Aug 15, 2015

آذربایجان موغاملاری /آلتینجی بؤلوم : « اورتا ماهور موغامی »

فرهاد جعفری

اورتا ماهور (Orta Mahur) : راست عاییله سی نین باشقا عوضوو اورتا ماهور موغامی دیر. بو موغام ماهورون باشقا واریانتی و داها دوغروسو ماهور هیندی نین زیل واریانتی دیر. اورتا ماهور دا ماهور هیندی کیمی موستقیل لادا مالیک دگیل و راست عاییله سینه منسوبدور. بو موغامین شؤعبه لری و گوشه لری - بیر ایکی شؤعبه و گوشه نی استثنا ائدرک - تخمینا ماهور هیندی ایله عئینی دیر.
او جومله دن : عوشاق ، حسینی ، ولایتی ، شیکسته فارس و موبریقه هر ایکی موغامدا تکرار اولونور. آنجاق بو ایکی موغامین مایه سی ده بیری بیریندن فرقلی دیر. ماهور هیندی دیه عراق ، قرایی ، راک کیمی زیل شؤعبه لر و گوشه لر ماهور هیندی ده ایفا اولونور و قرایی ایله ماهور هیندی یه ایاق وئریلیر ، حال بو کی اورتا ماهوردا شیکسته فارس و موبریقه دن سونرا عشیرانلا اورتا ماهورا ایاق وئریلیر.   اورتا ماهور ، ماهور هیندی یه نیسبت دؤورد پرده زیلده اوخونور. ماهور هیندی نین مایه سی «دو» پرده سینده ایفا اولونورسا ، اورتا ماهورون مایه سی «فا» دا ایفا اولونور. بونلارین اَیاقلاری دا فرقلی اولموش و هر بیری نین اؤزونه مخصوص اَیاغی وار. حتی تکرار اولونان شؤعبه لر و گوشه لر ده هر بیر موغامدا اونون ایفا اولوندوغو پرده و اونون احوال و روحیه سیندن آسیلی اولاراق فرقلی شکیلده ایفا اولونور. اورتا ماهور ؛ راست و ماهور هیندی موغاملارینا نیسبت ییغجام شکیلده ایفا اولونور. اونون تاریخی ده بو موغاملارا نیسبت چوخ اوزون دگیل. بو موغام تار-ین اورتا سیملرینده ایفا اولوندوغو اوچون اورتا ماهور آدلانیر. 19 ینجی عصیرده اورتا ماهور بو شوعبه لر و گوشه لرله ایفا اولونارمیش : پس ماهور ، اوچ ماهور ، عوشاق ، هیجری ، نقره ، ویلایتی ، موبریقه ، عشیران ، راک عبد اله ، شیکسته فارس ، خاوران ، تیزک ، اوچ حزین ، میرزه حسین سئگاهی و اورتا ماهور. بو گون بو شؤعبه لر و گوشه لردن عوشاق ، ویلایتی ، موبریقه ، عشیران و شیکسته فارس ، اورتا ماهور موغامیندا ایفا اولونماقدادیر.بئله لیکله اورتا ماهور موغامی آشاغیداکی شؤعبه لر و گوشه لرله ایفا اولونور : برداشت ، مایه ، عشاق ، ویلایتی ، شیکسته فارس ، موبریقه ، عشیران و اورتا ماهورا اَیاق.
برداشت (Bərdaşt  - گیریش) : اورتا ماهورون برداشتی عمومیتله حسینی گوشه سی اساسیندا و باشقا موغاملارین عکسینه اولاراق زیلده یوخ بلکه ده بمده ایفا اولونور. اورتا ماهور  سید شوشینسکی یه قدر برداشت سیز ایفا اولونموشدو. بئله کی سیددن اؤنجه اونو جبار قاریاغدی اوغلو بیر باشا مایه دن اوخوموشدو. آنجاق ایلک دفعه اولاراق سید شوشنیسکی اورتا ماهورو برداشت واسیطه سی ایله ایفا ائتمیش و او تاریخدن بری بو بیر عنعنه یه چئوریلمیشدی. سید شوشینسکی بوندان باشقا آذربایجان موغامینا بیر چوخ یئنیلیک لر ده گتیرمیشدیر. بوتؤولوکده آذربایجان موغام تاریخینده سید شوشینسکی نی موغام تدریسی نین بانی سی کیمی قئید ائدیرلر. آذربایجاندا بونا بنزر خاصیتلردن باشقا موسیقیچی لره ده نیسبت وئریلیر ، او جومله دن صادیق جان اسد اوغلونو آذربایجان تاری نین آتاسی کیمی قئید ائدیرلر ، جبار قاریاغدی اوغلو موغاماتیمزی تمامی ایله آذربایجان تورکجه سینده ایفا ائدن بیرینجی خواننده کیمی تانینمیشدیر ، حال بو کی جبار عمی دن اؤنجه آذربایجان خواننده لری گاهدان فارسجا دا اوخویارمیشلار. ها بئله جبار آذربایجان خالق ماهنی لاری نین قورونماسیندا بؤیوک رولو اولموشدور ، بؤیوک موسیقیچی احمد باکیخانوو آذربایجان رنگ لری نین کئشیکچی سی اولموشدور. بو گون سید شوشینسکی نی موغام تدریسی نین بانی سی کیمی قئیده آلینماسی دا بونا گوره دیر کی سید دن اؤنجه بیر چوخ مکتب و ایفا فرقلری مؤوجود ایدی سه ، سیدین تدریسی واسیطه سی ایله بو فرقلر آرادان قالدیریلدی و نهایتده سیدین تدریسینده کی موغام پروقرامی قبول اولوندو.
 مایه (Mayə - تمل) :  باشقا موغاملاردا اولدوغو کیمی اورتا ماهورون دا اساسینی مایه تشکیل ائدیر. بو موغامین مایه سی باشقا موغاملارین عکسینه اولاراق خواننده دن اولدوقجا اوزون نفسلر ، زنگوله لر و بوغازلار طلب ائدیر. بؤتوولوکده اورتا ماهور موغامی زیل سسلی خواننده لر اوچون یارانمیشدیر  و زیل سسه مالیک اولمایان خواننده اونو عؤهده سینه گوتوره بیلمز. آذربایجانین تکرار اولونماز موغنی سی ، متعلم متعلیموو ؛ بو موغامی برداشت سیز و حسینی یه موراجیعت ائتمه یه  رک ، بیر باشا مایه دن اوخوموشدور. 
عوشاق (Üşşaq) : اورتا ماهوردا دا راست و ماهور هیندی موغاملاری کیمی مایه دن سونرا عوشاق ایفا اولونور. آنجاق کئچمیشده ایشاره اولوندوغو کیمی بو شؤعبه راستدا بیر گوشه کیمی و چوخ اختصارلا و بیر باشا مایه دن سونرا ایفا اولونور ، حال بو کی بو شؤعبه ماهور هیندی و اورتا ماهور موغاملاریندا موعین قدر گئنیش صورتده و مایه دن سونرا  رنگ چالیندیقدان سونرا (اورتا ماهوردا مایه و عوشاق آراسیندا گاهدان تصنیف ده) اوخونور. عوشاق شؤعبه سی مایه ایله قیاس اولوندوقدا موعین قدر حوزونلو و اونون موسیقی سی آخیجی دیر. عوشاقدان سونرا گاهدان حسینی ده ایفا اولونور.
ویلایتی (Vilayəti) :  ولایتی راست عاییله سینده گئنیش شکیلده یاییلمیش و بو عاییله یه منسوب اولان بیر نئچه موغامدا او جومله دن راست ، ماهور هیندی ، اورتا ماهور موغاملاریندا ایفا اولونور. ولایتی ؛ اورتا ماهور موغامی نین ان مرکب و چتین شوعبه لریندن بیریسی دیر. ایفاچی بو شؤعبه ده عوشاق و مایه یه نیسبت بیر چوخ زنگوله لر و بوغازلار وورمالی دیر. اورتا ماهوردا ، ولایتی اوخوماق هر خواننده نین ایشی دگیل. سید شوشینسکی بو شؤعبه نی اولدوقجا مهارتله ایفا ائتمیشدیر ، او  عئین حالدا بو شؤعبه دن سونرا آذربایجان بؤیوک شاعیری ؛ فضولی نین غزلینه بسته لنمیش  «منی جاندان اوساندیردی» مشهور تصنیفی ده ملاحتله اوخوموشدور. ولایتی شور موغام جرگه سیندن دیر ، اونون ایفا سی ایله کئچیجی اولاراق شور موغامینا کئچید آلینیر.
شیکسته فارس (Şikəatə Fars) : کئچمیش بؤلوملرده ایشاره اولوندوغو کیمی شیکسته فارس ؛ آذربایجان موغام ایفاچیلیغیندا بیر چوخ موغاملاردا او جومله دن راست عاییله سینده اولدوقجا گئنیش شکیلده ایفا اولونور. بو شؤعبه نین آدینا باخمایاراق کی فارس شیکسته سی آنلامینی داشییر ، آنجاق بو شؤعبه ؛ فارس خالقی و فارس (ایران) موسیقی سی ایله هئچ ایلگی سی اولمامیش ، حتی آذربایجان مهارتلی تار ایفاچی سی ؛ وامیق محمد علی یئوین دئدیکلرینه اساسلاناراق آدی چکیلن موسیقی ده شیکسته فارس شؤعبه سی نین یئرینه افشاری موسیقی پارچاسی ایفا اولونور. حال بو کی افشاری ؛ آذربایجان موغامیندا شور عاییله سینه منسوب اولان موغاملاردان بیری سی اولموش و چوخ نادیر ایفا اولونان موغاملاردان بیری سی دیر. باشقا طرفدن ایسه  بو گون آذربایجاندا  اووشاری آدلی  ضربی موغاملار سیراسیندا کیچیک بیر موغاما دا راست گلیریک. بئله لیکله شیکسته فارسین آدیندان آسیلی اولمایاراق  بو موغام شؤعبه سی آذربایجان موغامینا عایید موسیقی پارچا سی دیر.  شیکسته فارس هر هانسی موغامدا ایفا اولونورسا ، اؤز حؤوزونلولوگو و یانیقلیلیغی ایله سئچیلیر. آنجاق باشقا موغاملارین عکسینه اولاراق ، اورتا ماهور دا زیل پرده ده ایفا اولوندوغونا گؤره بو موغاما اؤزل احوال و روحیه بخش ائدیر.
موبریقه (Mübərriqə) : شیکسته فارسدان سونرا عادتاً رنگ چالینیر ، رنگدن سونرا ایسه موبریقه شؤعبه سی ایفا اولونور. موبریقه ده بیر چوخ موغاملاردا ایفا اولونور ، آنجاق بو شؤعبه تکلیکده یوخ ، بلکه همیشه شیکسته فارس ایفا اولوندوغو موغامدا  و اوندان سونرا ایفا اولونور. هم شیکسته فارسدا هم ده موبریقه ده تار چالان بؤیوک مضرابلار لا و خواننده اوزون نفسلر و زنگوله لر واسیطه سی ایله بیر داها دینله ییجی یه خاطیرلادیر کی بو شؤعبه لر اورتا ماهوردا و زیل پرده لرده ایفا اولونماقدادیر. عادتاً راست و ماهور هیندی ده شیکسته فارس و موبریقه دن سونرا  عیراق شؤعبه سی ایفا اولونور. حال بو کی اورتا ماهوردا بو شؤعبه لردن سونرا عشیران واسیطه سی ایله موغاما ایاق وئریلیر. بو اونا گؤره دیر کی راست و ماهور هیندی موغاملاریندا عیراق واسیطه سی ایله موغامین اورتا پرده لریندن زیل پرده لرینه کئچیلیر ، حال بو کی اورتا ماهور باشدان باشا زیلده ایفا اولونور و بئله حالدا عیراق شؤعبه سی چوخ زیلده اولدوغو اوچون ایفا اولونا بیلمز. 
عشیران (Əşiran) : عشیران قدیم موسیقی جدوللرینده بیر چوخ حاللاردا شؤعبه کیمی تقدیم اولونموشدور. اؤرنک اوچون اورتا عصیرلرده ماراغالی عبدالقادیرین آذربایجان تورکجه سینده ، اورمولو صفی الدین –ین الادوار اثرینه شرح کیمی یازدیغی روح پرور مونوقرافیاسیندا (رساله) شؤعبه کیمی قئید اولونموشدور. ها بئله  یاخین یوز ایللیکلرده میرزه فرجین وضوح الارقام اثرینده ده عشیران شوعبه لر سیراسیندا گتیریلمیشدیر. عشیران چوخ احتیمال عرب سؤزو اولموش و عربجه عشیره یا قبیله ایله علاقه دار اولموشدور. شیکسته فارس و موبریقه نین ایفا سی واسیطه سی ایله ایفاچی سئگاه موغامینا کئچید آلمیش و عشیرانین ایاغی واسیطه سی ایله سئگاهدان چیخیب و اورتا ماهورا قاییدیر. عشیران بیر کؤرپو کیمی موغامین مایه سینه قاییتماغا و موغاما ایاق ائتمه گه زمین یارادیر.
اورتا ماهورا اَیاق : عشیراندان سونرا ایفاچی اورتا ماهورون مایه سینه کئچید آلمالی و بئله لیکله بو موغامین ایفاسینی یئکونلاشدیرمالی دیر. بو قایدا بوتون موغاملاردا حیاتا کئچیریلمه لیدیر.  بوندان اؤنجه قئید اولوندوغو کیمی راست عاییله سینه منسوب اولان بوتون موغاملارین هر بیری نین اؤزونه مخصوص مایه سی و ها بئله ایاغی وار. حتی اورتا ماهور و ماهور هیندی موغاملاری نین اصلی بیر اولدوغونا و بونلارین مایه لری نین آراسیندا اوخشارلیقلارین مؤوجود اولماسینا باخمایاراق ، هر بیری نین اؤزونه مخصوص ایاغی وار.
اورتا ماهور موغامی نین تاریخینه نظر سالدیقدا بئله نتیجه چیخاراماق اولور کی بو موغام ، ماهور هیندی کیمی کئچمیشده بیر شؤعبه اولوب و نهایتده بو گون موستقیل بیر موغام شکلینه دوشمه میشدیر ، بلکه ده بو موغام ؛ ماهور هیندی موغامی نین یئنی بیر واریانتی و داها دوغروسو اونون زیل واریانتی  و قیسالمیشی و ییغجام شکیلی دیر. اورتا ماهور ؛ دا ماهور هیندی کیمی اؤزونده ایگیدلیک و جوشقونلوق احوال و روحیه سینی  داشیییر. آنجاق اونون زیلده اوخونماسی و معین قدر ایتیلیگی بو موغامی ائله بیر سویه یه گتیریب چیخارمیش کی دئمک اولار اونون مضمونو ماهور هیندی و چاهارگاه آراسیندا اولان بیر احوال و روحیه دیر. بئله کی ماهور هیندی  ایگیتلیک و جوشقونلوق خصوصیتلرینی و اورتا ماهور ایسه بوندان نئچه قات یوخاریدا موباریزلیک و جوشقونلوغو اوزونده جمعلشدیریر ،  حال بو کی بو احوال و روحیه چاهارگاهدا داها  دا یوکسه لیب ، دؤیوش و حماسه یه چئوریلیر.
 اورتا ماهور ؛ زیل موغام اولدوغونا گوره بیر چوخ خواننده لرین رئپئرتوواریندان کناردا قالمیشدیر ، حتی زیل سسه مالیک اولان خواننده لر ده اونو ایفا ائتمکدن چکینیمیشلر و اینسترومنتال ایفاچیلار دا تار ، کامانچا و س آلتلرده اونون ایفاسی سینی اؤز عؤهده لرینه گؤتورمورلر. بو اونا گوره دیر کی اورتا ماهورون ایفاسی ایستر ووکال و ایستر سه اینسترومنتال ایفادا معین ایفاچیلیق تئکنیکالاری طلب ائدیر. موغام ایفاچیلیغی تاریخینده اورتا ماهورون ایفاچیلاری ایستر خواننده لر و ایستر سه ده اینسترومنتال ایفاچیلار آراسیندا بارماق ساییندان آرتیق اولمامیشدیر. خواننده لردن ایلک اؤنجه جبار قاریاغدی اوغلو سونرا سید شوشینسکی ، خان شوشینسکی و متعلیم متعلیموو بو موغامی مهارتله ایفا ائتمیشلر. قدیم قرامافون واللارینا نظر یئتیردیکده بللی اولور کی جباردان اؤنجه اورتا ماهورو باشقا بیر خواننده ایفا ائتمه میش و ایفا ائتمیشسه ده ، اونون ایفاسی بو گونه قدر الیمزه گلیب چاتمامیشدیر. قاریاغدی اوغلوندان سونرا اورتا ماهور موغامینی اوستالیقلا اوخویان سید شوشینسکی اولموشدور. ایشاره اولوندوغو کیمی اورتا ماهورون برداشتینی بیرینجی دفعه سید ایفا ائتمیشدیر. سیددن سونرا خان عمی بو موغامی سیدین اوسلوب ایله یانی برداشت ایله ایفا ائتمیشدیر. خان شوشینسکی بؤتوولوکده آذربایجان خواننده لری آراسیندا یگانه ایفاچی اولموشدور کی راست عاییله سینی او جومله دن راست ، ماهور هیندی ، اورتا ماهور ، قاتار و هئیراتی موغاملارینی اؤز احوال و روحیه لرینه اؤیغون شکیلده اوخوموشدور. کئچمیشده هر بیر خواننده معین بیر موغاما اؤز مؤهرونو وورموش و اوندان باشقا او موغامی اوستالیقلا اوخویان اولمامیشدیر ، خان عمی ده ماهور هیندی ، قاتار و هئیراتی موغاملارینا اؤز مؤهورونو وورموش و اورتا ماهور موغامینی نین  4 تاریخی ووکال ایفاچی سیندان بیری سی اولموشدور. خان عمی ایله بیر زاماندا یاشایان ، اورتا ماهورون تاریخی ایفاچیلاریندان بیری سی ده متعلیم متعلیموو اولموشدور. آذربایجاندا خان عمی نین ماهور هیندی  ایفاسیندا قازاندیغی شؤهرتی ، متعلیم عمی ده اورتا ماهوردا قازانمیشدیر. اونون اورتا ماهورو برداشت سیز ایفا ائتمگینه باخمایاراق ، او بو موغامدا بیر چوخ نائلیتلر الده ائتمیشدیر  کی باشقا خوانندن لر اونلاری باجارمامیشلار . او سیددن سونرا بو موغامین ان ماهیر ایافاچی سی کیمی تانینمیشدیر. بو خواننده لردن سونرا بو موغامین ایفاسینا یعقوب محمدووون رئپئرتوواریندا راست گلیریک. یعقوبونون سس ایمکانی اولدوغونا گؤره و موغام سیرلرینی دریندن بیلدیگی اوچون گؤزل و ملاحتلی اورتا ماهور ایفا ائتمیشدیر.  جانعلی اکبروو سون خواننده لردن دیر کی دفعه لرله اورتا ماهور موغامینا موراجیعت ائتمیش و اوستالیقلا اونو ایفا ائتمیشدر. نهایتده بو یاخینلاردا عالیم قاسیموو و باشقا خواننده لر ده بو موغامی ایفا ائتمیشلر. اینسترومنتال ایفادا تار ایفاچیلاری اؤزللیکله حاجی محمدوو و رامیز قولییئوکیمی نهنگ تارزنلر بو مورکب موغامی دفعه لرله و مهارتله ایفا ائتمیشلر.
قایناقلار
زهرابوو رامیز (1388) : موغامات آذربایجان ، ترجمه مجید تیموری فر ، تبریز
قابیسسانلی ، شاکیر (2010 ) موغامات و ابراهیم پیغمبر ، باکی.
ماراغالی عبد القادر : کتاب ادوار : روح پرور( تورکجه الیازما) ، لیدن کیتابخاناسی ، دوکتور ثریا آغایئو- رجب دینج.

No comments: