Azərbaycan Milli Hökumətinin il dönümü
شیوا فرهمند راد
(کیچیک خاطره)
(کیچیک خاطره)
SARA BACI
(Kiçik xatirə)
O hərdən yavaşca həzin – həzin mahnılar oxuyub, səssiz yaş tökərdi
(Kiçik xatirə)
O hərdən yavaşca həzin – həzin mahnılar oxuyub, səssiz yaş tökərdi
سارا باجی
(کیچیک خاطیره)
آتام و آنام، هر ایکی‌سی، نمین قصبه‌سینده معلم اولان زامان، منی ائوده تک بوراخماماق اوچون، ائوه بیر ایشچی گتیرمه‌لی اولموشدولار. آنامین بوتون آداملاری انزلی شهرینده یاشاییردیلار، و آتامین آداملاری ایسه اردبیلده اولوردولار.
بیر نئچه ایشچی‌نی سینایاندان سونرا، آخیر کی بیر جوان قادینی بئینمیشدیلر و او بیزیم ائوده قالیب یاشامالی اولموشدو. آنام منه اؤیرتمیشدی کی ایشچی قادینی "سارا باجی" چاغیرمالیام و او منیم بؤیوک باجیم کیمی دیر. بو گرک کی منیم اوچدن بئش یاشلیغیما قدر اولموش اولسون، و طبیعی کی او دؤوردن چوخ آز شئی‌لر یادیمدا قالمیشدیر. آمما ایکی شئیی اونوتمامیشام: بیری او دور کی سارا باجی ایله ایکی‌میز ائوده تک اولاندا، او هردن یاواشجا حزین – حزین ماهنی‌لار اوخویوب، سس‌سیز یاش تؤکردی. من نه سارا باجینین دیلی‌نی باشا دوشوردوم، نه ده اونون ماهنی‌لارینی. او تورکجه دانیشیب اوخویاردی، آمما آتام و آنام منله و بیر – بیری ایله فارسجا دانیشمالی اولموشدولار، چونکو اونلارین اؤزونون ده هره‌سینین بیر دیلی وار ایدی.
سارا باجی آغلایاندا، من کیچیک الیمی اوزادیب اونون یاشینی یاواشجا سیلردیم، او بیردن منی باغیرینا باساردی، آمما او دا منیم دیلیمی بیلمیردی، بیر سؤز‌لر قولاغیما اوخویاردی، و آغلاماغی کسیلمک یئرینه، شیدتلنردی. هئچ باش چیخارمازدیم. بو تمیز، سلیقه‌لی، گؤزل قیزین کئچمیشیندن هئچ بیر شئی بیلمیردیم و اونو آنلاماغادا حله یاشیم چاتمیردی. حله هئچ اونون اؤزوندن، یا باشقاسیندان سوروشماغا دا آغلیم چاتمیردی کی، بس اونون آتا – آناسی یوخدورمو؟ ائوی ائشییی، بیر آدامی یوخدورمو؟
و او بیری: سارا باجی گیزلیجه منه خؤره‌ک یئدیردردی! او منی پنجره قاباغیندا اوتورداردی، بیر استکن شیرین چایدا صومون چؤره‌یینی ایسلاداردی و چای قاشیغی ایله منه یئدیردردی، و دائم پنجره‌دن کوچه قاپیسینا باخارادی کی بیردن آتام یا آنام مدرسه‌دن ائوه قاییتسالار، بونلاری گیزلت‌سین. من آجلیق چکمیش بیر اوشاق کیمی چوخ سرعت و لذتله ایسلانمیش شیرین چؤره‌یی اودوب یئیه‌ردیم. و دوزو او کی آجلیق چکمه‌لی ایدیم، چونکو تانینمامیش بیر قارین آزاری توتموشدوم و کندین "حکیمی" بیلدیرمیشدی کی بیر مدت مطلق هئچ بیر زاد یئمه‌ییب آجلیق چکمه‌لی‌یم! آتا و آنام بیر زامان سارا باجینین ایشیندن باش چیخاردیلار کی ایش ایشدن کئچمیشدی، و من آجلیقدان تلف اولماق یئرینه آزاری باشدان کئچیرمیش و دیرچه‌لمیشدیم. دئمه‌لی سارا باجی، بیر گئرچک دوغما باجی‌تک، منی اؤلومدن قوروموشدو.
آز سونرا اردبیله کؤچدوک، و البته سارا باجی دا بیزیمله کؤچدو. او داها بیزیم عائله‌ده عضو ساییلیردی. عمی‌لریمین بیری، بیر بؤیوک حه‌یط و عمارت تاپیب آتامین آدینا کرایه ائتمیشدی. اورایا "رحمانی‌لر" ائوی دئیه‌ردیلر. "سید احمد مسجدی"نین دالیندا ایدی. رحمانی‌لر گرک کی چوخ وارلی بیر عائله اولموشدولار، چونکو بو چوخ بیر عظمتلی عمارت ایدی: "اندرونی"سی و "بیرونی"سی وار ایدی. کوچه قاپی‌سیندان سونرا قیرمیزی کرپیج‌دن دالان وار ایدی، و سونرا داشدان دوزلمه کیچیک بیر حه‌یط، آراسیندا فواره‌لی داش حوض، سونرا باشقا بیر دالان، نئچه اتاق، گنیش بیر طنبی، و...، و نهایت گنیش آغاجلی باغ کیمی بیر حه‌یط. بونلارین هامیسیندان بیز آنجاق بیر داریسقال بالاخانا و بیر قوناق اوتاغی اجاره ائتمیشدیک و ائوین قالانی بوش دوشوب قالمیشدی.
قیسا بیر مدت‌ده کیچیک باجیم و عمیمین اوشاقلاری ایله بوتون بوش اتاقلاری و ائوین بوتون اوجاق – بوجاقلارینی آختاریب اؤیرنمیشدیک، و گیزلن‌پاچ اویونوموزدا یاواش‌یاواش عمارتین قارانقولوق و قورخولو زئرزمی‌لری و داخمالایندان باش چیخارمیشدیق. آیدینجا گؤرونوردو کی اوزون ایل‌لر بویو هئچ بیر آدامین یولو اورالاردان دوشمه‌میشدی.
بیر گون، داخمالارین بیرینده، نملی توز – تورپاق آلتیندا ایتیب باتیب گیزلنمیش بؤیوک بیر صاندیق تاپدیق. هیجاندان تیتره‌ین کیچیک ال‌لرله کؤمکله‌شیب صاندیقی آچدیق، و نه گؤروروک: بیر صاندیق پول! اسکناس دسته‌لری‌نی سلیقه‌ایله دوزوب صاندیغی دولدورموشدولار! پاه...! دفینه (گنج) تاپمیشدیق! آمما... بونلار هارا پولو ایدی؟ اونلارین اوستونده بیغلی – ساققاللی بیر آدامین و غریبه عمارتلرین شکلی وار ایدی. اسکناسلاردان بیر اوووج چیخاریب باشلادیق های – کویله اوینادیب اویان بویانا سپله‌مه‌یه. آمما سارا باجی اونلاری گؤرن کیمی یئرینده قورویوب قالدی، اوزونون رنگی دووارتک آغ – آپپاغ اولدو. عیزرائیلین اؤلوم درگزی‌نی گؤرموش کیمی، دیلی کسیلدی و باشلادی تیتره‌مه‌یه. من حیران قالمیشدیم اونون حالینا. بیزی بو یئرلره باش چکمکدن منع ائدیب ایلان و عقربدن قورخوتموشدولار. اولمایا عقرب اونو سانجدی؟
- سارا باجی چی شد؟ چی شد؟ [سارا باجی، نه اولدی؟ نه اولدی؟]
- اولاری تئز قویون یئرینه بیردان گئدک...
اورادان گئتدیک، آمما سارا باجینین سؤزونه قولاق آسان اولماییب، هره بیر نئچه اسکناس الیمیزده، قاچا قاچا آتا آنامین یانینا گئتدیک: هایدی، هایدی، دفینه تاپمیشیق، دفینه تاپمیشیق...
آنام بیر شئی بیلمیردی و حیران قالمیشدی، آمما آتام دا اونلاری گؤرن کیمی، رنگی قاچدی، و حیرصلی سارا باجیا باخدی:
- به سنه دئمه‌میشدیم قویما اوشاقلار هر بیر داخمیا و باجیا باش سوخسونلار؟
سارا باجی تیتره‌ییردی و آز قالیردی آغلایا. آتام پوللاری بیزدن آلیب بیر یئره باسدی، و غضبله دئدی:
- بیرده اورالارا گئدیب بو شئی‌لردن چیخارتسوز، ددؤزی یاندیررام – و بیزی اؤتوردو. هئچ باش تاپا بیلمیردیم. بو نه ایش دیر؟ بو نه قضیه دیر؟ آیدینجا گؤرونوردو کی هم سارا باجی و هم آتام بو پول‌لاردان قاباقجا دا گؤرموشلر.
آخشام ائوین اجاره‌سینه واسطه اولان عمیم گلیب چیخدی، پوللاری آتامدان آلدی، بیر قوه چراغی گؤتوردو و بیزی اؤزو ایله داخمایا آپاردی، صاندیغین یئرینی سوروشدو، و اونو آچان کیمی، دئدی:
- په‌هوووو... غریبه وارلی‌ایمیشلار...! آمما بو کاغاذ-پارالار ایندی هئش اون شایا دا دئیمه‌ز! بیلار نیقالای پیلی دی.
سونرا بیزه بیر باخیب، آتامدان آلدیغی پوللاری بیزه وئردی و دئدی:
- آلون! ائوده اوینادون، آمما کوچه اوشاغلارینا گؤرستمه‌یون! او قالانینا دا، دای ال ویرمه‌یون! گئدک...، گئدک!
من چوخ سئوینیردیم. نئچه گونلر پول‌لارلا آتامین قولاغینی دنگ ائیله‌میشدیم. یالواریردیم کی اونلاری بازارا آپاراق، بلکه آلان اولدو؟ اوندا بیز ده وارلی اولاریق! آتام تکجه منیم ساده‌لیییمه گولوب، باشینی توولاردی، و دئیه‌ردی:
- پسرجان! فکر نان کن که خربزه آب است! [آی اوغول چؤره‌یین فیکرینده اول کی قوووندان تکجه سو چیخار!]
چوخ اوزون ایل‌لردن سونرا بعضی شیئی‌لری باشا دوشدوم. بونلار روسیه‌نین بالشویک انقلابیندان قاباقکی تزار نیکولای زامانی‌نین پولو ایدی. او زامان، بالشویک انقلابیندان قاچان "آغ"لاردان بیر چوخو بوتون وار – یوخلارینی گؤتوروب "بو تایا" قاچمیشدیلار. بو پول‌لار او انقلابدان قاچان عائله‌لرین بیرینین‌کی اولمالی ایدی. رحمانی‌لر ایسه، آذربایجان میللی حکومتی دؤورونده، اردبیلده آذربایجان دموکرات فرقه‌سینین باشچیلاریندان اولموش، میللی حکومت داغیلیب قیرغین – قتله دوشنده، وار – یوخلارینی کیچیک قارداشلاری کاظیما تاپشیریب، "او تایا" قاچمیشدیلار. آمما بالشویکلردن قاچان آغلارین پول‌لارینین، ایندی، اون – اون‌بیر ایل آذربایجان میللی حکومتیندن کئچندن سونرا، رحمانی‌گیلده اولدوغونون علتی‌نی هئچ واخت آرایا بیلمه‌دیم.
سارا باجی قاراداغ محالیندا، "نوبهار" آدلی بیر کنددن ایدی. او "دئمقیراتتیق توشنده" بوتون اؤلوم – قیرغینی اؤز گؤزلری ایله گؤرموش، سوموکلرینین ایلییینه قدر حس ائتمیشدی. میللی حکومتده و فرقه‌ده فعال اولان سئویملی آتا و آناسینی دا ائله او قیرغینلاردا ایتیرمیشدی. هئچ‌کیم بیلمیردی اونلارین باشینا نه گلمیشدی: اونلاری دا خانین چماقدارلاری اؤلدوروب، آت قویروغونا باغلاییب تیکه – تیکه ائتمیشدیلر؟ آغاجا باغلاییب اودا چکمیشدیلر؟ او تایا قاچا بیلمیشدیلر؟ قاچاندا آرازدا باتمیشدیلار؟ هئچ‌کیم بیلمیردی. آتا و آنا، قان یاغان گونلرده، اودلار ایچینده قاچ‌هاقاچدا، سارانی، و اوندان نئچه ایل کیچیک قوربان آدلی قارداشینی بیر امین اولدوقلاری آداما تاپشیریب، قاچیب گئتمیشدیلر، و داها هئچ‌کیم اونلاری گؤرمه‌میشدی.
او امین آدام، بیر مدت دؤزندن سونرا، چاره‌سیز قالیب، باجی و قارداشی بیر – بیریندن آییریب، هره‌سینی بیر یانا گؤندرمیشدی. سارا بیلمیرم نئجه، اردبیلده میرزه جلیل آدلی شرفلی بیر ساعاتسازا تاپشیریلمیشدی، و میرزه جلیل ایسه سارا باجینی سککیز دوققوز ایل بیر نئچه ائوده گزدیرندن سونرا، نمینده بیزه تاپشیرمیشدی.
سارا باجینین تؤکدویو یاشلار تکجه ایندی منیم اوچون معنا تاپیردی. ذهنیمده آختاریردیم و یادیما دوشوردو کی او هرکیمدن آرتیق، ائله او کیچیک قارداشی قورباندان دانیشیب، اونا ماهنی اوخویوب، آغلاییردی. اوزون ایل‌لر قارداش حسرتی و قاراداش آدی سارا باجینین دیلیندن دوشمه‌دی.
واخت اولدو، میرزه جلیل گلدی، آتا یئرینه اجازه وئردی، و سارا باجینی اره وئردیلر. سارا باجی بیزیم ائودن کؤچوب ار ائوینه گئتدی. اری بازاردا بو سارایدان او سارایا دالیندا فرش داشییاردی. ائولری اردبیلین "پیرمادار" محله‌سینده، شهرین لاپ قورتاران یئرینده ایدی. اونلارین ائویندن ایکی ائو او یانا، گؤز گؤردوکجه اردبیلین چؤلونده‌کی زمی‌لر اوزانمیشدی. من آنامین تاپشیریقلاری ایله اونلارین ائوینه چوخ گئدردیم. سارا باجی دا واخت‌آشیری بیزه گلیب، ایشلری‌میزی گؤرردی، پالتارلاریمیزی یویاردی. آمما ایندی قارداش یئرینین بوشلوغونو داها دا آرتیق حس ائدیردی: اری اونو دؤیوردو، و سارا باجی آناما تعریفله‌یرکن، یاش تؤکه – تؤکه دئه‌یردی:
- قردشیم اولسه‌ی‌دی... قردشیمی تاپسه‌ی‌دیم...
من ائشیدنده حیرصله‌نه‌ردیم و ایسته‌ردیم گئدیب مشهدی اسماعیلا بیر تپیک آتام! آتام بیر ایکی یول مشهدی اسماعیلی بیر یانا چکیب بیر آز دانلامیشدی، آمما بو، ایشی داها دا خرابلاتمیشدی. سارا باجی دال – بادال بئش اوشاق دوغدو، و ایندی دونیادا تکجه بیر دیله‌یی قالمیشدی: قارداشینی تاپسین.
هردن، بویاندان – اویاندان بیر شیئی‌لر ائشیدیب سئوینردی کی قارداشیندان بیر خبر تاپیب، و اوزون مدت خبرسیز کئچندن سونرا، سوسوب داریخاردی. آمما بیر گون سارا باجی غریبه بیر ناغیل ایله بیزه گلدی:
- اوتیمیشدیم اوشاغی یاتیرده‌ی‌دیم، بیردن گؤردوم حه‌یط قاپیسی آچیلدی، بی یاد کیشی، بی ده "او" گیردیلر ایچری [سارا باجی ارینی همیشه "او" آدلاندیراردی]. دئدیم ووی! گونون بو واختی "او" ائوده نه قه‌ییره‌ی؟ بلکه کیشی‌نی گتیریب حه‌یطی زادی، یا نه بیلیم فرشدن زاددان ساتا؟ "یا الله، یا الله" دیه‌دیه گلیب کئشدیلر اوبیرسی اتاقا. "او" قاپی دالیندان دئدی "آروات، چای گتی!"
دوردوم گئتدیم مطباخا، چای قویدوم، اوردان ائشیده‌ی‌دیم بی زاتلار دئیب، پیققیلداشیب گوله‌ی‌لر. قاپی‌نی آشدیم، چای پودونوسون ایچری ایته‌له‌ییب قاپی‌نی باغلیاندا، "او" دئدی: "اؤزون ده گل!"
ووی! بو نه ایشدی؟ منی کیشی‌لر ایچینه نیه چاغیره‌ی؟ چاره‌سیز قالیب، اوزومی بوره‌ییب، باشیمی آشاغا سالیب، اتاقا کئشدیم. بو سفر "او" دئدی: "قوناغا چای توت!" غریبه ایش‌دی‌ها! هئش ایندیه‌جن بئله شئی‌لر منه دئمه‌میشدی. چادرانین اوجون دیشیمه توتوب پودونوسی قووزه‌ییب، یاناکی قوناغین قاباغینا توتدوم. بیردن گؤزوم توشدی اونون گؤزونه، ائله بیل اوره‌یمین بندی قیریلدی. بئله گؤزومه شیرین گلدی... بئله گؤزومه شیرین گلدی... آی الله، بو کیمدی؟ الیم تیتره‌دی. چای نعلبکیه لپه‌لندی. کیشی اوزومه باخا باخا، گولومسونه گولومسونه چایی گؤتوروب کیلیم اوستونه قویدی. فیکیرلی فیکیرلی دؤنوب اتاقدان چیخاندا، قوناق دئدی:
- آی باجی، زحمت اولماسا حه‌یطده الیمه بی سو تؤک دستماز آلیم!
ووی! کیشی اوردا اوتورا اوتورا منه نیه دئی؟ "او" دا او طرفدن دئی: "بویورون! بویورون!" بلکه بو کیشی‌نی گتیریب ائله منیم اؤزومی ساتماغا؟ الله، نئینه‌ییم؟ بوش پودونوسی دهلیزده بیراخیب حه‌یطه توشدوم. آفتافانی دولدوردوب چولانین یانیندا دوردوم. کیشی گلدی، چؤمبلدی، ال‌لرین توتدی. بی الیمنن چادرانی توتوب، اوبیرسی الیمنن سو تؤکدوم، بی آز ال لرین یوواندان سورا، بیردن اووجون دولدوردی، سویی سپدی منیم اوزومه! ووی... بو کیشی لاپ دلی‌دی‌ها! حله هئش اؤزومه گلمه‌میش، بیردن دئدی:
- آی سارا، آی سارا... به تانیمادون قوربان قردشووی؟
بیردن ایاغلاریم سوستالدی، یئره اوتوردوم، آفتافا الیمدن بیراخیلدی. بیردن گؤردوم قوربان منی باسیب باغیرینا هؤنکوره هؤنکوره قولاغیما اوخه‌ی:
- آی سارا... آی سارا... آی باجیم... بیلسه‌ی‌دون... دونیادا یئر قالمه‌ییب بو ایگیرمی ایلده سنی آختارمامیش اولام... آی باجیم... آی باجیم... دردین آلیم‌هی... نه‌لر چکیب‌سن...؟ باشووا نه‌لر گلیب...؟
سارا باجی آغلاییردی. آنام دا، کی اؤزو باجی و قارداشی بیر – بیرینه یئتیرمه‌یه چوخلو چالیشمیشدی و چوخلو مکتوبلار هر بیر یئره یازمیشدی، آغلاییردی. من ایسه گؤز یاشیمین قاباغینی گوجله ساخلامیشدیم.
قوربان قارداش یوک ماشینی شوفیری ایدی، و گؤرونور، او دا قیرغیندا شرفلی آداملارا تاپشیریلمیشدی.
آمما سارا باجی درددن قورتولمادی. نئچه واختدان سونرا ارینین بئلی شیکست اولدو و او داها بازاردا یوک داشیا بیلمه‌دی و هئچ چارخ اوستده ده یوک سوره بیلمه‌دی. سارا باجی اؤزو گرک ائولرده کولفت‌چی‌لیکله، یا ائو تندیرینده چؤرک‌چیلیک‌له یورقان – دؤشک اسیری اولموش ارینه و بئش اوشاغینا چؤرک وئره‌یدی.
25 ایل بوندان قاباق سارا باجی، باشی بلالی یوردومون درد چکمیش قیزلاریندان داها بیریسی، بؤیوک باجیم، چوخ تئز، و آجی یوخسوللوقدا، آرامیزدان کؤچدو.
استوکهولم، 12 آذر 1391
(کیچیک خاطیره)
آتام و آنام، هر ایکی‌سی، نمین قصبه‌سینده معلم اولان زامان، منی ائوده تک بوراخماماق اوچون، ائوه بیر ایشچی گتیرمه‌لی اولموشدولار. آنامین بوتون آداملاری انزلی شهرینده یاشاییردیلار، و آتامین آداملاری ایسه اردبیلده اولوردولار.
بیر نئچه ایشچی‌نی سینایاندان سونرا، آخیر کی بیر جوان قادینی بئینمیشدیلر و او بیزیم ائوده قالیب یاشامالی اولموشدو. آنام منه اؤیرتمیشدی کی ایشچی قادینی "سارا باجی" چاغیرمالیام و او منیم بؤیوک باجیم کیمی دیر. بو گرک کی منیم اوچدن بئش یاشلیغیما قدر اولموش اولسون، و طبیعی کی او دؤوردن چوخ آز شئی‌لر یادیمدا قالمیشدیر. آمما ایکی شئیی اونوتمامیشام: بیری او دور کی سارا باجی ایله ایکی‌میز ائوده تک اولاندا، او هردن یاواشجا حزین – حزین ماهنی‌لار اوخویوب، سس‌سیز یاش تؤکردی. من نه سارا باجینین دیلی‌نی باشا دوشوردوم، نه ده اونون ماهنی‌لارینی. او تورکجه دانیشیب اوخویاردی، آمما آتام و آنام منله و بیر – بیری ایله فارسجا دانیشمالی اولموشدولار، چونکو اونلارین اؤزونون ده هره‌سینین بیر دیلی وار ایدی.
سارا باجی آغلایاندا، من کیچیک الیمی اوزادیب اونون یاشینی یاواشجا سیلردیم، او بیردن منی باغیرینا باساردی، آمما او دا منیم دیلیمی بیلمیردی، بیر سؤز‌لر قولاغیما اوخویاردی، و آغلاماغی کسیلمک یئرینه، شیدتلنردی. هئچ باش چیخارمازدیم. بو تمیز، سلیقه‌لی، گؤزل قیزین کئچمیشیندن هئچ بیر شئی بیلمیردیم و اونو آنلاماغادا حله یاشیم چاتمیردی. حله هئچ اونون اؤزوندن، یا باشقاسیندان سوروشماغا دا آغلیم چاتمیردی کی، بس اونون آتا – آناسی یوخدورمو؟ ائوی ائشییی، بیر آدامی یوخدورمو؟
و او بیری: سارا باجی گیزلیجه منه خؤره‌ک یئدیردردی! او منی پنجره قاباغیندا اوتورداردی، بیر استکن شیرین چایدا صومون چؤره‌یینی ایسلاداردی و چای قاشیغی ایله منه یئدیردردی، و دائم پنجره‌دن کوچه قاپیسینا باخارادی کی بیردن آتام یا آنام مدرسه‌دن ائوه قاییتسالار، بونلاری گیزلت‌سین. من آجلیق چکمیش بیر اوشاق کیمی چوخ سرعت و لذتله ایسلانمیش شیرین چؤره‌یی اودوب یئیه‌ردیم. و دوزو او کی آجلیق چکمه‌لی ایدیم، چونکو تانینمامیش بیر قارین آزاری توتموشدوم و کندین "حکیمی" بیلدیرمیشدی کی بیر مدت مطلق هئچ بیر زاد یئمه‌ییب آجلیق چکمه‌لی‌یم! آتا و آنام بیر زامان سارا باجینین ایشیندن باش چیخاردیلار کی ایش ایشدن کئچمیشدی، و من آجلیقدان تلف اولماق یئرینه آزاری باشدان کئچیرمیش و دیرچه‌لمیشدیم. دئمه‌لی سارا باجی، بیر گئرچک دوغما باجی‌تک، منی اؤلومدن قوروموشدو.
آز سونرا اردبیله کؤچدوک، و البته سارا باجی دا بیزیمله کؤچدو. او داها بیزیم عائله‌ده عضو ساییلیردی. عمی‌لریمین بیری، بیر بؤیوک حه‌یط و عمارت تاپیب آتامین آدینا کرایه ائتمیشدی. اورایا "رحمانی‌لر" ائوی دئیه‌ردیلر. "سید احمد مسجدی"نین دالیندا ایدی. رحمانی‌لر گرک کی چوخ وارلی بیر عائله اولموشدولار، چونکو بو چوخ بیر عظمتلی عمارت ایدی: "اندرونی"سی و "بیرونی"سی وار ایدی. کوچه قاپی‌سیندان سونرا قیرمیزی کرپیج‌دن دالان وار ایدی، و سونرا داشدان دوزلمه کیچیک بیر حه‌یط، آراسیندا فواره‌لی داش حوض، سونرا باشقا بیر دالان، نئچه اتاق، گنیش بیر طنبی، و...، و نهایت گنیش آغاجلی باغ کیمی بیر حه‌یط. بونلارین هامیسیندان بیز آنجاق بیر داریسقال بالاخانا و بیر قوناق اوتاغی اجاره ائتمیشدیک و ائوین قالانی بوش دوشوب قالمیشدی.
قیسا بیر مدت‌ده کیچیک باجیم و عمیمین اوشاقلاری ایله بوتون بوش اتاقلاری و ائوین بوتون اوجاق – بوجاقلارینی آختاریب اؤیرنمیشدیک، و گیزلن‌پاچ اویونوموزدا یاواش‌یاواش عمارتین قارانقولوق و قورخولو زئرزمی‌لری و داخمالایندان باش چیخارمیشدیق. آیدینجا گؤرونوردو کی اوزون ایل‌لر بویو هئچ بیر آدامین یولو اورالاردان دوشمه‌میشدی.
بیر گون، داخمالارین بیرینده، نملی توز – تورپاق آلتیندا ایتیب باتیب گیزلنمیش بؤیوک بیر صاندیق تاپدیق. هیجاندان تیتره‌ین کیچیک ال‌لرله کؤمکله‌شیب صاندیقی آچدیق، و نه گؤروروک: بیر صاندیق پول! اسکناس دسته‌لری‌نی سلیقه‌ایله دوزوب صاندیغی دولدورموشدولار! پاه...! دفینه (گنج) تاپمیشدیق! آمما... بونلار هارا پولو ایدی؟ اونلارین اوستونده بیغلی – ساققاللی بیر آدامین و غریبه عمارتلرین شکلی وار ایدی. اسکناسلاردان بیر اوووج چیخاریب باشلادیق های – کویله اوینادیب اویان بویانا سپله‌مه‌یه. آمما سارا باجی اونلاری گؤرن کیمی یئرینده قورویوب قالدی، اوزونون رنگی دووارتک آغ – آپپاغ اولدو. عیزرائیلین اؤلوم درگزی‌نی گؤرموش کیمی، دیلی کسیلدی و باشلادی تیتره‌مه‌یه. من حیران قالمیشدیم اونون حالینا. بیزی بو یئرلره باش چکمکدن منع ائدیب ایلان و عقربدن قورخوتموشدولار. اولمایا عقرب اونو سانجدی؟
- سارا باجی چی شد؟ چی شد؟ [سارا باجی، نه اولدی؟ نه اولدی؟]
- اولاری تئز قویون یئرینه بیردان گئدک...
اورادان گئتدیک، آمما سارا باجینین سؤزونه قولاق آسان اولماییب، هره بیر نئچه اسکناس الیمیزده، قاچا قاچا آتا آنامین یانینا گئتدیک: هایدی، هایدی، دفینه تاپمیشیق، دفینه تاپمیشیق...
آنام بیر شئی بیلمیردی و حیران قالمیشدی، آمما آتام دا اونلاری گؤرن کیمی، رنگی قاچدی، و حیرصلی سارا باجیا باخدی:
- به سنه دئمه‌میشدیم قویما اوشاقلار هر بیر داخمیا و باجیا باش سوخسونلار؟
سارا باجی تیتره‌ییردی و آز قالیردی آغلایا. آتام پوللاری بیزدن آلیب بیر یئره باسدی، و غضبله دئدی:
- بیرده اورالارا گئدیب بو شئی‌لردن چیخارتسوز، ددؤزی یاندیررام – و بیزی اؤتوردو. هئچ باش تاپا بیلمیردیم. بو نه ایش دیر؟ بو نه قضیه دیر؟ آیدینجا گؤرونوردو کی هم سارا باجی و هم آتام بو پول‌لاردان قاباقجا دا گؤرموشلر.
آخشام ائوین اجاره‌سینه واسطه اولان عمیم گلیب چیخدی، پوللاری آتامدان آلدی، بیر قوه چراغی گؤتوردو و بیزی اؤزو ایله داخمایا آپاردی، صاندیغین یئرینی سوروشدو، و اونو آچان کیمی، دئدی:
- په‌هوووو... غریبه وارلی‌ایمیشلار...! آمما بو کاغاذ-پارالار ایندی هئش اون شایا دا دئیمه‌ز! بیلار نیقالای پیلی دی.
سونرا بیزه بیر باخیب، آتامدان آلدیغی پوللاری بیزه وئردی و دئدی:
- آلون! ائوده اوینادون، آمما کوچه اوشاغلارینا گؤرستمه‌یون! او قالانینا دا، دای ال ویرمه‌یون! گئدک...، گئدک!
من چوخ سئوینیردیم. نئچه گونلر پول‌لارلا آتامین قولاغینی دنگ ائیله‌میشدیم. یالواریردیم کی اونلاری بازارا آپاراق، بلکه آلان اولدو؟ اوندا بیز ده وارلی اولاریق! آتام تکجه منیم ساده‌لیییمه گولوب، باشینی توولاردی، و دئیه‌ردی:
- پسرجان! فکر نان کن که خربزه آب است! [آی اوغول چؤره‌یین فیکرینده اول کی قوووندان تکجه سو چیخار!]
چوخ اوزون ایل‌لردن سونرا بعضی شیئی‌لری باشا دوشدوم. بونلار روسیه‌نین بالشویک انقلابیندان قاباقکی تزار نیکولای زامانی‌نین پولو ایدی. او زامان، بالشویک انقلابیندان قاچان "آغ"لاردان بیر چوخو بوتون وار – یوخلارینی گؤتوروب "بو تایا" قاچمیشدیلار. بو پول‌لار او انقلابدان قاچان عائله‌لرین بیرینین‌کی اولمالی ایدی. رحمانی‌لر ایسه، آذربایجان میللی حکومتی دؤورونده، اردبیلده آذربایجان دموکرات فرقه‌سینین باشچیلاریندان اولموش، میللی حکومت داغیلیب قیرغین – قتله دوشنده، وار – یوخلارینی کیچیک قارداشلاری کاظیما تاپشیریب، "او تایا" قاچمیشدیلار. آمما بالشویکلردن قاچان آغلارین پول‌لارینین، ایندی، اون – اون‌بیر ایل آذربایجان میللی حکومتیندن کئچندن سونرا، رحمانی‌گیلده اولدوغونون علتی‌نی هئچ واخت آرایا بیلمه‌دیم.
سارا باجی قاراداغ محالیندا، "نوبهار" آدلی بیر کنددن ایدی. او "دئمقیراتتیق توشنده" بوتون اؤلوم – قیرغینی اؤز گؤزلری ایله گؤرموش، سوموکلرینین ایلییینه قدر حس ائتمیشدی. میللی حکومتده و فرقه‌ده فعال اولان سئویملی آتا و آناسینی دا ائله او قیرغینلاردا ایتیرمیشدی. هئچ‌کیم بیلمیردی اونلارین باشینا نه گلمیشدی: اونلاری دا خانین چماقدارلاری اؤلدوروب، آت قویروغونا باغلاییب تیکه – تیکه ائتمیشدیلر؟ آغاجا باغلاییب اودا چکمیشدیلر؟ او تایا قاچا بیلمیشدیلر؟ قاچاندا آرازدا باتمیشدیلار؟ هئچ‌کیم بیلمیردی. آتا و آنا، قان یاغان گونلرده، اودلار ایچینده قاچ‌هاقاچدا، سارانی، و اوندان نئچه ایل کیچیک قوربان آدلی قارداشینی بیر امین اولدوقلاری آداما تاپشیریب، قاچیب گئتمیشدیلر، و داها هئچ‌کیم اونلاری گؤرمه‌میشدی.
او امین آدام، بیر مدت دؤزندن سونرا، چاره‌سیز قالیب، باجی و قارداشی بیر – بیریندن آییریب، هره‌سینی بیر یانا گؤندرمیشدی. سارا بیلمیرم نئجه، اردبیلده میرزه جلیل آدلی شرفلی بیر ساعاتسازا تاپشیریلمیشدی، و میرزه جلیل ایسه سارا باجینی سککیز دوققوز ایل بیر نئچه ائوده گزدیرندن سونرا، نمینده بیزه تاپشیرمیشدی.
سارا باجینین تؤکدویو یاشلار تکجه ایندی منیم اوچون معنا تاپیردی. ذهنیمده آختاریردیم و یادیما دوشوردو کی او هرکیمدن آرتیق، ائله او کیچیک قارداشی قورباندان دانیشیب، اونا ماهنی اوخویوب، آغلاییردی. اوزون ایل‌لر قارداش حسرتی و قاراداش آدی سارا باجینین دیلیندن دوشمه‌دی.
واخت اولدو، میرزه جلیل گلدی، آتا یئرینه اجازه وئردی، و سارا باجینی اره وئردیلر. سارا باجی بیزیم ائودن کؤچوب ار ائوینه گئتدی. اری بازاردا بو سارایدان او سارایا دالیندا فرش داشییاردی. ائولری اردبیلین "پیرمادار" محله‌سینده، شهرین لاپ قورتاران یئرینده ایدی. اونلارین ائویندن ایکی ائو او یانا، گؤز گؤردوکجه اردبیلین چؤلونده‌کی زمی‌لر اوزانمیشدی. من آنامین تاپشیریقلاری ایله اونلارین ائوینه چوخ گئدردیم. سارا باجی دا واخت‌آشیری بیزه گلیب، ایشلری‌میزی گؤرردی، پالتارلاریمیزی یویاردی. آمما ایندی قارداش یئرینین بوشلوغونو داها دا آرتیق حس ائدیردی: اری اونو دؤیوردو، و سارا باجی آناما تعریفله‌یرکن، یاش تؤکه – تؤکه دئه‌یردی:
- قردشیم اولسه‌ی‌دی... قردشیمی تاپسه‌ی‌دیم...
من ائشیدنده حیرصله‌نه‌ردیم و ایسته‌ردیم گئدیب مشهدی اسماعیلا بیر تپیک آتام! آتام بیر ایکی یول مشهدی اسماعیلی بیر یانا چکیب بیر آز دانلامیشدی، آمما بو، ایشی داها دا خرابلاتمیشدی. سارا باجی دال – بادال بئش اوشاق دوغدو، و ایندی دونیادا تکجه بیر دیله‌یی قالمیشدی: قارداشینی تاپسین.
هردن، بویاندان – اویاندان بیر شیئی‌لر ائشیدیب سئوینردی کی قارداشیندان بیر خبر تاپیب، و اوزون مدت خبرسیز کئچندن سونرا، سوسوب داریخاردی. آمما بیر گون سارا باجی غریبه بیر ناغیل ایله بیزه گلدی:
- اوتیمیشدیم اوشاغی یاتیرده‌ی‌دیم، بیردن گؤردوم حه‌یط قاپیسی آچیلدی، بی یاد کیشی، بی ده "او" گیردیلر ایچری [سارا باجی ارینی همیشه "او" آدلاندیراردی]. دئدیم ووی! گونون بو واختی "او" ائوده نه قه‌ییره‌ی؟ بلکه کیشی‌نی گتیریب حه‌یطی زادی، یا نه بیلیم فرشدن زاددان ساتا؟ "یا الله، یا الله" دیه‌دیه گلیب کئشدیلر اوبیرسی اتاقا. "او" قاپی دالیندان دئدی "آروات، چای گتی!"
دوردوم گئتدیم مطباخا، چای قویدوم، اوردان ائشیده‌ی‌دیم بی زاتلار دئیب، پیققیلداشیب گوله‌ی‌لر. قاپی‌نی آشدیم، چای پودونوسون ایچری ایته‌له‌ییب قاپی‌نی باغلیاندا، "او" دئدی: "اؤزون ده گل!"
ووی! بو نه ایشدی؟ منی کیشی‌لر ایچینه نیه چاغیره‌ی؟ چاره‌سیز قالیب، اوزومی بوره‌ییب، باشیمی آشاغا سالیب، اتاقا کئشدیم. بو سفر "او" دئدی: "قوناغا چای توت!" غریبه ایش‌دی‌ها! هئش ایندیه‌جن بئله شئی‌لر منه دئمه‌میشدی. چادرانین اوجون دیشیمه توتوب پودونوسی قووزه‌ییب، یاناکی قوناغین قاباغینا توتدوم. بیردن گؤزوم توشدی اونون گؤزونه، ائله بیل اوره‌یمین بندی قیریلدی. بئله گؤزومه شیرین گلدی... بئله گؤزومه شیرین گلدی... آی الله، بو کیمدی؟ الیم تیتره‌دی. چای نعلبکیه لپه‌لندی. کیشی اوزومه باخا باخا، گولومسونه گولومسونه چایی گؤتوروب کیلیم اوستونه قویدی. فیکیرلی فیکیرلی دؤنوب اتاقدان چیخاندا، قوناق دئدی:
- آی باجی، زحمت اولماسا حه‌یطده الیمه بی سو تؤک دستماز آلیم!
ووی! کیشی اوردا اوتورا اوتورا منه نیه دئی؟ "او" دا او طرفدن دئی: "بویورون! بویورون!" بلکه بو کیشی‌نی گتیریب ائله منیم اؤزومی ساتماغا؟ الله، نئینه‌ییم؟ بوش پودونوسی دهلیزده بیراخیب حه‌یطه توشدوم. آفتافانی دولدوردوب چولانین یانیندا دوردوم. کیشی گلدی، چؤمبلدی، ال‌لرین توتدی. بی الیمنن چادرانی توتوب، اوبیرسی الیمنن سو تؤکدوم، بی آز ال لرین یوواندان سورا، بیردن اووجون دولدوردی، سویی سپدی منیم اوزومه! ووی... بو کیشی لاپ دلی‌دی‌ها! حله هئش اؤزومه گلمه‌میش، بیردن دئدی:
- آی سارا، آی سارا... به تانیمادون قوربان قردشووی؟
بیردن ایاغلاریم سوستالدی، یئره اوتوردوم، آفتافا الیمدن بیراخیلدی. بیردن گؤردوم قوربان منی باسیب باغیرینا هؤنکوره هؤنکوره قولاغیما اوخه‌ی:
- آی سارا... آی سارا... آی باجیم... بیلسه‌ی‌دون... دونیادا یئر قالمه‌ییب بو ایگیرمی ایلده سنی آختارمامیش اولام... آی باجیم... آی باجیم... دردین آلیم‌هی... نه‌لر چکیب‌سن...؟ باشووا نه‌لر گلیب...؟
سارا باجی آغلاییردی. آنام دا، کی اؤزو باجی و قارداشی بیر – بیرینه یئتیرمه‌یه چوخلو چالیشمیشدی و چوخلو مکتوبلار هر بیر یئره یازمیشدی، آغلاییردی. من ایسه گؤز یاشیمین قاباغینی گوجله ساخلامیشدیم.
قوربان قارداش یوک ماشینی شوفیری ایدی، و گؤرونور، او دا قیرغیندا شرفلی آداملارا تاپشیریلمیشدی.
آمما سارا باجی درددن قورتولمادی. نئچه واختدان سونرا ارینین بئلی شیکست اولدو و او داها بازاردا یوک داشیا بیلمه‌دی و هئچ چارخ اوستده ده یوک سوره بیلمه‌دی. سارا باجی اؤزو گرک ائولرده کولفت‌چی‌لیکله، یا ائو تندیرینده چؤرک‌چیلیک‌له یورقان – دؤشک اسیری اولموش ارینه و بئش اوشاغینا چؤرک وئره‌یدی.
25 ایل بوندان قاباق سارا باجی، باشی بلالی یوردومون درد چکمیش قیزلاریندان داها بیریسی، بؤیوک باجیم، چوخ تئز، و آجی یوخسوللوقدا، آرامیزدان کؤچدو.
استوکهولم، 12 آذر 1391
Şiva Fərəhmənd Rad
Sara bacı
(Kiçik xatirə)
Atam və anam hər ikisi Nəmin qəsəbəsində müəllim olan zaman, məni evdə tək buraxmamaq üçün, evə bir işçi gətirməli olmuşdular. Anamın bütün adamları Ənzəli şəhərində yaşayırdılar, və atamın adamları isə Ərdəbildə olurdular.
Bir neçə işçini sınayandan sonra, axır ki bir cavan qadını bəyənmişdilər və o bizim evdə qalıb yaşamalı olmuşdu. Anam mənə öyrətmişdi ki işçi qadını "Sara bacı" çağırmalıyam və o mənim böyük bacım kimi dir. Bu gərək ki mənim üçdən beş yaşılığıma qədər olmuş olsun, və təbii ki o dövrdən çox az şeylər yadımda qalmışdır. Amma iki şeyi unutmamışam: biri odur ki Sara baçı ilə ikimiz evdə tək olanda, o hərdən yavaşca həzin – həzin mahnılar oxuyub, səssiz yaş tökərdi. Mən nə Sara bacının dilini başa düşürdüm, nə də onun mahnılarını. O azərbaycanca danışıb oxuyardı, amma atam və anam mənlə və bir-biri ilə farsca danışmalı olmuşdular, çünkü onların özünün də hərəsinin bir dili var idi.
Sara bacı ağlayanda, mən kiçik əlimi uzadıb onun yaşını yavaşca silərdim, o birdən məni bağrına basardı, amma o da mənim dilimi bilmirdi, bir sözlər qulağıma oxuyardı, və ağlamağı kəsilmək yerinə, şiddətlənərdi. Heç baş çıxarmazdım. Bu təmiz, səlqəli, gözəl qızın keçmişindən heç bir şey bilmirdim və onu anlamağa da hələ yaşım çatmırdı. Hələ heç onun özümdən, ya başqasından soruşmağa da ağlım çatmırdı ki, bəs onun ata – anası yoxdurmu? Evi – eşiyi, bir adamı yoxdurmu?
Və o biri: Sara bacı gizlicə mənə xörək yedirdərdi! O məni pəncərə qabağında oturdardı, bir istəkən şirin çayda somun çörəyini isladardı və çay qaşığı ilə mənə yedirdərdi, və daim pəncərədən küçə qapısına baxardı ki birdən atam ya anam mədrəsədən evə qayıtsalar, bunları gizlətsin. Mən aclıq çəkmiş bir uşaq kimi çox sür`ət və ləzzətlə islanmış şirin çörəyi udub yeyərdim. Və düzü o ki aclıq çəkməli idim, çünkü tanınmamış bir qarın azarı tutmuşdum və kəndin "həkimi" bildirmişdi ki bir müddət mütləq heç bir zad yeməyib aclıq çəkməliyəm! Ata və anam bir zaman Sara bacının işindən baş çıxardılar ki iş işdən keçmişdi, və mən aclıqdan tələf olmaq yerinə azarı başdan keçirmiş və dirçəlmişdim. Deməli Sara bacı, bir gerçək doğma bacıtək, məni ölümdən qorumuşdu.
Az sonra Ərdəbilə köçdük, və əlbəttə Sara bacı da bizimlə köçdü. O daha bizim ailədə üzv sayılırdı. Əmilərimin biri bir böyük həyət tapıb atamın adına kirayə etmişdi. Oraya "Rəhmanilər" evi deyərdilər. "Seyyid Əhməd Məscidi"nin dalında idi. Rəhmanilər gərək ki çox varlı bir ailə olmuşdular, çünkü bu çox bir əzəmətli imarət idi: "əndəruni"si və "biruni"si var idi. Küçə qapısından sonra qırmızı kərpicdən dalan var idi, və sonra daşdan düzəlmə kiçik bir həyət, arasında fəvvarəli daş hovuz, sonra başqa bir dalan, neçə otaq, keniş bir tənəbi, və... və nəhayət geniş ağaclı bağ kimi bir həyət. Bunların hamısından biz ancaq bir darısqal balaxana və bir qonaq otağı icarə etmişdik və evin qalanı boş düşüb qalmışdı.
Qısa bir müddətdə kiçik bacım və əmimin uşaqları ilə bütün boş otaqları və evin bütün ucaq – bucaqlarını axtarıb öyrənmişdik, və gizlənpaç oyunumuzda yavaş – yavaş imarətin qaranquluq və qorxulu zerzəmiləri və daxmalarından baş çıxarmışdıq. Aydınca görünürdü ki uzun illər boyu heç bir adamın yolu oralardan düşməmişdi.
Bir gün, daxmaların birində, nəmli toz – torpaq altında itib batıb gızlənmiş böyük bir sandıq tapdıq. Həyəcandan titrəyən kiçik əllərlə köməkləşib sandığı açdıq və nə görürük: bir sandıq pul! Əskinas dəstələrini saliqə ilə düzüb sandığı doldurmuşdular! Pah...! Dəfinə (gənc) tapmışdıq! Amma... bunlar hara pulu idi? Onların üstündə bığlı – saqqallı bir adamın və qəribə imarətlərin şəkili var idi. Əskinaslardan bir ovuc çıxarıb başladıq hay – küylə oynadıb oyan – buyana səpələməyə. Amma Sara bacı onları görən kimi yerində quruyub qaldı, üzünün rəngı duvartək ağappağ oldu. İzrailin ölüm dərgəzini görmüş kimi, dili kəsildi və başladı titrəməyə. Mən heyran qalmışdım onun halına. Bizi bu yerlərə baş çəkməkdən mən` edib ilan və əğrəbdən qorxutmuşdular. Olmaya əğrəb onu sancdı?
- Sara bacı çi şod? Çi şod? (nə oldu? Nə oldu?)
- Olari tez qoyun yerinə bırdan gedək...
Oradan getdik, amma Sara bacının sözünə qulaq asan olmayıb, hərə bir neçə əskinas əlimizdə, qaça qaça ata – anamın yanına getdik: Haydı, haydı dəfinə tapmışıq, dəfinə tapmışıq...
Anam bir şey bilmirdi və heyran qalmışdı, amma atam da onları görən kimi, rəngi qaçdı və hirsli Sara bacıya baxdı:
- Bə sənə deməmişdim qoyma uşaqlar hər bir daxmiya və baciya baş soxsunlar?
Sara bacı titrəyirdi və az qalırdı ağlaya. Atam pulları bizdən alıb bir yerə basdı, və qəzəblə dedi:
- Birdə oralara gedib bu şeylərdən çıxartsoz, dədözi yandırram – və bizi ötürdü. Heç baş tapa bilmirdim. Bu nə işdir? Bu nə qəziyyədir? Aydınca görünürdü ki həm Sara bacı və həm atam bu pullardan qabaqca da görmüşlər.
Axşam evin icarəsinə vasitə olan əmim gəlib çıxdı, pulları atamdan aldı, bir əl çırağı götürdü və bizi özü ilə daxmaya apardı, sandığın yerini soruşdu, və onu açan kimi dedi:
- Pəhooo... qəribə varliymışlar...! Amma bu kağaz-paralar indi heş onşaya da dəyməz! Bılar Niqalay pılidi.
Sonra bizə bir baxıb, atamdan aldığı pulları bizə verdi və dedi:
- Alun! Evdə oynadun, amma küçə uşaqlarına görsətmeyün! O qalanına da, day əl vırmeyun! Gedək..., gedək!
Mən çox sevinirdim. Neçə günlər pullarla atamın qulağını dəng eyləmişdim. Yalvarırdım ki onları bazara aparaq, bəlkə alan oldu? Onda biz də varlı olarıq! Atam təkcə mənim sadəliyimə gülüb, başını tovlardı, və deyərdi:
- Pesər can! Fekre nan kon ke xərboze ab əst! (Ay oğul çörəyin fikrində ol ki qovundan təkcə su çıxar!)
Çox uzun illərdən sonra bəzi şeyləri başa düşdüm. Bunlar Rusiyyanın bolşevik inqilabından qabaqkı Çar Nikolay zamanının pulu idi. O zaman, bolşevik inqilabından qaçan "ağ"lardan bir çoxu bütübn var – yoxlarını götürüb "bu tay"a qaçmışdılar. Bu pullar o inqilabdan qaçan ailələrin birininki olmalı idi. Rəhmanilər isə, Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə, Ərdəbildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin başçılarından olmuş, Milli Hökumət dağılıb qırğın – qətələ düşəndə, var – yoxlarını kiçik qardaşları Kazıma tapşırıb, "o tay"a qaçmışdılar. Amma bolşeviklərdən qaçan Ağların pullarının, indi, on – onbir il Azərbaycan Milli Hökumətindən keçəndən sonra, Rəhmanigildə olduğunun illətini heç vaxt araya bilmədim.
Sara bacı Qaradağ mahalında, Növbahar adlı bir kənddən idi. O "demqırattıq tüşəndə" bütün ölüm – qırğını öz gözləri ilə görmüş, sümüklərinin iliyinə qədər hiss etmişdi. Milli Hökumətdə və Firqə də fəal olan sevimli ata və anasını da elə o qırğınlarda itirmişdi. Heç kim bilmirdi onların başına nə gəlmışdi: Onları da xanın çomağdarları öldürüb at quyrurğuna bağlayıb tikə - tikə etmişdilər? Ağaca bağlayıb oda çəkmişdilər? O taya qaça bilmişdilər? Qaçanda Arazda batmışdılar? Heç kim bilmirdi. Ata və ana, qan yağan günlərdə, odlar içində qaç-ha-qaçda, Saranı və ondan neçə il kiçik Qurban adlı qardaşını bir əmin adama tapşırıb, qaçıb getmişdilər, və daha heç kim onları görməmışdi.
O əmin adam, bir müddət dözəndən sonra, çarəsiz qalıb, bacı və qardaşı bir-birindən ayırıb, hərəsini bir yana göndərmişdi. Sara bilmirəm necə Ərdəbildə Mirzə Cəlil adlı şərəfli bir saatsaza tapşırılmışdı, və Mirzə Cəlil isə Sara bacını səkkiz doqquz il bir neçə evdə gəzdirəndən sonra, Nəmində bizə tapşırmışdı.
Sara bacının tökdüyü yaşlar təkcə indi mənim üçün mə`na tapırdı. Zehnimdə axtarırdım və yadıma düşürdü ki o hər kimdən artıq, elə o kiçik qardaşı Qurbandan danışıb, ona mahnı oxuyub, ağlayırdı. Uzun illər qardaş həsrəti və qardaş adı Sara bacının dilindən düşmədi.
Vaxt oldu, Mirzə Cəlil gəldi, ata yerinə icazə verdi, və Sara bacını ərə verdilər. Sara bacı bizim evdən köçüb ər evine getdi. Əri bazarda bu saraydan o saraya dalında fərş daşıyardı. Evləri Ərdəbilin Pirmadar məhəlləsində, şəhərin lap qurtaran yerində idi. Onların evindən iki ev o yana, göz grdükcə Ərdəbilin çölündəki zəmilər uzanmışdı. Mən anamın tapşırıqları ilə onların evinə çox gedərdim. Sara bacı da vaxtaşırı bızə gəlib, işlərimizi görərdi, paltarlarımızı yuyardı. Amma indi qardaş yerinin boşluğunu daha da artıq hiss edirdi: Əri onu döyürdü, və Sara bacı anama tərifləyərkən, yaş tökə-tökə, deyərdi:
- Qərdəşim olseydi... qərdəşimi tapseydım...
Mən eşidəndə hirslənərdim və istərdim gedib Məşədi İsmayıla bir təpik atam! Atam bir iki yol Məşədi İsmayılı bir yana çəkib bir az danlamışdı, amma bu, işi daha da xarablatmışdı. Sara bacı dal-ba-dal beş uşaq doğdu, və indi dünyada təkcə bir diləyi qalmışdı: Qardaşını tapsın.
Hərdən buyandan – oyandan bir şeylər eşidib sevinərdi ki qardaşından bir xəbər tapıb, və uzun müddət xəbərsiz keçəndən sonra, susub darıxardı. Amma bir gün Sara bacı qəribə bir nağıl ilə bizə gəldi:
- Otımışdım uşaği yatırdeydım, birdən gördüm həyət qapısi açıldi, bi yad kişi, bi də "o" girdilər içəri (Sara bacı ərini həmişə "o" adlandırardı). Dedim vuuy! Günün bu vaxti "o" evdə nə qəyirey? Bəlkə kişini gətirib həyəti zadi, ya nə bilim fərşdən zaddan sata? "Ya allah, ya allah" diyə diyə keşdilər obirsi otağa. "O" qapi dalından dedi "arvat, çay gəti!"
Durdum getdim mətbaxa, çay qoydum, ordan eşideydim bi zatlar deyib, pıqqıldaşıb güleylər. Qapıni aşdım, çay podunusun içəri itəleyib qapıni bağliyanda, "o" dedi: "özün də gə!"
Vuuy! Bu nə işdi? Məni kişilər içinə niyə çağırey? Çarəsiz qalıb, üzümi büreyib, başımi aşağa salıb, otağa keşdim. Bu səfər "o" dedi: "Qonağa çay tut!" Qəribə iş di ha! Heş indiyəcən belə şeylər mənə deməmişdi. Çadranın ucun dişimə tutub podunusi qovzeyib, yanaki qonağın qabağına tutdum. Birdən gözüm tüşdi onun gözünə, elə bil ürəyimin bəndi qırıldi. Belə gözümə şirin gəldi... belə gözümə şirin gəldi... Ay allah, bu kimdi? Əlim titrədi. Çay nəlbəkiyə ləpələndi. Kişi üzümə baxa baxa, gülümsünə gülümsünə çayi götürüb kilim üstünə qoydi. Fikirli fikirli dönüb otağdan çıxanda, qonaq dedi:
- Ay baci, zəhmət olmasa həyətdə əlimə bi su tök dəstəmaz alım!
Vuuy! Kişi orda otura otura mənə niyə dey? "O" da o tərəfdən dey: "Buyurun! Buyurun!" Bəlkə bu kişini gətirib elə mənim özümi satmağa? Allah neyneyim? Boş podunusi dəhlizdə bıraxıb həyətə tüşdüm. Aftafani doldurub çolanın yanında durdum. Kişi gəldi, çömbəldi, əllərin tutdi. Bi əlimnən çadrani tutub, obirsi əlimnən su tökdüm, bi az əllərin yuvandan sora, birdən ovcun doldurdi, sui səpdi mənim üzümə! Vuuy... bu kişi lap dəli di ha! Hələ heş özümə gəlməmiş, birdən dedi:
- Ay Sara, ay Sara... bə tanımadun Qurban qərdəşüvi?
Birdən əyağlarım sustaldi, yerə oturdum, aftafa əlimdən bıraxıldi. Birdən gördüm Qurban məni basıb bağrına hönkürə hönkürə qulağıma oxey:
- Ay Sara... ay Sara... ay bacım... bilseydün... dünyada yer qalmeyıb bu igirmi ildə səni axtarmamış olam... ay bacım... ay bacım... dərdin alım hey... nələr çəkibsən?... Başuva nələr gəlib?...
Sara bacı ağlayırdı. Anam da, ki özü bacı qardaşı bir-birinə yetirməyə çoxlu çalışmışdı və çoxlu məktublar hər bir yerə yazmışdı, ağlayırdı. Mən isə göz yaşımın qabağını güclə saxlamışdım.
Qurban qardaş yük maşını şofiri idi, və görünür, o da qırğında şərəfli adamlara tapşırılmışdı.
Amma Sara bacı dərddən qurtulmadı. Neçə vaxtdan sonra ərinin beli şikəst oldu və o daha bazarda yük daşıya bilmədi və heç çarx üstdə də yük sürə bilmədi. Sara bacı özü gərək evlərdə külfətçiliklə, ya ev təndirində çörəkçiliklə yorqan – döşək əsiri olmuş ərinə və beş uşağına çörək verəydi.
25 il bundan qabaq Sara bacı, başı bəlalı yurdumun dərd çəkmiş qızlarından daha birisi, böyük bacım, çox tez, və acı yoxsulluqda, aramızdan köçdü.
Stockholm, 2 dekabr 2012
Sara bacı
(Kiçik xatirə)
Atam və anam hər ikisi Nəmin qəsəbəsində müəllim olan zaman, məni evdə tək buraxmamaq üçün, evə bir işçi gətirməli olmuşdular. Anamın bütün adamları Ənzəli şəhərində yaşayırdılar, və atamın adamları isə Ərdəbildə olurdular.
Bir neçə işçini sınayandan sonra, axır ki bir cavan qadını bəyənmişdilər və o bizim evdə qalıb yaşamalı olmuşdu. Anam mənə öyrətmişdi ki işçi qadını "Sara bacı" çağırmalıyam və o mənim böyük bacım kimi dir. Bu gərək ki mənim üçdən beş yaşılığıma qədər olmuş olsun, və təbii ki o dövrdən çox az şeylər yadımda qalmışdır. Amma iki şeyi unutmamışam: biri odur ki Sara baçı ilə ikimiz evdə tək olanda, o hərdən yavaşca həzin – həzin mahnılar oxuyub, səssiz yaş tökərdi. Mən nə Sara bacının dilini başa düşürdüm, nə də onun mahnılarını. O azərbaycanca danışıb oxuyardı, amma atam və anam mənlə və bir-biri ilə farsca danışmalı olmuşdular, çünkü onların özünün də hərəsinin bir dili var idi.
Sara bacı ağlayanda, mən kiçik əlimi uzadıb onun yaşını yavaşca silərdim, o birdən məni bağrına basardı, amma o da mənim dilimi bilmirdi, bir sözlər qulağıma oxuyardı, və ağlamağı kəsilmək yerinə, şiddətlənərdi. Heç baş çıxarmazdım. Bu təmiz, səlqəli, gözəl qızın keçmişindən heç bir şey bilmirdim və onu anlamağa da hələ yaşım çatmırdı. Hələ heç onun özümdən, ya başqasından soruşmağa da ağlım çatmırdı ki, bəs onun ata – anası yoxdurmu? Evi – eşiyi, bir adamı yoxdurmu?
Və o biri: Sara bacı gizlicə mənə xörək yedirdərdi! O məni pəncərə qabağında oturdardı, bir istəkən şirin çayda somun çörəyini isladardı və çay qaşığı ilə mənə yedirdərdi, və daim pəncərədən küçə qapısına baxardı ki birdən atam ya anam mədrəsədən evə qayıtsalar, bunları gizlətsin. Mən aclıq çəkmiş bir uşaq kimi çox sür`ət və ləzzətlə islanmış şirin çörəyi udub yeyərdim. Və düzü o ki aclıq çəkməli idim, çünkü tanınmamış bir qarın azarı tutmuşdum və kəndin "həkimi" bildirmişdi ki bir müddət mütləq heç bir zad yeməyib aclıq çəkməliyəm! Ata və anam bir zaman Sara bacının işindən baş çıxardılar ki iş işdən keçmişdi, və mən aclıqdan tələf olmaq yerinə azarı başdan keçirmiş və dirçəlmişdim. Deməli Sara bacı, bir gerçək doğma bacıtək, məni ölümdən qorumuşdu.
Az sonra Ərdəbilə köçdük, və əlbəttə Sara bacı da bizimlə köçdü. O daha bizim ailədə üzv sayılırdı. Əmilərimin biri bir böyük həyət tapıb atamın adına kirayə etmişdi. Oraya "Rəhmanilər" evi deyərdilər. "Seyyid Əhməd Məscidi"nin dalında idi. Rəhmanilər gərək ki çox varlı bir ailə olmuşdular, çünkü bu çox bir əzəmətli imarət idi: "əndəruni"si və "biruni"si var idi. Küçə qapısından sonra qırmızı kərpicdən dalan var idi, və sonra daşdan düzəlmə kiçik bir həyət, arasında fəvvarəli daş hovuz, sonra başqa bir dalan, neçə otaq, keniş bir tənəbi, və... və nəhayət geniş ağaclı bağ kimi bir həyət. Bunların hamısından biz ancaq bir darısqal balaxana və bir qonaq otağı icarə etmişdik və evin qalanı boş düşüb qalmışdı.
Qısa bir müddətdə kiçik bacım və əmimin uşaqları ilə bütün boş otaqları və evin bütün ucaq – bucaqlarını axtarıb öyrənmişdik, və gizlənpaç oyunumuzda yavaş – yavaş imarətin qaranquluq və qorxulu zerzəmiləri və daxmalarından baş çıxarmışdıq. Aydınca görünürdü ki uzun illər boyu heç bir adamın yolu oralardan düşməmişdi.
Bir gün, daxmaların birində, nəmli toz – torpaq altında itib batıb gızlənmiş böyük bir sandıq tapdıq. Həyəcandan titrəyən kiçik əllərlə köməkləşib sandığı açdıq və nə görürük: bir sandıq pul! Əskinas dəstələrini saliqə ilə düzüb sandığı doldurmuşdular! Pah...! Dəfinə (gənc) tapmışdıq! Amma... bunlar hara pulu idi? Onların üstündə bığlı – saqqallı bir adamın və qəribə imarətlərin şəkili var idi. Əskinaslardan bir ovuc çıxarıb başladıq hay – küylə oynadıb oyan – buyana səpələməyə. Amma Sara bacı onları görən kimi yerində quruyub qaldı, üzünün rəngı duvartək ağappağ oldu. İzrailin ölüm dərgəzini görmüş kimi, dili kəsildi və başladı titrəməyə. Mən heyran qalmışdım onun halına. Bizi bu yerlərə baş çəkməkdən mən` edib ilan və əğrəbdən qorxutmuşdular. Olmaya əğrəb onu sancdı?
- Sara bacı çi şod? Çi şod? (nə oldu? Nə oldu?)
- Olari tez qoyun yerinə bırdan gedək...
Oradan getdik, amma Sara bacının sözünə qulaq asan olmayıb, hərə bir neçə əskinas əlimizdə, qaça qaça ata – anamın yanına getdik: Haydı, haydı dəfinə tapmışıq, dəfinə tapmışıq...
Anam bir şey bilmirdi və heyran qalmışdı, amma atam da onları görən kimi, rəngi qaçdı və hirsli Sara bacıya baxdı:
- Bə sənə deməmişdim qoyma uşaqlar hər bir daxmiya və baciya baş soxsunlar?
Sara bacı titrəyirdi və az qalırdı ağlaya. Atam pulları bizdən alıb bir yerə basdı, və qəzəblə dedi:
- Birdə oralara gedib bu şeylərdən çıxartsoz, dədözi yandırram – və bizi ötürdü. Heç baş tapa bilmirdim. Bu nə işdir? Bu nə qəziyyədir? Aydınca görünürdü ki həm Sara bacı və həm atam bu pullardan qabaqca da görmüşlər.
Axşam evin icarəsinə vasitə olan əmim gəlib çıxdı, pulları atamdan aldı, bir əl çırağı götürdü və bizi özü ilə daxmaya apardı, sandığın yerini soruşdu, və onu açan kimi dedi:
- Pəhooo... qəribə varliymışlar...! Amma bu kağaz-paralar indi heş onşaya da dəyməz! Bılar Niqalay pılidi.
Sonra bizə bir baxıb, atamdan aldığı pulları bizə verdi və dedi:
- Alun! Evdə oynadun, amma küçə uşaqlarına görsətmeyün! O qalanına da, day əl vırmeyun! Gedək..., gedək!
Mən çox sevinirdim. Neçə günlər pullarla atamın qulağını dəng eyləmişdim. Yalvarırdım ki onları bazara aparaq, bəlkə alan oldu? Onda biz də varlı olarıq! Atam təkcə mənim sadəliyimə gülüb, başını tovlardı, və deyərdi:
- Pesər can! Fekre nan kon ke xərboze ab əst! (Ay oğul çörəyin fikrində ol ki qovundan təkcə su çıxar!)
Çox uzun illərdən sonra bəzi şeyləri başa düşdüm. Bunlar Rusiyyanın bolşevik inqilabından qabaqkı Çar Nikolay zamanının pulu idi. O zaman, bolşevik inqilabından qaçan "ağ"lardan bir çoxu bütübn var – yoxlarını götürüb "bu tay"a qaçmışdılar. Bu pullar o inqilabdan qaçan ailələrin birininki olmalı idi. Rəhmanilər isə, Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə, Ərdəbildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin başçılarından olmuş, Milli Hökumət dağılıb qırğın – qətələ düşəndə, var – yoxlarını kiçik qardaşları Kazıma tapşırıb, "o tay"a qaçmışdılar. Amma bolşeviklərdən qaçan Ağların pullarının, indi, on – onbir il Azərbaycan Milli Hökumətindən keçəndən sonra, Rəhmanigildə olduğunun illətini heç vaxt araya bilmədim.
Sara bacı Qaradağ mahalında, Növbahar adlı bir kənddən idi. O "demqırattıq tüşəndə" bütün ölüm – qırğını öz gözləri ilə görmüş, sümüklərinin iliyinə qədər hiss etmişdi. Milli Hökumətdə və Firqə də fəal olan sevimli ata və anasını da elə o qırğınlarda itirmişdi. Heç kim bilmirdi onların başına nə gəlmışdi: Onları da xanın çomağdarları öldürüb at quyrurğuna bağlayıb tikə - tikə etmişdilər? Ağaca bağlayıb oda çəkmişdilər? O taya qaça bilmişdilər? Qaçanda Arazda batmışdılar? Heç kim bilmirdi. Ata və ana, qan yağan günlərdə, odlar içində qaç-ha-qaçda, Saranı və ondan neçə il kiçik Qurban adlı qardaşını bir əmin adama tapşırıb, qaçıb getmişdilər, və daha heç kim onları görməmışdi.
O əmin adam, bir müddət dözəndən sonra, çarəsiz qalıb, bacı və qardaşı bir-birindən ayırıb, hərəsini bir yana göndərmişdi. Sara bilmirəm necə Ərdəbildə Mirzə Cəlil adlı şərəfli bir saatsaza tapşırılmışdı, və Mirzə Cəlil isə Sara bacını səkkiz doqquz il bir neçə evdə gəzdirəndən sonra, Nəmində bizə tapşırmışdı.
Sara bacının tökdüyü yaşlar təkcə indi mənim üçün mə`na tapırdı. Zehnimdə axtarırdım və yadıma düşürdü ki o hər kimdən artıq, elə o kiçik qardaşı Qurbandan danışıb, ona mahnı oxuyub, ağlayırdı. Uzun illər qardaş həsrəti və qardaş adı Sara bacının dilindən düşmədi.
Vaxt oldu, Mirzə Cəlil gəldi, ata yerinə icazə verdi, və Sara bacını ərə verdilər. Sara bacı bizim evdən köçüb ər evine getdi. Əri bazarda bu saraydan o saraya dalında fərş daşıyardı. Evləri Ərdəbilin Pirmadar məhəlləsində, şəhərin lap qurtaran yerində idi. Onların evindən iki ev o yana, göz grdükcə Ərdəbilin çölündəki zəmilər uzanmışdı. Mən anamın tapşırıqları ilə onların evinə çox gedərdim. Sara bacı da vaxtaşırı bızə gəlib, işlərimizi görərdi, paltarlarımızı yuyardı. Amma indi qardaş yerinin boşluğunu daha da artıq hiss edirdi: Əri onu döyürdü, və Sara bacı anama tərifləyərkən, yaş tökə-tökə, deyərdi:
- Qərdəşim olseydi... qərdəşimi tapseydım...
Mən eşidəndə hirslənərdim və istərdim gedib Məşədi İsmayıla bir təpik atam! Atam bir iki yol Məşədi İsmayılı bir yana çəkib bir az danlamışdı, amma bu, işi daha da xarablatmışdı. Sara bacı dal-ba-dal beş uşaq doğdu, və indi dünyada təkcə bir diləyi qalmışdı: Qardaşını tapsın.
Hərdən buyandan – oyandan bir şeylər eşidib sevinərdi ki qardaşından bir xəbər tapıb, və uzun müddət xəbərsiz keçəndən sonra, susub darıxardı. Amma bir gün Sara bacı qəribə bir nağıl ilə bizə gəldi:
- Otımışdım uşaği yatırdeydım, birdən gördüm həyət qapısi açıldi, bi yad kişi, bi də "o" girdilər içəri (Sara bacı ərini həmişə "o" adlandırardı). Dedim vuuy! Günün bu vaxti "o" evdə nə qəyirey? Bəlkə kişini gətirib həyəti zadi, ya nə bilim fərşdən zaddan sata? "Ya allah, ya allah" diyə diyə keşdilər obirsi otağa. "O" qapi dalından dedi "arvat, çay gəti!"
Durdum getdim mətbaxa, çay qoydum, ordan eşideydim bi zatlar deyib, pıqqıldaşıb güleylər. Qapıni aşdım, çay podunusun içəri itəleyib qapıni bağliyanda, "o" dedi: "özün də gə!"
Vuuy! Bu nə işdi? Məni kişilər içinə niyə çağırey? Çarəsiz qalıb, üzümi büreyib, başımi aşağa salıb, otağa keşdim. Bu səfər "o" dedi: "Qonağa çay tut!" Qəribə iş di ha! Heş indiyəcən belə şeylər mənə deməmişdi. Çadranın ucun dişimə tutub podunusi qovzeyib, yanaki qonağın qabağına tutdum. Birdən gözüm tüşdi onun gözünə, elə bil ürəyimin bəndi qırıldi. Belə gözümə şirin gəldi... belə gözümə şirin gəldi... Ay allah, bu kimdi? Əlim titrədi. Çay nəlbəkiyə ləpələndi. Kişi üzümə baxa baxa, gülümsünə gülümsünə çayi götürüb kilim üstünə qoydi. Fikirli fikirli dönüb otağdan çıxanda, qonaq dedi:
- Ay baci, zəhmət olmasa həyətdə əlimə bi su tök dəstəmaz alım!
Vuuy! Kişi orda otura otura mənə niyə dey? "O" da o tərəfdən dey: "Buyurun! Buyurun!" Bəlkə bu kişini gətirib elə mənim özümi satmağa? Allah neyneyim? Boş podunusi dəhlizdə bıraxıb həyətə tüşdüm. Aftafani doldurub çolanın yanında durdum. Kişi gəldi, çömbəldi, əllərin tutdi. Bi əlimnən çadrani tutub, obirsi əlimnən su tökdüm, bi az əllərin yuvandan sora, birdən ovcun doldurdi, sui səpdi mənim üzümə! Vuuy... bu kişi lap dəli di ha! Hələ heş özümə gəlməmiş, birdən dedi:
- Ay Sara, ay Sara... bə tanımadun Qurban qərdəşüvi?
Birdən əyağlarım sustaldi, yerə oturdum, aftafa əlimdən bıraxıldi. Birdən gördüm Qurban məni basıb bağrına hönkürə hönkürə qulağıma oxey:
- Ay Sara... ay Sara... ay bacım... bilseydün... dünyada yer qalmeyıb bu igirmi ildə səni axtarmamış olam... ay bacım... ay bacım... dərdin alım hey... nələr çəkibsən?... Başuva nələr gəlib?...
Sara bacı ağlayırdı. Anam da, ki özü bacı qardaşı bir-birinə yetirməyə çoxlu çalışmışdı və çoxlu məktublar hər bir yerə yazmışdı, ağlayırdı. Mən isə göz yaşımın qabağını güclə saxlamışdım.
Qurban qardaş yük maşını şofiri idi, və görünür, o da qırğında şərəfli adamlara tapşırılmışdı.
Amma Sara bacı dərddən qurtulmadı. Neçə vaxtdan sonra ərinin beli şikəst oldu və o daha bazarda yük daşıya bilmədi və heç çarx üstdə də yük sürə bilmədi. Sara bacı özü gərək evlərdə külfətçiliklə, ya ev təndirində çörəkçiliklə yorqan – döşək əsiri olmuş ərinə və beş uşağına çörək verəydi.
25 il bundan qabaq Sara bacı, başı bəlalı yurdumun dərd çəkmiş qızlarından daha birisi, böyük bacım, çox tez, və acı yoxsulluqda, aramızdan köçdü.
Stockholm, 2 dekabr 2012
سارا باجی
(خاطره‌ای کوچک)
پدر و مادرم در آن هنگامی که در نمین آموزگار بودند، برای آن‌که مرا در خانه تنها رها نکنند، ناگزیر بودند کسی را به خانه بیاورند. بستگان مادرم همه در بندر انزلی می‌زیستند و بستگان پدرم همه در اردبیل بودند.
پس از آزمودن چند نفر، سرانجام زن جوانی را پسندیده‌بودند و او در خانه‌ی ما ماندگار شده‌بود و با ما می‌زیست. مادرم یادم داده‌بود که زن خدمتکار را "سارا باجی" صدا بزنم و او مانند خواهر بزرگ من است. این می‌بایست از سه سالگی تا پنج سالگی من باشد، و طبیعی‌ست که چیز زیادی از آن دوران به یاد ندارم. اما دو چیز را فراموش نکرده‌ام: نخست آن‌که با سارا باجی در خانه تنها که می‌شدیم، او گاه خاموش و آهسته ترانه‌های غمگینی زمزمه می‌کرد و بی‌صدا اشک می‌ریخت. من زبان سارا باجی و زبان این ترانه‌ها را بلد نبودم. او به ترکی آذربایجانی حرف می‌زد و ترانه می‌خواند، اما پدر و مادرم با من و با یکدیگر به فارسی حرف می‌زدند، زیرا آنان خود نیز هر یک زبانی داشتند و زبان یکدیگر را نمی‌دانستند.
گریه‌ی سارا باجی را که می‌دیدم، دست کوچکم را دراز می‌کردم و با احتیاط اشک را از رخسارش پاک می‌کردم. او ناگهان مرا در آغوش می‌فشرد، اما او نیز زبان مرا نمی‌دانست: چیزهایی زیر گوشم می‌خواند، و گریه‌اش به‌جای آن‌که قطع شود، شدت می‌گرفت. هیچ سر در نمی‌آوردم. از گذشته‌ی این دختر پاکیزه و با سلیقه و زیبا هیچ نمی‌دانستم و برای درک آن نیز هنوز سنم یاری نمی‌کرد. هنوز عقلم نمی‌رسید که از خود او، یا از کسی دیگر بپرسم که او مگر پدر و مادر ندارد؟ خانه و کاشانه‌ای ندارد؟ کس و کاری ندارد؟
و دیگر آن که: سارا باجی پنهانی به من خوراک می‌داد! او مرا جلوی پنجره می‌نشاند، در یک استکان چای شیرین نان بربری را ترید می‌کرد، با قاشق چای‌خوری به من می‌خوراند، و پیوسته از پنجره در ِ حیاط را می‌پایید تا اگر پدر یا مادرم از راه رسیدند، همه را پنهان کند. من چون کودکی قحطی‌زده تند و با لذت این نان خیس‌خورده و شیرین را می‌بلعیدم. و راست آن‌که قرار بود گرسنگی بکشم، زیرا بیماری ناشناخته‌ای در شکم داشتم، و "پزشک" روستا دستور داده‌بود که مدتی هیچ چیز نباید بخورم! پدر و مادرم هنگامی به راز مشترک من و سارا باجی پی بردند که کار از کار گذشته‌بود و من به‌جای تلف شدن از گرسنگی، بیماری را از سر گذرانده‌بودم و سر حال آمده‌بودم. پس سارا باجی، همچون خواهری واقعی، مرگ را از من دور کرده‌بود.
چندی بعد به اردبیل کوچیدیم، و البته سارا باجی هم با ما آمد. او دیگر عضوی از خانواده‌ی ما به‌شمار می‌رفت. یکی از عموهایم خانه‌ی بزرگی برای کرایه یافته‌بود. آن‌جا را "خانه‌ی رحمانی‌ها" می‌نامیدند. پشت "مسجد سید احمد" قرار داشت. رحمانی‌ها می‌بایست خاندانی بسیار ثروتمند بوده‌باشند، زیرا که این عمارتی پر شکوه بود: اندرونی و بیرونی داشت. از در کوچه به دالانی آجری وارد می‌شدید، و سپس به حیاط بیرونی، که چندضلعی منظمی بود با کف و دیوارهای سنگی، با حوض سنگی در میان و یک فواره، و سپس دالان دیگری بود، چند اتاق، یک طنبی بزرگ، و...، و سرانجام حیاطی بزرگ و باغ‌مانند. البته از همه‌ی این عمارت ما تنها یک بالاخانه‌ی تنگ و یک "اتاق مهمان" اجاره کرده‌بودیم و باقی خانه خالی بود.
با خواهر کوچکم و بچه‌های عمویم به‌زودی به همه‌ی اتاق‌های خالی و سوراخ – سنبه‌های عمارت سرک کشیده‌بودیم و همه جا را یاد گرفته‌بودیم. در قایم‌باشک بازی کردن‌هایمان کم‌کم از زیرزمین‌ها و انباری‌ها و دخمه‌های تاریک و ترسناک خانه سر در آورده‌بودیم. به روشنی پیدا بود که سال‌های درازی پای هیچ انسانی به این جاها نرسیده‌است.
روزی، در یکی از دخمه‌ها، صندوق بزرگی یافتیم که زیر گرد و خاک نمناک سالیان گم‌وگور و پنهان شده‌بود. با دستان کوچکی که از هیجان می‌لرزید، به کمک هم، در سنگین صندوق را بلند کردیم، و چه می‌دیدیم: یک صندوق پر از پول! بسته‌های اسکناس را با سلیقه در آن چیده‌بودند و صندوق را پر کرده‌بودند! هه...! عجب! گنج یافته‌بودیم! اما... این‌ها پول کجا بود؟ روی اسکناس‌ها تصویر مردی با ریش و سبیل بود، و تصویر عمارت‌هایی غریب. مشتی از اسکناس ها را در آوردیم و با های و هوی فراوان شروع به بازی و پراکندن آن‌ها کردیم. اما سارا باجی با دیدن آن‌ها در جا خشکش زد، رنگش پرید و به سپیدی دیوار شد. گویی داس مرگ عزرائیل را دیده‌باشد، زبانش بند آمد و به لرزیدن افتاد. از حال او در شگفت بودم. ما را از سرک کشیدن به این سوراخی‌ها منع کرده‌بودند و از مار و کژدم ترسانده‌بودند. آیا کژدمی نیشش زد؟
با نگرانی پرسیدم: - سارا باجی، چی شد؟ چی شد؟
و او به ترکی پاسخ داد: - اولاری تئز قویون یئرینه بیردان گئدک... [آن‌ها را زود بگذارید سر جایشان، برویم از این‌جا...]
از آن‌جا رفتیم، اما کسی حرف سارا باجی را گوش نداد و هر کدام چند اسکناس در دست دوان و پر هیاهو پیش پدر و مادرم رفتیم: های، های... گنج پیدا کردیم، گنج پیدا کردیم...
مادرم شگفت‌زده خشکش زده‌بود و نمی‌دانست چه بگوید، اما پدرم نیز با دیدن اسکناس‌ها رنگش پرید، خشمگین رو کرد به سارا باجی و گفت:
- مگر نگفته‌بودم که نگذار بچه‌ها به هر سوراخ‌سنبه‌ای سرک بکشند؟
سارا باجی می‌لرزید و چیزی نمانده‌بود که اشکش سرازیر شود. پدرم پول‌ها را از ما گرفت، جایی پنهانشان کرد، و همچنان خشمگین گفت:
- اگر یک بار دیگر به آن‌جا ها بروید و از این چیز ها بیرون بکشید، پدرتان را در می‌آورم – و ردمان کرد. هیچ نمی‌فهمیدم. جریان چه بود؟ داستان چه بود؟ به‌روشنی پیدا بود که هم سارا باجی و هم پدرم پیش‌تر نیز از این اسکناس‌ها دیده‌اند.
غروب عمویی که واسطه‌ی اجاره‌ی خانه بود، آمد، اسکناس‌ها را از پدرم گرفت، یک چراغ قوه برداشت، و ما را با خود به زیر زمین برد، جای صندوق را پرسید، و با گشودن آن، ناگهان گفت:
- په‌هووووو... عجب ثروتمند بوده‌اند...! اما این کاغذپاره‌ها امروز حتی ده شاهی هم نمی‌ارزند! این‌ها پول زمان نیکولای است.
سپس نگاهی به ما انداخت، اسکناس‌هایی را که از پدرم گرفته‌بود به ما پس داد، و گفت:
- بگیرید! توی خانه باهاشان بازی کنید، اما به بچه‌های کوچه نشانشان ندهید! به آن بقیه هم دست نزنید! برویم...، برویم!
من بسیار شادمان بودم. تا چندین روز با این پول‌ها دست از سر پدرم بر نمی‌داشتم و التماس می‌کردم که ببریمشان به بازار، شاید کسی پیدا شد و آن‌ها را پذیرفت، و آن‌وقت ما هم پولدار می‌شویم! پدرم تنها به سادگی من می‌خندید، سر تکان می‌داد، و می‌گفت:
- پسرجان! فکر نان کن که خربزه آب است!
سال‌های طولانی دیرتر برخی چیزها را فهمیدم. این‌ها اسکناس‌های زمان نیکولای تزار روسیه پیش از انقلاب بالشویکی بود. در آن زمان، گروهی از "سفید"های فراری از انقلاب بالشویکی دار و ندارشان را با خود برداشته‌بودند و به این سوی ارس گریخته بودند. این‌ها می‌بایست پول‌های یکی از آن خانواده‌های فراری باشد. رحمانی‌ها نیز در دوران حکومت ملی آذربایجان در اردبیل از سران فرقه‌ی دموکرات آذربایجان بودند و با شکست و فروپاشی حکومت ملی و در هنگامه‌ی کشتار و غارت، دارایی‌هایشان را به برادر کوچکشان کاظم سپرده‌بودند، و به آن سوی ارس گریخته‌بودند. اما هرگز نفهمیدم پول "سفید"های گریخته از بالشویک‌ها، اکنون، ده – یازده سال پس از حکومت ملی آذربایجان در خانه‌ی رحمانی‌ها چه می‌کرد.
سارا باجی از روستایی به‌نام "نوبهار" از محال قاراداغ بود. او هنگام "دموکراتی شدن" همه‌ی کشت و کشتارها را به چشم خود دیده و تا مغز استخوانش لمس کرده‌بود. پدر و مادر دلبندش را نیز، که هر دو از فعالان فرقه و حکومت ملی بودند، در آن کشت و کشتار گم کرده‌بود. هیچ‌کس نمی‌دانست چه بر سر آنان آمد: آیا آنان را نیز چماقداران خان کشته بودند و به دم اسب بسته‌بودند و تکه‌تکه کرده‌بودند؟ آیا به درخت بسته‌بودندشان و به آتش کشیده‌بودند؟ آیا توانسته‌بودند به آن‌سوی آب بگریزند؟ آیا هنگام فرار در آب‌های ارس ناپدید شده‌بودند؟ هیچ‌کس نمی‌دانست. پدر و مادر در روزهای خون و آتش، دوان و هراسان سارا و قربان برادر چند سال کوچک‌تر از او را به آشنایی مورد اعتماد سپرده‌بودند، و گریخته‌بودند، و دیگر هرگز هیچ‌کس آن دو را ندیده‌بود.
آن آشنا پس از چندی انتظار، چاره را در آن یافته‌بود که خواهر و برادر را از هم جدا کند و هر یک را به سویی روان کند. سارا نمی‌دانم چگونه در اردبیل به یک ساعتساز شرافتمند به‌نام میرزا جلیل سپرده شده‌بود، و میرزا جلیل پس از آن که هشت – نه سال سارا را در خانه‌های گوناگون گردانده‌بود، سرانجام در نمین به ما سپرده‌بودش.
معنای اشک‌هایی را که سارا باجی می‌ریخت تنها اکنون می‌توانستم بفهمم. در ذهن خود می‌جستم و به یاد می‌آوردم که او بیش از هر کس از برادرش قربان سخن می‌گفت، برای او ترانه می‌خواند، و می‌گریست. سال‌های بی پایان، حسرت دیدار برادر و نام او بر زبان سارا باجی بود.
و سپس هنگام آن رسید که میرزا جلیل بیاید، به‌جای پدر اجازه بدهد و سارا باجی را شوهرش دهند. سارا باجی از خانه‌ی ما به خانه‌ی شوهر کوچید. شوهرش در بازار اردبیل میان سراهای گوناگون کولبری می‌کرد و فرش جابه‌جا می‌کرد. خانه‌شان در محله‌ی "پیرمادار" اردبیل و در انتهای شهر بود. دو خانه آن‌سوتر از خانه‌ی آنان تا چشم کار می‌کرد کشتزارهای بیرون اردبیل گسترده شده‌بود. من با مأموریت‌هایی از سوی مادرم گاه به خانه‌ی آنان می‌رفتم. سارا باجی نیز مرتب پیش ما می‌آمد، کارهایمان را می‌کرد، رخت‌هایمان را می‌شست. اما اکنون جای خالی برادر را گویی بیش‌تر حس می‌کرد: شوهرش او را کتک می‌زد، و سارا باجی هنگام تعریف کتک خوردن‌هایش برای مادرم، اشک‌ریزان می‌گفت:
- قردشیم اولسه‌ی‌دی... قردشیمی تاپسه‌ی‌دیم... [برادرم اگر بود... برادرم را اگر پیدا می‌کردم...]
من با شنیدن این‌ها خشمگین می‌شدم و می‌خواستم بروم و لگدی نثار مش‌اسماعیل کنم! پدرم یکی دو بار مش‌اسماعیل را کناری کشید و پندش داد، اما این دخالت کار را خراب‌تر کرد. سارا باجی پی‌درپی پنج فرزند به‌دنیا آورد، و اکنون تنها یک آرزو برایش مانده‌بود: برادرش را پیدا کند.
گاه از این و آن چیزهایی می‌شنید و شادمان می‌شد از این که سر نخی از برادرش یافته‌است، و هنگامی که مدت زیادی می‌گذشت و خبری نمی‌شد، غمگین و افسرده می‌شد. اما روزی سارا باجی با داستانی غریب به خانه‌ی ما آمد:
- نشسته‌بودم و داشتم بچه رو می‌خوابوندم که در حیاط باز شد، یه مرد بیگانه، و بعد "اون" وارد شدن [سارا باجی شوهرش را همواره "اون" می‌نامید]. گفتم اوا! این وقت روز "اون" توی خونه چیکار میکنه؟ نکنه مَرده رو آورده خونه رو، یا چه می‌دونم فرشی چیزی بهش بفروشه؟ "یا الله، یا الله" گفتن و اومدن و رفتن توی اون یکی اتاق. "اون" از پشت در گفت "زن، چای بیار!"
بلند شدم رفتم توی آشپزخونه، و چای دم کردم، از اونجا می‌شنیدم که یه چیزهایی میگن و پق و پق میخندن. در اتاقو باز کردم، سینی چایی رو سروندم تو، و داشتم درو می‌بستم که "اون" گفت: "خودت هم بیا!"
اوا! این دیگه چه رسم تازه‌ایه؟ منو چرا می‌بره قاطی مردا؟ چاره‌ای نداشتم، رومو گرفتم، سرمو انداختم پایین، و رفتم توی اتاق. این دفعه "اون" گفت: "چای بگیر جلوی مهمون!" عجب بساطیه‌ها! تا حالا هیچ وقت از این جور کارها به من نگفته‌بود. چادر رو لای دندونام گرفتم، سینی رو بلند کردم و کجکی جلوی مهمون گرفتم. یهو چشام افتاد تو چش مهمون، انگاری بند دلم پاره شد. چه‌قدر به چِشَم آشنا بود... چه‌قدر به چِشَم آشنا بود... خدایا، این کیه؟ دستم لرزید. چای لب‌پر زد و ریخت توی نعلبکی. مرده همین طور که تو روم نگاه می‌کرد، خندون خندون چایی رو برداشت و گذاشت روی گلیم. همین‌جور توی فکر برگشتم که از اتاق برم بیرون، مهمون گفت:
- خواهر، اگه زحمتی نیست توی حیاط یه آب بریز رو دستم، وضو بگیرم!
اوا! مرده اونجا نشسته، چرا جای اون به من میگه؟ "اون" هم از اون طرف میگه "بفرمایین! بفرمایین!" نکنه این مرده رو آورده که خود منو بهش بفروشه؟ خدایا چیکار کنم؟ سینی خالی رو توی دهلیز ول کردم و رفتم توی حیاط، آفتابه رو پر آب کردم و ایستادم کنار چاله. مرده اومد، چمباتمه زد، دست‌هاشو جلو آورد. با یه دستم چادرو گرفته‌بودم و با اون یکی دستم آب می‌ریختم. یه کم دست‌هاشو شست، بعد کف دست‌هاشو پر آب کرد و یهو پاشید توی صورتم! اوا! این مرده پاک خل ِ دیوونه است انگاری! هنوز به خودم نیومده بودم که یهو گفت:
- ای سارا، ای سارا... پس نشناختی برادرت قربان رو؟
یهو پاهام سست شد، نشستم روی زمین. آفتابه از دستم ول شد. هنوز به خودم نیومده بودم یهو دیدم قربان منو گرفته توی بغلش های‌های اشک می‌ریزه و توی گوشم می‌خونه:
- ای سارا... ای سارا... خواهرکم... اگه بدونی... جایی توی دنیا نمونده که توی این بیست سال دنبالت نگشته‌باشم... خواهرکم... خواهرکم... دردت بجونم... چی‌ها کشیدی...؟ چی‌ها سرت اومد...؟
سارا باجی می‌گریست. مادرم نیز، که برای رساندن این خواهر و برادر به هم هر کاری که می‌توانست کرده‌بود و به همه جا نامه نوشته‌بود، اشک می‌ریخت. و من به‌زحمت از ریختن اشک‌هایم جلوگیری می‌کردم.
قربان قارداش راننده‌ی کامیون بود، و پیدا بود که او نیز به انسان‌های شرافتمندی سپرده شده‌بود.
اما سارا باجی از رنج رهایی نیافت. چندی بعد شوهرش علیل شد و دیگر نتوانست در بازار باربری کند یا حتی بار را روی چرخ دستی جابه‌جا کند. سارا باجی خود می‌بایست با کلفتی سر خانه‌ی این و آن و نانوایی در تنور خانه، شوهر اسیر رختخواب و پنج کودک را نان می‌داد.
25 سال پیش سارا باجی، یکی دیگر از فرزندان رنج‌های سرزمینم، خواهر بزرگم، بسیار زودهنگام و در فقری سیاه از میان ما رفت.
استکهلم، 12 آذر 1391
(خاطره‌ای کوچک)
پدر و مادرم در آن هنگامی که در نمین آموزگار بودند، برای آن‌که مرا در خانه تنها رها نکنند، ناگزیر بودند کسی را به خانه بیاورند. بستگان مادرم همه در بندر انزلی می‌زیستند و بستگان پدرم همه در اردبیل بودند.
پس از آزمودن چند نفر، سرانجام زن جوانی را پسندیده‌بودند و او در خانه‌ی ما ماندگار شده‌بود و با ما می‌زیست. مادرم یادم داده‌بود که زن خدمتکار را "سارا باجی" صدا بزنم و او مانند خواهر بزرگ من است. این می‌بایست از سه سالگی تا پنج سالگی من باشد، و طبیعی‌ست که چیز زیادی از آن دوران به یاد ندارم. اما دو چیز را فراموش نکرده‌ام: نخست آن‌که با سارا باجی در خانه تنها که می‌شدیم، او گاه خاموش و آهسته ترانه‌های غمگینی زمزمه می‌کرد و بی‌صدا اشک می‌ریخت. من زبان سارا باجی و زبان این ترانه‌ها را بلد نبودم. او به ترکی آذربایجانی حرف می‌زد و ترانه می‌خواند، اما پدر و مادرم با من و با یکدیگر به فارسی حرف می‌زدند، زیرا آنان خود نیز هر یک زبانی داشتند و زبان یکدیگر را نمی‌دانستند.
گریه‌ی سارا باجی را که می‌دیدم، دست کوچکم را دراز می‌کردم و با احتیاط اشک را از رخسارش پاک می‌کردم. او ناگهان مرا در آغوش می‌فشرد، اما او نیز زبان مرا نمی‌دانست: چیزهایی زیر گوشم می‌خواند، و گریه‌اش به‌جای آن‌که قطع شود، شدت می‌گرفت. هیچ سر در نمی‌آوردم. از گذشته‌ی این دختر پاکیزه و با سلیقه و زیبا هیچ نمی‌دانستم و برای درک آن نیز هنوز سنم یاری نمی‌کرد. هنوز عقلم نمی‌رسید که از خود او، یا از کسی دیگر بپرسم که او مگر پدر و مادر ندارد؟ خانه و کاشانه‌ای ندارد؟ کس و کاری ندارد؟
و دیگر آن که: سارا باجی پنهانی به من خوراک می‌داد! او مرا جلوی پنجره می‌نشاند، در یک استکان چای شیرین نان بربری را ترید می‌کرد، با قاشق چای‌خوری به من می‌خوراند، و پیوسته از پنجره در ِ حیاط را می‌پایید تا اگر پدر یا مادرم از راه رسیدند، همه را پنهان کند. من چون کودکی قحطی‌زده تند و با لذت این نان خیس‌خورده و شیرین را می‌بلعیدم. و راست آن‌که قرار بود گرسنگی بکشم، زیرا بیماری ناشناخته‌ای در شکم داشتم، و "پزشک" روستا دستور داده‌بود که مدتی هیچ چیز نباید بخورم! پدر و مادرم هنگامی به راز مشترک من و سارا باجی پی بردند که کار از کار گذشته‌بود و من به‌جای تلف شدن از گرسنگی، بیماری را از سر گذرانده‌بودم و سر حال آمده‌بودم. پس سارا باجی، همچون خواهری واقعی، مرگ را از من دور کرده‌بود.
چندی بعد به اردبیل کوچیدیم، و البته سارا باجی هم با ما آمد. او دیگر عضوی از خانواده‌ی ما به‌شمار می‌رفت. یکی از عموهایم خانه‌ی بزرگی برای کرایه یافته‌بود. آن‌جا را "خانه‌ی رحمانی‌ها" می‌نامیدند. پشت "مسجد سید احمد" قرار داشت. رحمانی‌ها می‌بایست خاندانی بسیار ثروتمند بوده‌باشند، زیرا که این عمارتی پر شکوه بود: اندرونی و بیرونی داشت. از در کوچه به دالانی آجری وارد می‌شدید، و سپس به حیاط بیرونی، که چندضلعی منظمی بود با کف و دیوارهای سنگی، با حوض سنگی در میان و یک فواره، و سپس دالان دیگری بود، چند اتاق، یک طنبی بزرگ، و...، و سرانجام حیاطی بزرگ و باغ‌مانند. البته از همه‌ی این عمارت ما تنها یک بالاخانه‌ی تنگ و یک "اتاق مهمان" اجاره کرده‌بودیم و باقی خانه خالی بود.
با خواهر کوچکم و بچه‌های عمویم به‌زودی به همه‌ی اتاق‌های خالی و سوراخ – سنبه‌های عمارت سرک کشیده‌بودیم و همه جا را یاد گرفته‌بودیم. در قایم‌باشک بازی کردن‌هایمان کم‌کم از زیرزمین‌ها و انباری‌ها و دخمه‌های تاریک و ترسناک خانه سر در آورده‌بودیم. به روشنی پیدا بود که سال‌های درازی پای هیچ انسانی به این جاها نرسیده‌است.
روزی، در یکی از دخمه‌ها، صندوق بزرگی یافتیم که زیر گرد و خاک نمناک سالیان گم‌وگور و پنهان شده‌بود. با دستان کوچکی که از هیجان می‌لرزید، به کمک هم، در سنگین صندوق را بلند کردیم، و چه می‌دیدیم: یک صندوق پر از پول! بسته‌های اسکناس را با سلیقه در آن چیده‌بودند و صندوق را پر کرده‌بودند! هه...! عجب! گنج یافته‌بودیم! اما... این‌ها پول کجا بود؟ روی اسکناس‌ها تصویر مردی با ریش و سبیل بود، و تصویر عمارت‌هایی غریب. مشتی از اسکناس ها را در آوردیم و با های و هوی فراوان شروع به بازی و پراکندن آن‌ها کردیم. اما سارا باجی با دیدن آن‌ها در جا خشکش زد، رنگش پرید و به سپیدی دیوار شد. گویی داس مرگ عزرائیل را دیده‌باشد، زبانش بند آمد و به لرزیدن افتاد. از حال او در شگفت بودم. ما را از سرک کشیدن به این سوراخی‌ها منع کرده‌بودند و از مار و کژدم ترسانده‌بودند. آیا کژدمی نیشش زد؟
با نگرانی پرسیدم: - سارا باجی، چی شد؟ چی شد؟
و او به ترکی پاسخ داد: - اولاری تئز قویون یئرینه بیردان گئدک... [آن‌ها را زود بگذارید سر جایشان، برویم از این‌جا...]
از آن‌جا رفتیم، اما کسی حرف سارا باجی را گوش نداد و هر کدام چند اسکناس در دست دوان و پر هیاهو پیش پدر و مادرم رفتیم: های، های... گنج پیدا کردیم، گنج پیدا کردیم...
مادرم شگفت‌زده خشکش زده‌بود و نمی‌دانست چه بگوید، اما پدرم نیز با دیدن اسکناس‌ها رنگش پرید، خشمگین رو کرد به سارا باجی و گفت:
- مگر نگفته‌بودم که نگذار بچه‌ها به هر سوراخ‌سنبه‌ای سرک بکشند؟
سارا باجی می‌لرزید و چیزی نمانده‌بود که اشکش سرازیر شود. پدرم پول‌ها را از ما گرفت، جایی پنهانشان کرد، و همچنان خشمگین گفت:
- اگر یک بار دیگر به آن‌جا ها بروید و از این چیز ها بیرون بکشید، پدرتان را در می‌آورم – و ردمان کرد. هیچ نمی‌فهمیدم. جریان چه بود؟ داستان چه بود؟ به‌روشنی پیدا بود که هم سارا باجی و هم پدرم پیش‌تر نیز از این اسکناس‌ها دیده‌اند.
غروب عمویی که واسطه‌ی اجاره‌ی خانه بود، آمد، اسکناس‌ها را از پدرم گرفت، یک چراغ قوه برداشت، و ما را با خود به زیر زمین برد، جای صندوق را پرسید، و با گشودن آن، ناگهان گفت:
- په‌هووووو... عجب ثروتمند بوده‌اند...! اما این کاغذپاره‌ها امروز حتی ده شاهی هم نمی‌ارزند! این‌ها پول زمان نیکولای است.
سپس نگاهی به ما انداخت، اسکناس‌هایی را که از پدرم گرفته‌بود به ما پس داد، و گفت:
- بگیرید! توی خانه باهاشان بازی کنید، اما به بچه‌های کوچه نشانشان ندهید! به آن بقیه هم دست نزنید! برویم...، برویم!
من بسیار شادمان بودم. تا چندین روز با این پول‌ها دست از سر پدرم بر نمی‌داشتم و التماس می‌کردم که ببریمشان به بازار، شاید کسی پیدا شد و آن‌ها را پذیرفت، و آن‌وقت ما هم پولدار می‌شویم! پدرم تنها به سادگی من می‌خندید، سر تکان می‌داد، و می‌گفت:
- پسرجان! فکر نان کن که خربزه آب است!
سال‌های طولانی دیرتر برخی چیزها را فهمیدم. این‌ها اسکناس‌های زمان نیکولای تزار روسیه پیش از انقلاب بالشویکی بود. در آن زمان، گروهی از "سفید"های فراری از انقلاب بالشویکی دار و ندارشان را با خود برداشته‌بودند و به این سوی ارس گریخته بودند. این‌ها می‌بایست پول‌های یکی از آن خانواده‌های فراری باشد. رحمانی‌ها نیز در دوران حکومت ملی آذربایجان در اردبیل از سران فرقه‌ی دموکرات آذربایجان بودند و با شکست و فروپاشی حکومت ملی و در هنگامه‌ی کشتار و غارت، دارایی‌هایشان را به برادر کوچکشان کاظم سپرده‌بودند، و به آن سوی ارس گریخته‌بودند. اما هرگز نفهمیدم پول "سفید"های گریخته از بالشویک‌ها، اکنون، ده – یازده سال پس از حکومت ملی آذربایجان در خانه‌ی رحمانی‌ها چه می‌کرد.
سارا باجی از روستایی به‌نام "نوبهار" از محال قاراداغ بود. او هنگام "دموکراتی شدن" همه‌ی کشت و کشتارها را به چشم خود دیده و تا مغز استخوانش لمس کرده‌بود. پدر و مادر دلبندش را نیز، که هر دو از فعالان فرقه و حکومت ملی بودند، در آن کشت و کشتار گم کرده‌بود. هیچ‌کس نمی‌دانست چه بر سر آنان آمد: آیا آنان را نیز چماقداران خان کشته بودند و به دم اسب بسته‌بودند و تکه‌تکه کرده‌بودند؟ آیا به درخت بسته‌بودندشان و به آتش کشیده‌بودند؟ آیا توانسته‌بودند به آن‌سوی آب بگریزند؟ آیا هنگام فرار در آب‌های ارس ناپدید شده‌بودند؟ هیچ‌کس نمی‌دانست. پدر و مادر در روزهای خون و آتش، دوان و هراسان سارا و قربان برادر چند سال کوچک‌تر از او را به آشنایی مورد اعتماد سپرده‌بودند، و گریخته‌بودند، و دیگر هرگز هیچ‌کس آن دو را ندیده‌بود.
آن آشنا پس از چندی انتظار، چاره را در آن یافته‌بود که خواهر و برادر را از هم جدا کند و هر یک را به سویی روان کند. سارا نمی‌دانم چگونه در اردبیل به یک ساعتساز شرافتمند به‌نام میرزا جلیل سپرده شده‌بود، و میرزا جلیل پس از آن که هشت – نه سال سارا را در خانه‌های گوناگون گردانده‌بود، سرانجام در نمین به ما سپرده‌بودش.
معنای اشک‌هایی را که سارا باجی می‌ریخت تنها اکنون می‌توانستم بفهمم. در ذهن خود می‌جستم و به یاد می‌آوردم که او بیش از هر کس از برادرش قربان سخن می‌گفت، برای او ترانه می‌خواند، و می‌گریست. سال‌های بی پایان، حسرت دیدار برادر و نام او بر زبان سارا باجی بود.
و سپس هنگام آن رسید که میرزا جلیل بیاید، به‌جای پدر اجازه بدهد و سارا باجی را شوهرش دهند. سارا باجی از خانه‌ی ما به خانه‌ی شوهر کوچید. شوهرش در بازار اردبیل میان سراهای گوناگون کولبری می‌کرد و فرش جابه‌جا می‌کرد. خانه‌شان در محله‌ی "پیرمادار" اردبیل و در انتهای شهر بود. دو خانه آن‌سوتر از خانه‌ی آنان تا چشم کار می‌کرد کشتزارهای بیرون اردبیل گسترده شده‌بود. من با مأموریت‌هایی از سوی مادرم گاه به خانه‌ی آنان می‌رفتم. سارا باجی نیز مرتب پیش ما می‌آمد، کارهایمان را می‌کرد، رخت‌هایمان را می‌شست. اما اکنون جای خالی برادر را گویی بیش‌تر حس می‌کرد: شوهرش او را کتک می‌زد، و سارا باجی هنگام تعریف کتک خوردن‌هایش برای مادرم، اشک‌ریزان می‌گفت:
- قردشیم اولسه‌ی‌دی... قردشیمی تاپسه‌ی‌دیم... [برادرم اگر بود... برادرم را اگر پیدا می‌کردم...]
من با شنیدن این‌ها خشمگین می‌شدم و می‌خواستم بروم و لگدی نثار مش‌اسماعیل کنم! پدرم یکی دو بار مش‌اسماعیل را کناری کشید و پندش داد، اما این دخالت کار را خراب‌تر کرد. سارا باجی پی‌درپی پنج فرزند به‌دنیا آورد، و اکنون تنها یک آرزو برایش مانده‌بود: برادرش را پیدا کند.
گاه از این و آن چیزهایی می‌شنید و شادمان می‌شد از این که سر نخی از برادرش یافته‌است، و هنگامی که مدت زیادی می‌گذشت و خبری نمی‌شد، غمگین و افسرده می‌شد. اما روزی سارا باجی با داستانی غریب به خانه‌ی ما آمد:
- نشسته‌بودم و داشتم بچه رو می‌خوابوندم که در حیاط باز شد، یه مرد بیگانه، و بعد "اون" وارد شدن [سارا باجی شوهرش را همواره "اون" می‌نامید]. گفتم اوا! این وقت روز "اون" توی خونه چیکار میکنه؟ نکنه مَرده رو آورده خونه رو، یا چه می‌دونم فرشی چیزی بهش بفروشه؟ "یا الله، یا الله" گفتن و اومدن و رفتن توی اون یکی اتاق. "اون" از پشت در گفت "زن، چای بیار!"
بلند شدم رفتم توی آشپزخونه، و چای دم کردم، از اونجا می‌شنیدم که یه چیزهایی میگن و پق و پق میخندن. در اتاقو باز کردم، سینی چایی رو سروندم تو، و داشتم درو می‌بستم که "اون" گفت: "خودت هم بیا!"
اوا! این دیگه چه رسم تازه‌ایه؟ منو چرا می‌بره قاطی مردا؟ چاره‌ای نداشتم، رومو گرفتم، سرمو انداختم پایین، و رفتم توی اتاق. این دفعه "اون" گفت: "چای بگیر جلوی مهمون!" عجب بساطیه‌ها! تا حالا هیچ وقت از این جور کارها به من نگفته‌بود. چادر رو لای دندونام گرفتم، سینی رو بلند کردم و کجکی جلوی مهمون گرفتم. یهو چشام افتاد تو چش مهمون، انگاری بند دلم پاره شد. چه‌قدر به چِشَم آشنا بود... چه‌قدر به چِشَم آشنا بود... خدایا، این کیه؟ دستم لرزید. چای لب‌پر زد و ریخت توی نعلبکی. مرده همین طور که تو روم نگاه می‌کرد، خندون خندون چایی رو برداشت و گذاشت روی گلیم. همین‌جور توی فکر برگشتم که از اتاق برم بیرون، مهمون گفت:
- خواهر، اگه زحمتی نیست توی حیاط یه آب بریز رو دستم، وضو بگیرم!
اوا! مرده اونجا نشسته، چرا جای اون به من میگه؟ "اون" هم از اون طرف میگه "بفرمایین! بفرمایین!" نکنه این مرده رو آورده که خود منو بهش بفروشه؟ خدایا چیکار کنم؟ سینی خالی رو توی دهلیز ول کردم و رفتم توی حیاط، آفتابه رو پر آب کردم و ایستادم کنار چاله. مرده اومد، چمباتمه زد، دست‌هاشو جلو آورد. با یه دستم چادرو گرفته‌بودم و با اون یکی دستم آب می‌ریختم. یه کم دست‌هاشو شست، بعد کف دست‌هاشو پر آب کرد و یهو پاشید توی صورتم! اوا! این مرده پاک خل ِ دیوونه است انگاری! هنوز به خودم نیومده بودم که یهو گفت:
- ای سارا، ای سارا... پس نشناختی برادرت قربان رو؟
یهو پاهام سست شد، نشستم روی زمین. آفتابه از دستم ول شد. هنوز به خودم نیومده بودم یهو دیدم قربان منو گرفته توی بغلش های‌های اشک می‌ریزه و توی گوشم می‌خونه:
- ای سارا... ای سارا... خواهرکم... اگه بدونی... جایی توی دنیا نمونده که توی این بیست سال دنبالت نگشته‌باشم... خواهرکم... خواهرکم... دردت بجونم... چی‌ها کشیدی...؟ چی‌ها سرت اومد...؟
سارا باجی می‌گریست. مادرم نیز، که برای رساندن این خواهر و برادر به هم هر کاری که می‌توانست کرده‌بود و به همه جا نامه نوشته‌بود، اشک می‌ریخت. و من به‌زحمت از ریختن اشک‌هایم جلوگیری می‌کردم.
قربان قارداش راننده‌ی کامیون بود، و پیدا بود که او نیز به انسان‌های شرافتمندی سپرده شده‌بود.
اما سارا باجی از رنج رهایی نیافت. چندی بعد شوهرش علیل شد و دیگر نتوانست در بازار باربری کند یا حتی بار را روی چرخ دستی جابه‌جا کند. سارا باجی خود می‌بایست با کلفتی سر خانه‌ی این و آن و نانوایی در تنور خانه، شوهر اسیر رختخواب و پنج کودک را نان می‌داد.
25 سال پیش سارا باجی، یکی دیگر از فرزندان رنج‌های سرزمینم، خواهر بزرگم، بسیار زودهنگام و در فقری سیاه از میان ما رفت.
استکهلم، 12 آذر 1391
No comments:
Post a Comment