Dec 13, 2012

تبریزده لقب وئرمک قایدالاری

م. هکماوارلی

M. Hökmavarlı‎
Təbrizdə ləqəb vermək qaydaları

بیریسی ده ده سینین گوزونو چیخارتدی کی اونا «کوراوغلی» دئسینلر آمما دئدیلر «کورکیشینین اوغلو»‏

لقب وئرمک ساتیر (طنز) ادبیاتیندا مستقیل بیرژانر ساییلیر.‏

نئجه کی ساتیرهر یئرده وار، لقب اونونلا بیرلیکده تامام ‏ایجتماعیاتدا واردیر. انگلیس وعرب دیللرینده لقب حاقدا اطرافلی تحقیقات اولونوب، ساتیریک ژورناللاردا، کتابلاردا ‏تیاتور پیئس لرینده لقب گئنیش بیر یئر توتور. تاسفله تبریزده لقب عوموم آراسیندا اسکی عادت اولسادا، بوحاقدا ‏ایندیه قدر جیددی تحقیقات الونماییب. ‏


تبریزده چوخ آداملارین ایکی آدی واردیر. بیریسی سیجیلی ده یازیلمیش آد، اوبیریسی لقب آدی کی اوزگه لر اونا ‏وئریبلر، مثل اوچون قارنی ییرتیخ کاظیم، نعره جاواد. لقب لر تبریزده عومومون کولتورونه قاتیلیب. بو یازی چالیشیر ‏ایمکان قدری 1357 نجی ایلین انقلابیندان قاباق تبریزده اولان لقب وئرمک قایدالارینین کُوکونه بیر گوز ‏دولاندیرسین.‏

الیمیزده هیچ بیر سند یوخدور کی لقب وئرمگین فایدالارین یا زیانلارین گوسترسین آمما چون تامام میللت لرآراسیندا ‏لقب وئرمک واردیر او بابتدن دئمک اولار کی شیفاهی کولتورون بیر حیصصه سی دیر. مووضویا اطرافلی باخاندا ‏گورونورکی لقب وئرمک هرطبقه نین وایجتماعی بولوگون دیلینده بیری بیریندن فرقلیدیر بعضی سی رومانتیک، ‏بعضی سی تراژیک و چوخو کومیک اولور. آمما تبریز ده لقب ایله اینسانلارین شخصی مساله لرینه یاناشماق ‏واونلارین عئیبلرین آچماق، شیرین لقب لرین اوستون اورتور. تبریزده قوشولان لقب لری بئله تعریف ائتمک اولار:‏
اگر آد بیرآدامین شکیلی ساییلسا، لقب اوآدامین کاریکاتورودور. کاریکاتور اغراق حالدا شیشیردیلمیش شکیل دیر.‏
البته لقب وئره نین قصدی مهم حئساب اولور. لقب شوخلوق اوچون، تحقیر اوچون، انتقام اوچون، جیجیکلیکدن و یا ‏حتی پاخیللیق و اوندان علاوه اینانج اوزوندن دئییلیر. لقب هر یئرده اولسادا، عرب ادبیاتیندا حددن آرتیخ ‏گورونور.عرب دیلینده بعضی آدلار چوخ لقبه اوخشاییرلار مثلن قارقایا دئییرلر «غراب البین» یعنی آیریلیق خبرچی ‏سی. انگلیس دیلینده دوکتورا پیچاق دسته سی لقب وئریرلر. آوروپادا یازیچی لار کیتابلاریندا یاراتدیقلاری ‏پرسوناژلارا یاراشیقلی لقب لرده یارادیرلار.‏

لقب وئرمک کوهنه بیرعادتدیر. اونو ساخلاماق یوخ بلکه اونو مدنی یوللارلا دئییشمک لازیمدیر. اینسان سئور ‏کولتور اولکه ده اینکشاف تاپارسا بئله گوبوت سوننت لر آرادان گئدر. غرب اُولکه لرینده ادبی، رومانتیک وتنقیدی ‏لقب لر چوخ واردیر آمما سوننتی ایجتماعیات آراسیندا عیب آختاریب و تحقیر ائتمه گه لقب یارانیر. تبریزده لقب ‏وئرمک حاقدا آکادمیک تحقیقات لازیمدیر. اوزوموزو آینا قاباغینا قویوب دیققتله باخمالییق.‏

لقب لرنئچه پیلله ده دئیلیر:‏

‏1-بیرعائله یا بیر بویوک فامئل ایچینده دئیلن لقب لر
‏2- بیرمحلله یا بیر صنف ایچینده دئیلن لقب لر
‏3- بیر شهر یا بیرکووشن ده دئیلن لقب لر

معروف دور تبریزلی لر شوخلوق اهلی، متل دئین و ده لی بازدیلار. ده لی بازلیق اوچون ده لی آدام گرکدیر. آداملارا ‏آد قویورلار، لقب وئریرلر، اونلاری آجیقلاندیریب جینی له دیب ده لی ائیله ییرلر. سونرا اونلارلا ده لی بازلیقا ‏باشلاییرلار. بئله گورونور کی بوپسیکولوژیا کوهنه حربی کولتورعلامتی دیر. همه شه و هر یئرده دویوشچولرین ‏روحیه سین یاخشی ساخلاماقا، اؤلومو، اسارتی یاددان چیخارتماغا، دویوشچولرین شادلیقا و گولمه گه احتیاجلاری ‏وار. سرکرده لر بونو نظره آلاراق عسکرلره شادلیق ایمکانلاری یارادیرلار، اوخویوب اویناماق تکلیف ائدیرلر، ‏دلخک گتیریرلر دویوشچولره گولمه لی حکایتلر و لطیفه لر تعریف ائیله سین و قوشونا روحیه وئرسین. بو سیاست ‏داوام تاپاندا یئرینه دوشور، یاواش یاواش کولتوره قاریشیر و اؤز اؤزونه تزه له نیر وآرتیر. ‏

تبریزده بیری بیری ایله باش باشا قویماقین اساسدا اوچ کؤکو وار:‏

بیرینجی سی حربی کولتوردور. تبریز تاریخ بویو محاریبه میدانی و کولتور قایناغی اولوب محلله لرین بیر بیری ایله ‏داعواسی بو کولتورون یارانماسینا کومک ائیله ییب.‏

ایکینجی سی تبریزین متروپل اولماسی دیر. تبریزهمه شه بویوک بیر تورک شهر اولوب آیری میللت لر فارس لار، ‏کوردلر، ائرمنی لر و باشقالاری پول قازانماقا تبریزه گلیبلر و جماعات مجبور اولاراق اورادا یان به یان یاشاییب لار. ‏آمما بو میللت لرین آیریلیق لاری کولتور ساحه سینده داوام تاپیب. بیر بیرلرینین عئیبلرین آختاریب تحقیر و توهین ‏ائدیبلر و زامان کئچدیکجه لقب وئرمه و آلچاتما عادته دونوبدور.‏

اوچونجوسو تبریزده بازار و بازار دیلی عصرلر بویو یارانیب یئرینه دوشوب. بازاراهلی رقابت ده، اوز ماللارین ‏یاخشی اؤزگه مالین پیس گوسترمکده اوستاددیلار. تبریزین بازاری دونیادا ان بویوک اوستواؤرتولو بازاردیر. بورادا ‏اوستو اؤرتولو سوز دانیشماق ده ب اولوب. معروف دور بازاری لار موشتریه چای دیه نده باشلارین حجره دن ‏چیخاریب تیمچه باشیندا اولان قهوه چیه دئییرلر «آقا مهدی چای گتیر». قهوه چی باشا دوشور دئییلمه دی نئچه دانا ‏چای گتیر، بؤیوک چای گتیر یا کیچیک چای، نهایتده آنلاییرکی تاجر دئییر «آقا مئه دیر» قهوه چینین آدی مهدی دئییل ‏اوندان بیلیر موشتری یاغلی مشتری دئییل چای گتیرمیر. بازاری لار قهوه چینین آدین مهدی چاغیراندا قهوه چی ‏دوشونور مشتری «مئه دیر» یعنی آلمامیش گئچیب گئده جک.‏

لقب وئرمک عادتی آشاغا طبقه لرین آراسیندا هامی دان چوخ یائیلیب دیر، عوام آداملار هامینی لقبی ایله چاغیریرلار ‏و لقب لرین چوخودا اینسانلارین عضوی عیبلرین، یوخسوللوقون کوسترمه گه و یا جنسی عضولری ایله یا شخصی ‏خوصوصیتلری ایله باغلی اولور. بعضی لقب لرین یامان و سویوش ایله هئچ بیر فرقی یوخدور. بونلاری نظره آلاراق ‏دئمک اولار لقب وئرمک مدنی لشمه میش کولتوردن باش توتور. تامام اؤلکه لرده آشاغا طبقه لرین جماعاتی سؤزو ‏پیشیریب چیخارتماز، هر جور فیکیرله شیلراوجور دانیشیرلار یعنی هئچ بیر تعاروف، سؤز گیزلتمک باجارمازلار. ‏عکسینه اولان یوخاری طبقه لر حیله کار اولورلار و سؤزلری تعاروف ایله قاریشدیریرلار. خولاصه اعتقادلاری وار ‏کی آللاه آداما دیل وئریب عقیده سین گیزلتمه گه. بئله دئیه ک: آشاغا طبقه لرده اونا بونا لقب وئرمک اونلارین ساده ‏فیکیرلی اولمالاریندان گلیر.‏
‏ ‏
بعضی آداملار منفی لقب وئرمک لری ساده جه جوک و لطیفه حسابلاییر و خوصوصو یا عومومو یئرلرده دئییب ‏گولورلر، بیر حالدا کی تمدونلو اؤلکه لرده بئله سوزلر و بیریسینه جینسی یا شخصی عیبلری اساسدا لقب وئرمک ‏قاداغاندیر و او آدامی محکمه یه چکمک اولار.‏

ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا آوروپا شهرلرینده سربازخانا کولتورو و جیلف شوخلوق لار و تحقیر اوچون لقب ‏یاراتماق چوخ واریمیش آمما اؤلکه لرین کولتورو موُدرن اولدوغونا و آوانگارد هنرمندلرین چالیشماغی ایله و ‏هرشئی دن آرتیق دولت لرین کولتورل فعالیت لری باعث اولوب لومپنی تییاتور پیئس لری و اینسالارا توخونان لقب لر ‏آرا دان گئتسین. تاسف له ایراندا خصوصن آذربایجاندا بئله فعالیت لر اولماییب و دولت لر میللتین اویانماغینی ‏اؤزلری اوچون تهلوکه ساییب و یئری گلدیکجه لاتلیق و جاهیللیک کولتورونه مئیدان وئریبلر.‏

تبریزده لقبلرین یوزده دوخسانی اینسانلاری تحقیر ائتمک و کیچیک لتمک اوچون قوشولور. اونا گورادا چوخ آز لقبی ‏بیر آدامین اوز به اوزونده دئییرلر، عومومیتده لقب آداملارین دالیسیجا دئییلیر یوخسا او آدام عصبلنیر، داعوا ‏دوشور، اوبیریسی آداملاردان کوسونور. لقب دئمک بیر اینسانا او لقب اساسدا قیمت وئرمکدیر. او لقب کی اینسانی ‏حورمتلندیریر اوداها لقب یوخ بلکه فخری عونوان ساییلیر. اگر لقب تنقید سیلاحی ساییلسا دئمک اولار بو سیلاحی ‏هر بیر آیری سیلاح تکین هم یاخشی، هم ده پیس ایشلتمک اولار.‏

میللی فرهنگ ده و شیفاهی ادبیاتدا پیس ایله یاخشی نی آییرماق گرکدیر آمما پیسی قیراغا آتماغ اولماز، اودا لازیم ‏اولور دئییلسین و میللی مدنییته هر طرفلی باخیلسین. میثال اوچون فرانسادا یامان سوزلویو «دیکسیونر د نسولت» ‏وار. بئله سوزلوک لر هر زاماندا اینسانلارین بیر بیری ایله مناسبتلرین گؤستریر. مدنییتین هانکی مرحله ده ‏اولدوغون نیشان وئریر. اجتماعی پسیکولوژیانی یاخشی آنالیز ائتمک اوچون ضیالی لار وعالیملر بوسؤزلری بیلمه ‏لی دیرلر. خصوصن کی تشبیهات بیر ادبی صنعت ساییلیر و لقب لرده چوخ دیققتلی تشبیهات واردیر.‏

تبریزده لقب وئرمک هانکی زاماندان ونه اوچون تاپیلیبدیر؟

لقب لرین عومومو اولماقلارینا قطعی تاریخ دئمک اولماز آمما هامی میللت لرین آراسیندا، خوصوصن دالی قالمیش ‏اولکه لرده، اینکشاف تاپمامیش ایجتماعیاتدا، شیفاهی کولتورلرده، او یئرلرده کی عموم اوچون فامئل آدی رسمی ‏اولونماییب اینسانلاری تانیماق اوچون هر آداما بیر لقب وئریلیر. لقب گرک هر آداما یاراشسین ( کاریکاتور او آداما ‏اوخشاسین) یا بیر موناسیبتله دئیلسین. اونا گورا دئییرلر «لقب گؤیدن گلر» (الاسماء ینزل من السماء) بو ‏بیرعومومو قایدادیر و دونیانین هر یئرینده بئله اولور. آمما جنوب آذربایجاندا خصوصن تبریز شهرینده هزل وهجو، ‏تاریخی دلیل لرله عومومو اولونوب. ‏

ساتیر تنقید مقصدیله دئیلنده «هجو» ساییلیر، شوخلوق مقصدیله دئییلنده هزل ساییلیر. تبریزده بیریسین اله سریمک، ‏بیریسینه شوشه کی سالماق، لوغازا قویماق، پولچوک بندائیله مک بیر کولتوره چئوریلیب. بوایش اوچون مخصوص ‏مکانلار شوهرت قازانیبلار اونلاردان بیریسی تبریز بازاریندا «دوببه لرقهوه خاناسی» و بیریسی ده کافه مایاک ایدی. ‏چوخلی باجاریقلی آداملار گولمه لی سوزلری و گولمه لی آدلاری یاراتماقداهنر صاحابی اولوبلار. اونلارا «دوببه» ‏دئییرلر. تبریز مشهور آداملاریندان نقاشی معلمی رحمت لیک کریم حاجی زاده اؤزو دوببه باشی ایدی. یولداشیمیز ‏مهندیس رحیم نخبه یه رحیم دوببه دئیردی. معلوم اولان دوببه سؤزو نئچه جور معنا اولونوب. بیر معناسی دا فرانسا ‏دیلینده اولان «دوپه» (دوپینگ) سؤزوندن آلینیب و تورکله شیب و مایاسین آرتیرماق، اغراق و افراط ائتمک معنادا ‏دیر و بورادا دوببه او آداما دئیلیرکی شوخلوق ائتمکده و گولمه لی سؤزلری دئمکده اغراق ائتسین. بو کولتورو ‏تانیماق لازیمدیر. بئله آد قویمالار و لقب یاراتماق کوچه بازار دیلینده و فولکلور تکین یارانیر، بئله لیک له ایکینجی ‏آدا چئوریلیر.‏

سندلر اوزوندن تبریزده ایندیکی فورمادا تنقیدی لقب وئرمک مشروطه دوره سیندن عومومیت تاپیب البته اوندان ‏قاباقدا واریمیش آمما اینیدیکی سایاقدا یوخ. مشروطه دورانی تبریزده تاریخی اویانیش دورانی دیر. او زامان نشر ‏اولان ژورناللار، لک لک، میغ میغ، موللا نصرالدین و... تنقدیدی لقب لری یازی ایله، شعر ایله، و کاریکاتورایله ‏میللت آراسیندا یاییرلار و ایسته ییرلر میللتده «تنقیدی فیکیر» یارانسین بو بیر بؤیوک خیدمت حئساب اولور. تاسفله ‏تنقدی فیکیرین قاباغی آلینیر و زامان کئچدیکجه ارتجاع حاکمیت آلتیندا یالنیش لقب لرغلبه تاپیر و ایندیکی فورمایا ‏دوشور. یوخسا موللا نصرالدین ژورنالینین اؤز یازیچیلارینین لقب یا مستعارآدلاری چوخ ماراقلیدیر: لاغ لاغی، ‏سوپورگه ساققال، هر دبیل و ... میللی شاعیریمیزعلی اکبر صابیرین لقبی هوپ هوپ دیر اوآشاغیداکی شعرینده ‏بیرکیشی نین کاریکاتورون چکیر:‏
‏ ‏
دودکش کیمی بیر پاپاخ باشیندا
آغ توکلری بللی دیر قاشیندا ‏
گرچی قوجادیر بابام یاشیندا
اما سوراغاندی قویما گلدی
کرداری یاماندی قویما گلدی ‏

تاریخ بویو میللت لر یاخشی آداملارا یاخشی لقب و پیس آداملارا پیس لقب لر وئریبلر مثل اوچون
یاخشی لقب: شاه عباس کبیر، ریچارد شیردیل، سولطان سولئیمان قانونی ...‏
پیس لقب: شاپور ذوالاکتاف، توپال پاشا، ایوان مخوف...‏

گاهدان لقب وئرمک اینانج اوزوندن اولور. ابن بطوطه نین سفرنامه سینده یازغیقینا، تورک شاهلاریندان بیرینین ‏گؤزل قیزینا کوچوک (ایت بالاسی) لقب وئرمیشدیلرکی اونا گؤز وورماسینلار. گؤرونور بیرینین چوخ قیزی اولاندا ‏آللاهدان ایسته ییر داها اونا قیز وئرمه سین، قیزین آدین قویور قیزبس، تاماما، کافیه. اوغلان لارین آدین قویورلار ‏ماشاللاه و اینانیرلار کی آللاه اونو ساخلایار. بئله آدلار لقب یئرینه دئییلیر. بورادا اوشاقلارین ایکینجی آدلاری دا ‏اولور.‏

ائفوریسم، یعنی لقب گلیب آدین یئرینده اوتورماسی، تورک لر آراسیندا چوخدور یعنی اکراه و اینانج اساسیندا بیر آدی ‏دئمه مک و اونون یئرینه بیرآیری آد گتیرمک، لقب یاراتمانین بیرآیری فورماسیدیر. مثلن تورکمن لر قورد آدین دیله ‏گتیرمزلر اونون یئرینه بوری دئییرلر (ائل اوغروسوز، داغ بوروسوز بولماز). بوری سؤزو قوردون لقبی ایدی آمما ‏ایندی آد یئرین توتوب.‏

آذربایجاندا مخصوصن تبریزده عقرب وایلانا «آدی باتمیش» دئییرلر. بونلار بیر نوع اینانج دان باش توتور. تورکلرین ‏اسکی اینانجی شامانیزم اولوب. شامانیزم اعتقادیندا بیرینین آدین چکنده اویله بیل اونی چاغیریرسان. ایلان وعقرب ‏آدین گتیرمزلر اوندان اوترو کی اونلار ائشیدرلر گلیب آدامی چالارلار.‏

صفوی لر حؤکومتینده آذربایجانلی لار ایمپراتورلوق قورورلار و معروف عایله لر اؤزلری اوچون محتشم آدلار و ‏شوهرت لر یارادیرلار. اوندان علاوه عثمانلی ایمپراتورلوقوندا حؤرمت اوچون میللت خادیملرینین لقبی واریدی. ‏صفوی لر ده وزیر لره و بؤیوک مقام صاحابلارینا شؤهرت آدی قویورلار و ایشچیلرینه ده لقب وئریرلر. مثلن ‏قیزلارآغاسی، قوُللارآغاسی و بئله جه لقب لر... بواساس دا قاجار دؤرونده یازیلان رستم التواریخ کیتابی، صفوی لر ‏و زندیه دؤورونده یارانمیش قوندارما لقب لرله دولودور. دئمک اولار یالانچی لقب لر حاقدا اولان سندلر صفوی لر ‏دؤوروندن باشلانیر، کیتابی یازان اؤزونه «رستم الحکما» لقب وئریب.‏

صفوی لردن اول آق قویونلو و قارا قویونلو حؤکومتلرینده و یا اونلاردان مستقل اولان محلی حؤکومت لرده ‏شاهلارین و حاکم لرین لقب لری واریدی آمما اصلن وابدن تحقیرائتمه گه دئییلمیردی. نمونه اوچون اوزون حسن، ‏بؤرکو یاریق، آت سیز، قارا یوسف، آخی جیق و... ‏

کوراوغلونون اصل آدی «روشن» دیر و کوراوغلو اونون لقبی دیر. کوراوغلو حماسه سینده هر آدامین بیر لقبی وار ‏‏– دمیرچی اوغلو ده لی احمد، کوسا ، کئچل حمزه و...‏
ناغیللاریمیزدا اولان قهرمان لارین لقبی وار، یانیق کرم، قاچاق نبی و...‏

قاجار حؤکومتینده عرب سؤزلریندن آلینمیش آدلار خلافت دؤوروندن تقلید اولارکن چوخلو یاییلیر و رسمی اولونور ‏سونرا قاجار شاهلاری و شاهزاده لری اونلارا خیدمت ائدنلره موناسیب لقب لر وئریرلر و هابئله ثروتلی آداملار ‏قاجار شاهلارینا پول و مولک وئرمکله اؤزلرینه لقب آلیرلار - ناظم الاطباء، مصدق السلطنه، مشیرالدوله، کمال ‏الملک، ظل السلطان... ‏

قاجار شاهلاری موللا لارا دینی لقب لر وئریرلر مثلن ثقه الاسلام، حجت الاسلام، آیت اوللاه و آیت اوللاه العظماء ‏عنوانلاری فتحعلی شاه دؤورونده موللا احمد نراقی دان سونرا عمومی لشیر.‏

گاهدان دا ثروتی اولمایان آداملار قاجار شاهلارینین بیر سؤزون گؤتوروب اؤزلرینه لقب و شهرت یارادیردیلار میثال ‏اوچون تهراندا دؤولت تکیه سینده ناصرالدین شاه بیرنوحه اوخویانین سسیندن خوشلانیر، دئیر «بارک آللاه» او ‏گوندن سونرا او نوحه اوخویانین شهرتی اولور «حاجی بارک آللاه».‏

قاجار دؤورونده تبریز شهرینده قارا میللت شاهلارین و شاهزاده لرین اه داسین چیخاردیب هر آداما بیر گولمه لی آد ‏قویورلار و بو یولدان نالایق آداملاری کی ناحاق یئره پول وئریب طنطنه لی آدلار آلیبلار تنقید وتحقیر ائدیرلر. مثلن ‏سوسمار الدوله (بو آدلا بیر کیتاب یازیلیب)، مفسدالممالیک. فضول الدوله، ذلیل السلطان و...‏

علی اکبر دهخدا «چرند پرند» مقاله لرینده چوخلو بئله گولونج لقب لر یارادیر و یازیر. نومونه اوچون: معشوق ‏السلطنه، محبوب الدوله، عزیز الایاله، خوشگل خلوت، قشنگ حضور، ملوس الملک. ماللا لارا لقب وئریر: چماق ‏الشریعه، حاجب الشریعه، کالسکة الاسلام، میزوصندلی مذهب. ‏

شاهزاده نادر میرزا فتحعلی شاهین نوه سی «تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز» کیتابیندا لقب لری اولان ‏آداملاردان دانیشیر. کریم شیره ای و ملیجک حاقدا یازیلان تاریخ کیتابلاریندا بو قوندارما لقب لردن صوحبت اولونور. ‏کریم شیره ای ناصرالدین شاهین سرایینین دلخکی گولمه لی لقب یارادماقلا شهرت تاپیب. یئری گلنده بئله مسخره ‏اوچون دئییلن آدلار حؤکومتله موخالفت گؤسترمک معنادا دیر و فرهنگی تنقید حئساب اولور.‏


مشروطه ایللرینده یاواش یاواش آوروپا دا اولدوغو قایدادا فامئلی آدلار ده ب اولونور و ایگیرمی ایل مشروطه دن ‏کئچنده رضا شاه حؤکومته یئتیشندن سونرا مشهور آداملارین لقب لری خان خانلیق نیشانی و لازیم اولمایان آرتیق ‏عنوان ساییلیر و رسمی لقب وئرمه گه سون قویولور. او عنوانلارین یئرینه دکتر، مهندیس، پروفسور، سرهنگ، ‏سرتیپ، استاندار و بو سایاق دا عنوانلار چوخالیر (مصدق السلطنه اولور دکترمصدق) سونرا هامی اوچون سیجیلل ‏وئریلیر. ‏(عکس: کریم شیره ای و ملا هراتی)

سیجیللی نین متنی فارس دیلینده یازیلیر و سیجیللی ده فامئل آدی یازماق ایجباری اولونور. بیر سیرا عائله لر ‏اؤزلرینه یاخشی فامئل آدی سئچیرلر آمما قارا میللت بیلمیردی فامئل آدی نه دردینه ده یه جک. بئله لیک له بیر چوخ ‏عائله لره سیجیللی یازان اؤزو ایستدیگی شؤهرتی یازیر. خصوصا آذربایجاندا دولت مأمورلارینا امر اولونور ‏سیجیللی ده شؤهرت اوچون مطلق فارس معنالی کلمه لردن یازیلسین. اواساسدا دمیرچی نین لقبین یازیرلار ‏‏«آهنگری» تفنگچی نین شؤهرتین یازیرلار «رزمی». بئله لیک له آسیمیلاسیون سیاسیتی رسمی اولور. آمما عوموم ‏میللت سیجیللی ده فارس آدلارا باخمایاراق، اؤزلری قویموش لقب لرله آداملاری تانییرلار. دؤولت راپورت لاریندا ‏یازیلیرکی آذربایجانلی لار فارس معنالی سؤزلری باشا دوشومورلر و چوخ آدام عائیله سینه سیجیللی آلماق ایسته مه ‏ییر. بعضی لری دئییرلر دولت غیر ایسلامی آد قویور بیزی دین دن چیخاردسین. چوخ عائیله لر سیجیللی آلمیردیلار ‏قورخوردولار اوغلانلاری ایژباری آپارسینلار. بئله جه ده اولدو.هر آدامین سیجیللی سی واریدی اون سککیز یاشا ‏چاتاندا سرباز توتدولار.‏

سیجیللی وئریلمه دن اول معروف اولموش عربی و ترکی آدلار یئرینده قالیر مثلن سلطان القرائی، ایپکچی و... آمما ‏یوزده دوخسان عائیله لره فارسی آد یازیلیر. گاهدان دا چوخ تحقیر ائدن آد یازیرلار. هکماوار محلله سینده بیرعائیله ‏نین فامئلی آدی «سرگردان حکم آبادی» یازیلمیشدی چون کی ائوین کیشی سین چاغیریرلار سیجیللی آلسین ثبت ‏مأمورو سوروشور سنین شوهرتی وی نه یازیم؟ او کیشی جاواب وئریر «واللاه سرگردان قالمیشام فارس دیلین ‏بیلمیرم» مأمور اونون سؤزون ائشیدنده سیجیللی ده شوهرتین یازیر: سرگردان حکم آبادی.‏

تبریزده فامئل آدینا «شوهرت» دئیرلر. سوروشورلار آدین نه دیر؟ شؤهرتین نه دیر؟ لقب هر آدامین شؤهرتی ساییلیر ‏و اونونلا تانینیر. بو لقب لر بعضی سی بیر محلله نین ایچینده دئییلیر - هکماوار محلله سینده، آجان روبابه، علی ‏قیزقین، ماللا سئید و... هکماوارلی لار بو آداملاری تانییرلار آمما هکماواردان قیراقدا بو لقبلرین معناسی یوخدور. ‏یعنی لقب لرین چوخو محللی شیفاهی فرهنگده یاشاییر و نسیلدن نسیله دئییشیلیر.‏

بیر سیرا لقب لر بیر شهرده تانینیر و دئییلیر - تبریز شهرینده قلی خان سالار متجدد بیر ضیالی و خرافات لا موخالف ‏اولان «ساری قلی خان» آدلانیر، خیاوان محلله سینین موشاطاسی «حلمه سازاندا» و داش ماغازالارین دالی سیندا ‏اولان زورخانانین صاحابی حاج میرزا بادامی «میرزابادام » آدی ایله تانینیر. ساری قلی خان حاضیر جاواب اولماقدا ‏و جینسی لطیفه لر دئمکده، حلمه سازاندا، توی توتماقدا و میرزابادام شاه پرست لیکده، آدلاری دیللره دوشوب. ‏حاجی ابولقاسیم جاوان پیشه وری حؤکومتی ایله موخالفت گؤسترمکده تانینیب. حاجی ابولقاسیم جاوان، میللی ‏حوکومت داغیلاندان سونرا تبریزده شهر انجومنینه داخلیل اولور. بیرگون سوپورگه چیلری بیر یئره ییغیر اونلارا ‏دانیشسین، دئییر: «من هله ایکی گوندو سیاسته داخیل اولموشام، آمما ایندی بیلیرم یازیق چرچیل نه چکیر».‏


قیزلارا و آروادلارا فامیل ایچینده آد قویورلار و ناموسی مساله لر باعث اولور او آد فامیلدن و همسایالاردان قیراغا ‏چیخماسین. چوخودا قادین لاردا اولان خیصلت لر و ظاهیردکی نیشانلاری اونلارین لقبی اولور. (عکس: ساری قلی خان) مثلن پینتی کوبان، گزه ‏ین فاطی، سؤزباز نرگیز، چوپور سکینه، چئری هوللیه، خاللی توران و... عایشه، خدججه، کلانتر، قوردلو کالاک، ‏شلخته و بئلنچی لقب لرهر محلله ده پیس تانینمیش، های سالان و حیاسیز آروادلارا دئییلیر. آذربایجاندا عومومیتده ‏تحقیر ائدن آدلار و جینسی لطیفه لرین چوخو کیشی لر حاقدا دئییلیر وغئیرت و ناموس مساله لری باعث اولور ‏آروادلار حاقدا آز سؤز چیخارتسینلار. بو موضوع آروادلارین ائوده قالیب و کوچه یه چیخماماسین گوستریر. هر ‏یئرده آروادلاردان آز دانیشیلیر، اودا آروادلارین حوقوقونون اولماماغین نیشان وئریر. تورکلرین تاریخینده آروادلار ‏همه شه کیشی لرله برابر ساییلیب لار و بودا تورک لرین اسگی اینانجیندان یعنی شامانیزم دن وائل اوبا کولتوروندن ‏گلیرمیش آمما هر یئرده تورکلر شهرلرده یاشاماغا باشلاییبلار یاواش یاواش آروادلارین حاقی آزالیب. کئچمیشده ‏تبریز شهرینده کیشی لر اؤزلرین غئیرتلی تانیتدیرماق اوچون آروادلاری آزادلیقدان محروم ائدیبلر. ‏

بعضی آداملارین جیسمی نقصلری یا نشانه لری لقب اولور- آخساق احمد (آخساغا بیر آددیم بیر آغاج یولدور)، کار ‏ابولقاسیم (کاردان کار او آدامدیرکی ایسته میر بیرسؤزوائشیتسین»، کچل حمزه (چئچله دئییرلر زولفعلی)، بیغلی ‏ایبراهیم، (بیغ توکوندن گیرو قویاندیر)، پوتا بویوک آقا (یئمکدن آز قالیر پارتلاسین)، جورو خلیل (جورولوگونه باخما ‏جؤهرینه باخ)، جین جاواد (جینه بؤرک تیکیر) و ...‏

او آداملارین کی بیر میوه دن یا بیریئمه لی دن آجیقلاری گلیر و او یئمه لی نی یا میوه نی ئوزلرینه توکان ائدیبلر، ‏اونلارین لقبی اولور – بیبر رسول، علی بادیمجان، عسکر ساریمساق، شوربا قلی، ایشگنه کریم، تورش آلچا و ...‏

بعضی لرین حیوانلا را اوخشایان اخلاقلاری یا رفتارلاری لقب اولور – ائشک ممد ( تنبل لیکدن ائشگه دایی دئییر)، ‏ایت خلیل (ایت اوزوندن برک اوزو وار)، تولکو قاسیم ( تولکو سوواخلی باغا گیرمز)، قیرقی ایبراهیم (سن گله نه ‏جک قیرقی شیوانی آشار)، قیتمیر غولام (قیتمیرلیقدا جویودلرین الین باغلار)، پخیل حسن ( پخیل یاراماز اولار- ‏الحسود لایسود)، گُوپچی ولی (ائیله یالان دانیش یورماق اولسون)، ...‏

بیر سیرا لقب لردین و میللییت حاقدا دئییلیر میثال اوچون ارمنی آوانس، کورد عثمان، گوران رشید، جویود موسا و...‏
بعضی لقب لر بیر محلله دن یا بیر کنددن اولمانی تمثیل ائدیر نومونه اوچون ماحمود چهرگانلی، استاد غلامحسین ‏بیگجه خانلی (تار اوستادی)، تیمسارعباس قره باغلی، حاج محمد نخجوانلی و ... بوآدلار سیجیللی ده یازیلان آدلارلا ‏برابردیلر میللت اونلارین آدین ائشیدنده همی اونلاری تانییرهمی ده بیلیر هارالی دیرلار. ‏

صنعت کارلار و کاسیب کارلار و هنرمندلر اؤز ایشلری ایله آدلانیب تانینیرلار – علی بویاخچی، حجت کله پز، عاباس ‏نجار، حسن دمیرچی، جاواد باققال. صمد آیناچی ... حاج ماحمود قاوالچی (قاوال اوستادی)، عاشیق قشم، علی نقاش، ‏عیسی تارزن...‏

قهوه چی، باشماقچی، کومورچو، دستمالچی، توتونچو، فرشچی، دیره کچی ... کیمی لقب لر کئچمیشده تاجیرلرین و ‏صنعت کارلارین لقبی اولوب سونرادان فامئل آدینا چئوریلیب لر. تبریزده بونلار داها لقب ساییلمیر. لقب او آدلارا ‏دئییلیر کی آدامین عیبین گؤسترسین. سوننتی ایقتیصادیات آرادان گئتدیکجه بئله لقب لر آرادان گئدیر.‏

بعضی لقب لر تکجه بیر صنعت و حیرفه صاحابلارینین آراسیندا معنا وئریر. خالچاچی لار، باشماقچی لار، شوفرلر و ‏آیری صنف لرین ایچینده بعضی لقب لر او صنف دن قیراقدا معنا وئرمز و ایشلنمز چونکو او حرفه نین اصطلاحلاری ‏لقب اولور و او اصطلاحلاری هامی بیلمزلر. هکماوار محله سینده اینقلابدان قاباق « بئش چه رک حوسئن» واریدی. ‏فرش توخویانلار هراون بئش مین ایلمگه بیر «قابال» دئییرلر. فرش کرخانالاریندا هر فرش توخویان گونده اون بئش ‏مین ایلمک سالماغا یعنی قاتمالارا اون بئش مین دوگون وورماغا مجبور اولوردو. بونا قابال سالماق دئییردیلر. ‏اوشاقلار یاریم قابال سالیردیلار. هر قابال دؤرد چه رک ساییلیردی. حوسئن بئش چه رک گونده بیر قابال و بیر چه ‏رک ایلمک سالیردی اونون الی سورعتلی و یئگین اولدوغونا «حوسئن بئش چه رک» آدلانمیشدی.‏

آذربایجانین کندلرینده ده لقب وار آمما تبریزده اولان معنادا دئییل. کندیلی لرعومومیتده آداملاری حیوانلارا ‏اوخشادیب و حیوان آدین بیر آدامین آدینا یاپیشدیریرلار. مثلن بیزوو ممد، کئچی کریم، ایت خلیل و... بو لقب لر ‏تبریزده ده دئییلیر آمما تحقیرائتمک معنادا اولور. بیرحالدا کی کندلرده ساده بیر آد کیمین ایشلنیر. کندلرده، کند ‏کولتورونه اویغون لقب لر وار مثلن ناخیرچی قیزی (ناخیرچی قیزی یئریک له ینده آرپا چورگینه یئریک لر)، گؤزو ‏قانسیز احمد (آرپا چورگی داش پئنیر، گؤتورداش ایله از احمد، آی آلا گؤز آلا گؤز احمد).‏

شمر، حرمله، یزید، عمر و... بو لقب لر او آداملارا قویولور کی عاشورا و تاسوعا گونلرینده کربلا واقعه سینین ‏شبئهین چیخارداندا اونلار ایمام حوسئنین دوشمانلارینین رولون اویناییرلار – شیمیر ریضا، عؤمر قلی، یئزید عسکر، ‏حرمله جاببار، خولی خلیل و...‏

کربلا واقعه سینده حر ریاحی چوخ مشهوردور. اویزید ابن معاویه نین قوشونوندان آیریلیر و ایمام حوسئنین طرفینه ‏گلیر. شیعه فرهنگینده دوشماندان آیریلان آداملار «حر» آدلانیرلار. تبریزده حر لقبی وار و حر رولون اوینایانلارا بو ‏لقب وئریلیر.‏

بیر دفعه عاشورا گونو شبئه چیخارداندا، بیر آتلی گیریر میدانا اوجا سس ایله نعره چکیر دئییر «من حوررم» اورادا ‏اوشاقلاری ایله شبئهه تاماشایا گلن بیرقادین دئییر «آی قارداش گئت آیری یئرده هور (ایت سسی چیخارد) بورادا ‏منیم اوشاقلاریم قورخارلار».‏

‏ بیر محلله ده، قومارباز، قوش باز، جمال باز و... بئله جه لقب لر هرکسین آدینا یاپیشیر او آدامی اعتباردان سالیر و ‏لایی بالی تانیتدیریر.‏

تورک میللتلر آراسیندا شوخلوق و میرت اهلی اولماقین درین کؤکلری واردیر. ماللا نصرالدین اؤزو بویوک ‏بیرسیمبول دور. مین ایل بوندان قاباق سلطان ماحمود غزنوی نین ساراییندا بیردلخک واریدی عرب تاریخچی لری ‏اونون آدین طلحک یازیبلار وعبید زاکانی اونا گولمه لی سؤزلر نیسبت وئریب فارس لار «دلقک» سؤزون اونون ‏آدیندان گؤتوروبلر. سلطان ماحمودغضب له ننده طلحک گولمه لی سؤزلرله اونو گولدورب غضبین سویوداردی. ‏
‏ ‏
لقب وئرمک اصل ده شوخلوق اوچون تورک لرآراسیندا هر یئرده واردیر بو لقب لر و آدلار هرنسیل ده دئییشیلیر و ته ‏زه آدلار تاپیلیر آمما قایدا یئرینده قالیر. هرآدام اؤلنده اونون آدی دا باتیر و تکجه او آدلار قالیرلار کی بیر خیصلت ‏اساسیندا یارانیبلار. مثلن ساری قلی خان جینسی لطیفه دئمک له تانینیب و عسکرانلی یالانچیلیقلا (عسکران شمال ‏آذربایجاندا یئرآدی دیر)، اونلار اؤلوب گئدیبلر آمما ایندی هر کیم ایستر بیر جینسی لطیفه دئسین اونو ساری قلی خانا ‏نیسبت وئریر و یالانچیلیق حاقدا گولمه لی سؤزلرعسکرانلی یا نیسبت وئریلیر. بئله لیک له بوآداملاراؤز یئرلرینده بیر ‏کیچیک ماللا نصرالدین اولورلار و میللت اونلارین دیلیندن اؤز سؤزلرین دئیرلر مثال اوچون یاخین ایللرده ‏عسکرانلی عوضینه، نعره جاواد تبریزده یالانچیلیق سیمبولو اولوب اونون دیلیندن دئیلیر: بیرگون قمه نی چکیب ‏یولومون اوستونده قاباغا گه له نی شاققالاییردیم یاری یولدا گویدن سس گلدی جاواد نه ایش گورورسن؟ بئله اولماز ‏‏«آخی من خلقه سن قتله؟».‏

نعره جاواد حقیقی بیر شخص دئییل بلکه نئچه نفر جاواد آدلی آداملار بیری ده لی، بیرسی سفئه، بیر آیری سی شوفر ‏اداسی چیخاردان بیر یئره ییغیلیب «نعره جاواد» آدلانیب یعنی ماللا نصرلدین کیمی بیر مجازی شخص اولونوب.‏

هرعاشیقین دورانی وار. معروف لقب صاحابلاری بیر نسیلده هامی اوچون تانیش اولور، نسیل دئییشیلنده آیریسی ‏اونون یئرین توتور. تبریزده میللی حؤکومتدن سونرا عسکرانلی معروف اولور. 1340 نجی ایللرده ساری قلی خان ‏دیللره دوشور و اینقلابدان سونرا نعره جاواد گونده لیگه گلیر. گاهدان دا بیرگروپ میداندار اولورلار. 1340 نجی ‏ایللرده ساری قلی خان، سید عرب و سید احمدیان تبریزین مرکزینده مایاک کافه سین اؤزلرینه پاتوق ائتمیشدیلر و ‏تامام لقب لر و قارا یاخمالار و جیلف جوک لار اونلارین دیلیندن دئییلیردی. ‏

اوتانجاق آداملار لقب دن چوخ اینجیکلی اولورلار. گورونوب کی بیر آداما لقب قوشولاندان سونرا اؤز دوغما ‏شهریندن چیخیر گئدیرغوربت اُولکه لرده یاشاییر، بو اومودلا کی او لقب یاددان چیخاندان سونرا قاییتسین گلسین. ‏معروفدور قوناقلیقدا نا قافیل بوراخدیقی سس اوتانجاق بیر کیشی یه لقب اولور. کیشی اوتاندیقیندان تهرانا قاچیر اون ‏ایلدن سونرا قاییدیر تبریزه گلیر. اؤز کوچه لرینین باشیندا بیراوشاق گؤرور سوروشور کیمین اوغلوسان نئچه یاشین ‏وار؟ اوغلان دئیر قیروو قنبرعلی نین اوغلویام، اون یاشیم وار، کلب حسن عمی او ... ایل دونیایا گلمیشم. کیشی ‏گؤرور لقب تاریخ اولونوب، گلدیگیندن پئشمان اولور اورادان قاییدیر بیر داها غوربته گئدیر.‏

آنالار اوشاقلارین تربیت ائدنده دئییرلر اخلاقیوی دوزائیله، گؤزه تله اوستووه آد قویماسینلار. آد دیللره دوشدو داها ‏ییغیشدیرماق اولماز. بیر سؤزو نرگیز بیلدی تربیز بیلدی.‏

دولتلی عائیله لرایچینده لقب عیب ساییلیر و ایجازه وئریلمیراوشاقلار بیرآدامی لقبی ایله چاغیرسین لار.‏

‏ یازینین سونوندا تبریزده کی لقب لردن بیرنئچه نومونه گتیریرم: ‏

‏1 – جیسمی نقص لره وئریلن لقب لر

کؤرپه ماحمود، اوش دوداخ حسن، کار غولامیرضا، کور نادیر، چئچل اصلان، یانیق عابباس، دلی جاواد، اه یری ‏اویری کیشی، کوفته کلب حسئن، ایکی باشلی زینال، میریخ باقیر، زال ریضا، قارنی ییرتیخ کاظیم، یوموری عسکر، ‏چوپورایبراهیم، چئری یوسوف، بورون مشد علی، چاپیخ غولام، قولی یوخ کریم، خیر خیر محسن، کوله ماحمود،
چولاق ناصر، آخساق قلی، انگی ایری ایمان، قوز حاجی علی اکبر، آلتی بارماق میرایبراهیم، جیجنکین اوغلی، داز ‏علی اصغر...‏

‏2 – تحقیراوچون دئییلن لقب لر

فیشقا جاواد، جین عسکر، مال یوسوف، قیریخ حیدر، قیفیل حسئن، کونز حسن، مال ممی، میمون احد، اینک احمد، ‏قیرمیزی حسئن، سرچه جلیل، جین بؤیوک آقا، نشتاب حسئن، عریان اکبر، دولچا باقیر، پونزا ماحمود، قیف صمد، ‏مایا داوود، فیریلداقچی میرعلی، قجله ماحمود، اوکوز علی، دیلنچی غافار، پتی حیدر، کال ممدتقی، علی به داوام، ‏پوخلی باقیر، قارقا صمد، دیلقیراسد، دینقا رحیم، پالان حسئن، یئتیم علی، ننه کریم...‏

‏3 – بیر سیرا لقب لر وار کی آشکارا یامان یووز ساییلیر. قلمین حؤرمتی اجازه وئرمز اونلاری یازماقا.‏
‏ ‏
سون

‏2012 نجی ایلین پاییزی

No comments: