاغئندا حی و حاضئر اُلدوغو ایله، آنجاق ۱۹ آتالار سؤزو وار. کی منیم گؤزومده یارئسئ دا آرتئق دئ. ایلده بیر سیچان توتان پیشیگه میدال وِرمک گره‌ک دیر.

آمما، ایشه باخ، حرام اُلموش، قُوولموش  بیر حیوانا گؤره، کوچه‌لرده داشا باسئلان یازئق بیر حیوانا گؤره، هامئدان آرتئق دانئشئلئب. حرام اُلا اُلا.  ایت‌سیز کند اُلماز. ایت‌سیز سورو تاپئلماز. اُوچو داغا گِده‌نده ایت‌سیز اُلماز. بو گؤرسدیر کی، یِرینه گؤره، ایت هامان گؤزده گؤرولمه‌ییب، یانئ شهرده و کندده، آوادانلئقدا و داغدا، دوزه‌نلیکده، بیر گؤزله ایته باخئلمایئب. ایت یِرینی تؤوله حیه‌تینده، کندین ایچینده و اِشیگینده تاپئب و بورالاردا حقینه چاتئب.

بولار دِییلن‌دن سُنرا، اِششه‌ک‌نامه ده، یازانئن اصل ایسته‌دیگی سؤز بالاـ بالا اُرتالئغا چئخئردئ و بِله سؤیله‌نیردئ کی، آدامدان اِششه‌ک اُلماسایدئ، اِششه‌یین بیری یوز تومنه چئخاردئ. [یانئ آدامدان اِششه‌ک‌لر، اُنون باهالئغئنانا سبب اُلور؟] و سُرا اِششه‌ک آداملارا گؤره ایسته‌دیکلرینی دِییردی.   و اُندا باشا دوشوردون کی، اِششه‌ک نامه‌دن منظور پالانلئ، پالانسئز دؤرد آیاقلئ حیوان یُخ، ایکی آیاقلئ بیر پارا آداملاردان دانئشماق ایدی. بِله ظن اِتمه‌یین کی، تک بیزیم دیلیمیزده ایکی‌آیاقلئ اِششه‌ک‌دن سؤز گِدیر. اینگلیس دیلینده ده کوت و آخماق آداما اِششه‌ک دِییله‌ر. فرانسا دیلینده ده قانماز، ترس و حجت آداما اِششه‌ک دییلیر. بس اؤزگه خلق‌لر ده، بیزیم تایئمئز، اؤز قانمازلارئنئ بو زومره‌دن حساب اِدیرلر. بیزیم اؤز شاعیرلریمیز، اِششه‌ک‌نامه یازئلاندان سُرالار دا، بو مطلبی یاددان چئخارتمایئب، و اؤز دوشونجه‌لرینی بیلدیریبلر. مثل اوچون وحده‌‌ت آدلئ بیر شاعیریمیز بیر یِرده یازئر : «گؤرورسن کی اِششه‌ک آشئب حدّدن؛ کی سایسئز اولاغ واردئ، بل کورره‌خر !»، یا جعفر جاببارلئ اُندان دا اُیانا گِچیب و بونو هله اِششه‌ک‌لیگه چاتمامئش سوپالارا دا داراشدئرئب، اُردا کی دِییر : «سس سالئب ایراندا مین مرتجع آغباش سوپا». بولارئ گؤره‌نده دِمک اُلارکی، اِششه یی قاباغا چکمک‌له، و اُنو دانلاماق‌لا، یا اُنون آدئنا بیر پارا سؤزلر دِمک‌له، کؤکونده اِششه‌یی یُخ، اِششه‌ک‌لیگی پیس‌لمک، دانلاماق یا اُندان گیلِی‌لنمه‌یی یِتیرمک ایسته‌نیلیر. اُندا بس اِششه‌ک نامه‌نی بِله یازماقلا، اِششه‌لیک‌نامه دوشونمک ایسته‌ر.  اُنا گؤره کی اِششه‌ک اؤز اِششه‌لیگینده قالاراق، آیرئ و اِششه‌ک‌دن اِشیک اِششه‌ک‌لیگی قئناماق ، پیس‌لمک گؤزونده گؤرمک دیر. دییه‌نده کی اِششه‌ک  بیلمه‌ز اوستونده نه وار، اِششه‌لیک اِده‌ن ده، اؤز اِششه‌ک لیگینی بیلمه‌یه-بیلمه‌یه، یا اوزونه گلمه‌یه‌-گلمه‌یه، یا بعضی واخت اُنا گؤره شیشه‌ره‌ک ده، اؤزونون اِششه‌ک‌لیگی یِرینه یِتیره‌ن ایشلرده‌ن خبری اُلمادئغئنئ، یا اینانمادئغئنئ دا هامان اِششه‌ک‌لیگه نسبت وِرمک دیر. عوام تُغلایانلار و فئرئلداقچئ‌لار دا بولارئ اِششه‌ک اِله‌مک‌له، اؤز ایشلرینی یِریدیب   و اُلارا یالنئش سؤزلر و وعده‌لر وِرمک‌له، کاسئبئ کاسئبا قارشئ، یُخسولو یُخسولا قارشئ، آغئ قره‌یه، بو بیلینه بیلینمه‌یه اِششه‌ک‌لیکده‌ن، اُلدوغو قده‌ر فایدالانئب، و بِله‌نچی‌لرین سایئ آرتدئقجا، دونیانئ فلاکته چکیب، فاجعه‌یه سارئ آپارا بیله‌ر.

آمریکادا، تاریخاً بو زومره‌یه بُینو قئرمئزئ، آغ زیبیل و بونا یاخئن آدلار وِریلیب، آمما زیره‌ک‌لیک ده       

اُراسئندا ایشله‌نیب کی، آمریکانئن بو زومره‌یه کاندیدا آغ دریلی  یُخسول‌لارئ‌نئن قُلتوغونا قارپئز وِریب، و اُلارئ یوکسک بیر سُی‌(آغ)دان اُلدوغو اوچون قئزئشدئرئب، و بِله‌لیک‌له اُنلارئ قره‌لرین، یانئ قره دریلی‌لرین قانلئ پیچاق دوشمنینه چِویریب، کوکلوکس کلان دا بورادان تؤره‌نیبدیر. آمریکا ایله مکزیکین مرزینه دووار چکمه‌یی ایسته‌ینلرین بیر چُخو، اِله هامان بو زومره‌نین اکابرینده‌ن دیر. ایگیرمینجی یوز ایل‌لیگین ۶۰نجی ایل‌لرینده برلن شهری‌نین شرقی بؤلومونه دووار چکنده بوتون دونیا اُنو قئنامئشدئ. ایندی هامان بو قئنایانلار، یارئ شهرین یُخ، بوتون بیر اؤلکه‌نین مرزینه دووار چکیرلر، اؤزو ده خجالت دووارئ آدلاندئرئلان برلین دوورائندان چُخ اوجا، و آشماسئ چُخ چتین. آمما ایندی، اِله بیل خجالت اؤزو ده، برلین دووارئ ایله بیر یِرده یئخئلئب یِره باتئب،  و چکیلمه‌لی‌سی قالمایئب کی، دووارچئلار اُنا گؤره  قئپچئنسئن.

اوروپادا دا یُخسول زومره‌لره، قره‌لری و اجنبی‌لری اُلارئن ایش‌سیزلیگی، و فلاکتی سببی تانئتدئرماقلا ، و آیرئ اؤلکه‌لرده ده هر اؤلکه‌نین چئخارئنا گؤره، اُرا یاراشان پالان‌لا اِششه‌ک‌لیگی دوام اِتدیرمه‌یه چالئشئرلار. البته اِششه‌ک‌لیگه هل‌هلبت پالان ایسته‌مز. اُنا گؤره کی اِششه‌ک دوردوغو یِرده اِششه‌ک‌لیگین تمثیلی دیر، اُ پالانسئز دا اؤزودو، آمما اِششه‌کده‌ن اشیک  اِششه‌ک‌لیگه پالانئن اُلماسئ گره‌کر، و ایش اُرا چکه‌رکی دِییلیر تولانبار اِششه‌یی گولابتین نُختا ! بونو هاردا دِمک، اُلارئ بیلمک ایسته‌ر دا !.

بیر گون فرانسه‌نین آدلئم عدلیه وکیل‌لری‌نین بیرینده‌ن سُروشدولار نه اوچون اُلارئن اؤلکه‌سینده بیرینجی محکمه حؤکمونده‌ن سُنرا آیرئ بیر ایکینجی محکمه‌یه گِتمک اوچون عدلیه چُخ آغرئنار و بیرینجی‌نین حؤکمونو سئندئرماغا گؤیول وِرمه‌ز؟ جواب بو ایدی کی، فرانسا انقلابئندان قاباق محکمه‌لر حؤکمو شاهئن آدئنا وِره‌ردیلر، شاهلئق رژیمی دِوریلنده‌ن سُنرا، بو حؤکم خلقین آدئنا وِریلیر ؛ و چون خلق بوتونلویونده سهو اِتمه‌ز، یانئ سهو ایش گؤرمز، اُنو ده‌ییشمه‌یه ده احتیاج اُلماز. آمما بو اؤزو گؤرسدیلمه‌میش، ثبوتا یِتیشمه‌میش بیر سؤز دور. نِجه یانئ خلق سهو اِتمه‌ز؟ خلق به‌یه تک به تک آداملاردان دوزه‌لمه‌ز؟ تک به تک آداملار دا همه‌شه سهو اِده بیله‌رلر، و اِله‌لر ده. نه اوچون سایلارئ چُخالاندا سهو امکانئ آرادان قالخئر؟ اُنون ترسینه، دِمک اُلار کی، حتی سهولر بیربیری اوستونه قالانار !

 معمولی تک آدامئن سهوی چُخ زمان اؤزونه زیان وئرار. نِجه‌کی تک بیر آدامئن گوجو خئردا ایشلری گؤرمه‌یه کیفایت اِده‌ر. ایش بؤیودوکجه، آرتئق گوج آپارار و اُردان دی کی دِییلیب یِل‌گوجو، سِل گوجو، اِل‌گوجو.  بو گوج، فایدالئ ایش اوچون هامئ‌نئن قازانجئنا اُلار. آمما زیان گتیره‌ن ایشده ده بؤیوک زیانا سبب اُلار. یانئ چُخلو آدامئن بیرلیکده سهوی اؤلچوده‌ن چئخار. ایشلرین هامئسئ کؤرپو سالماق، یُل چکمک کیمین دگیل. بؤیوک سیاسی تصمیم‌لر توتاندا یا بیر خلقه راحاتلئق آزادلئق گتیره‌ر یا فلاکته، فاجعه‌یه سبب اُلا بیله‌ر.

ایگیرمینجی یوز ایل‌لیکده ایتالیادا، و آلمان‌دا فاشیزمی و نازیسمی ایش باشئنا گتیره‌ن و سُنرا دا چئرمالانئب اُنو ایره‌لی سوره‌ن هامان سهو اِده بیلمه‌ین خلق‌لر دگیلدیمی؟ یا ایندی گؤزوموزون قاباغئندا ترامپ کیمی بیر نازه‌نینی هامان سهو اِتمه‌ین جماعت‌دن بیری، کئرئخئب سِچمه‌ییب دیر؟ بس نِجه اُنلار، و ایندی بونلار اُ بؤیوک‌لوکده سهولره یُل وِریبلر؟ و اوستونده‌ن بیر زمان گِچنده‌ن سُنرا ایتالیادا هامان ایدئولوژونو، بیر  پِی‌سری قالئن یِرینه، وجیهه بیر قادئن دُنوندا تازادان ایش باشئنا گتیره‌ن هامان سهو اِده بیلمه‌ین‌لر دگیلدیلر؟ یا آلمان‌دا اُ بویوکلوکده دونیا فاجعه‌سی یارادان فیکر خیال، باشدان قئمئلدانماغا باشلامایئب؟ کیمین الی ایله؟

یا آمریکادا یِتمیش میلیون، چُخو دا کارکاسئب، ایته بیر چؤره‌ک بُرجلو میلیاردچئ‌ئن باشئنا دُلانمئر؟ بونلار کیملر دیر؟ بونلارئ بیزیم اِششه‌ک نامه یازانئن آد آپاردئغئ زومره‌دن حساب اِتمک اُلماز؟. بونلارئن نه‌یی بیزیم باغمِشه‌ده‌کی باققالدان آرتئق دئر کی، پیشیکچی سققل‌لرینه تُخونا بیلمه‌سین؟ ایللاه دا کی، باغمِشه باققالئ‌نئن گؤردویو پیس ایش خلقه قُخوموش پنیر ساتماق ایدی، نه بیر دونیانئ بیربیرینه وئرماق.

اِششه‌ک‌نامه‌ده گلن اِششه‌ک‌لیک، ویکتور هوقونون بینوایان رومانئندا یاراتدئغئ «تناردیه» جنابلارئ اُلدوقدا، «نانسی آیزئنبِرق»ین یازدئغئ آمریکادا آغ زیبیل، تؤرتؤکونتو، و  بُینو قئرمئزئ آدلانان یُخسول و چُخ زمان لومپن، تُرپاقسیز آغ دریلی و جفرسُن زمانئ حیوانلار و آغاجلار کیمی پیوند یُلو ایله یاخچئ‌لاشدئرماغا یارایان، و سُنرالار تئودور روزولت زمانئ [اؤژنیک تئوروسو دؤرو] اخته‌لمه‌یه گؤزده توتولان زومره‌لر دیر.

آیزئنبِرق یازئر : بو تؤرتؤکونتو آغ‌لارئ قره‌لرله (قره دریلی‌لرله) بیرلشیب آغ‌دریلی تُرپاق یی‌یه‌لرینه قارشئ  قالخماسئ‌نئن قاباغئنئ آلماق اوچون، اُنلارا بونو آشئلايئب، قاندئرئب،  منیمسه‌دیبلر کی، سیز آغ‌دریلی‌سیز، یانئ سیز حاکیم طبقه، صنفین تایئ بیر سُی‌دان سئز. یانئ سیز قره‌دریلی کی یُخ، بیزیم اؤزوموزده‌نسیز. بو اؤزو اِششه‌ک نامه دانئشان تکنیک‌لرده‌ن بیری دیر.  نِجه کی، اوروپا اؤلکه‌لرینده آفریکا و آسیادان گلن کؤچگونلره هامئدان آرتئق قارشئ چئخان یُخسول، کاسئب  زومره‌لردیر. اُنلار مهاجیردیرلر، سیزلر اوروپالئ (آلمانلئ، ایتالیالئ، اینگلیسلی، فرانسالئ….). بو دا، ایندیجنه یوخارئدا دِدیگیمیز هامان تکنیک‌لرده‌ن سایئلئر. به‌یه دِمه‌ییبلر دامارا باخئب قان آلارلار؟

هر اؤلکه‌نین، هر شرایطین اؤزونون اِششه‌ک اِتمه تکنیک‌لری وار. بیرینده سُی، بیرینده رنگ، بیرینده اینام، بیرینده امنیت، و هابِله. دونیانئن ایندیکی کؤکونده، بو دامارا باخئب قان آلمالارئن هارادا باش وِردیگی‌نین  بؤیوک اهمیتی وار. ایتالیادا اُلماسئ ایله آمریکادا اُلماسئ نِجه بیر گؤزده گؤروله بیله‌ر؟. پُپولِر سیستیم‌لرده اُنون ارکانئ بولاردان دوزه‌لیر و اُنو همیشه دابانئ چکیک ساخلامالئ دئ. «واشینقتن»دا ترامپ بو زومره‌یه دِمه‌میشدی به‌یه : «ایستِی اَوِی، ایستند بای» (چکیلین دالئ، یاخئندا دایانين) یانئ دابانلارئ چکیک قالئن؟. و قالدئلار دا ! اُنون اوچون کی، بو بیر اجتماعی- سیاسی ماتُر گوجو کیمی ایشه سالئنئر، و بو ماتُرون سویچی «فئرلادانا عشق اُلسون‌»لارئن الینده دیر. سویچ آچئلاندا، ماتُر  ایشله‌مکده‌ن باشقا بیر زاد اِده بیلمه‌ز.  دِمیره‌م به، «پس وئرا».  آمما پس وئرا، یا دوز ایشله‌یه، ماتُرسوز عمل آشماز !

قئزئم سنه دِییره‌م، گلینیم سنه آندئرئرام؟.

ممدعلی