محمدعلی فرزانه
مندن دفعهلرله سوروشوبلار کی، گنجلیگیمده، تحصیل دؤورومده، یعنی رضاشاه رئژیمی زامانی جنوبی آذربایجاندان آنا دیلینده یازیب- اوخوماق قاداغان ائدیلدیگیندن ایستر- ایستهمز فارس دیلینده تحصیل آلمیشام، بس نئجه اولدو کی، بونا باخمایاراق، آذربایجان دیلینده سلیس دانیشیرام، بو دیلده اونلارلا اثر یازمیشام؟
مندن دفعهلرله سوروشوبلار کی، گنجلیگیمده، تحصیل دؤورومده، یعنی رضاشاه رئژیمی زامانی جنوبی آذربایجاندان آنا دیلینده یازیب- اوخوماق قاداغان ائدیلدیگیندن ایستر- ایستهمز فارس دیلینده تحصیل آلمیشام، بس نئجه اولدو کی، بونا باخمایاراق، آذربایجان دیلینده سلیس دانیشیرام، بو دیلده اونلارلا اثر یازمیشام؟
MƏHƏMMƏDƏLİ FƏRZANƏ
ANA DİLİNİ NECƏ ÖYRƏNDİM
Məndən dəfələrlə soruşublar ki, gəncliyimdə, təhsil dövrümdə, yəni Rizaşah rejimi zamanı Cənubi Azərbaycandan ana dilində yazıb- oxumaq qadağan edildiyindən istər- istəməz fars dilində təhsil almışam, bəs necə oldu ki, buna baxmayaraq, Azərbaycan dilində səlis danışıram, bu dildə onlarla əsər yazmışam?
ANA DİLİNİ NECƏ ÖYRƏNDİM
Məndən dəfələrlə soruşublar ki, gəncliyimdə, təhsil dövrümdə, yəni Rizaşah rejimi zamanı Cənubi Azərbaycandan ana dilində yazıb- oxumaq qadağan edildiyindən istər- istəməz fars dilində təhsil almışam, bəs necə oldu ki, buna baxmayaraq, Azərbaycan dilində səlis danışıram, bu dildə onlarla əsər yazmışam?
مندن دفعهلرله سوروشوبلار کی، گنجلیگیمده، تحصیل دؤورومده، یعنی رضاشاه رئژیمی زامانی جنوبی آذربایجاندان آنا دیلینده یازیب- اوخوماق قاداغان ائدیلدیگیندن ایستر- ایستهمز فارس دیلینده تحصیل آلمیشام، بس نئجه اولدو کی، بونا باخمایاراق، آذربایجان دیلینده سلیس دانیشیرام، بو دیلده اونلارلا اثر یازمیشام؟ من آکادئمیادا و اونیوئرسیتئتلرده اوخودوغوم بیر سیرا موحاضیرهلرده بو سوآلا قیسا جاواب وئرمیشم. ایستردیم کی، بورادا بیر آز اطرافلی دانیشام. اونو دا دئییم کی، بیر نئچه ایل اوّل "وارلیق" درگیسینده چاپ ائتدیردیگیم "آنا دیلیمیز و میللی وارلیغیمیز حاقیندا" آدلی سیلسیله مقالهلری بارهسینده دانیشاجاغیم مؤوضوعیا حصر ائتمیشم. (همین مقالهلر بیر نئچه ایل بوندان اؤنجه دوستوم دوکتور حمید محمدزاده طرفیندنن چاپا حاضیرلانیب، باکی یایینلارینا تاپشیریلسا دا، تأسوف کی، کیتابین الیازما نوسخهسی هلهلیک یایین ایدارهلری لابیرینتلرینده ایتیب-باتمیش و اونون سوراغینی هله وئرن اولماییب).
منی دوغما آنا دیلیمیز و اونون زنگین سؤز خزینهسی ایله ایلک تانیش ائدن آنام اولدو. آنام درسدن، کیتابدان محروم، یازیب-اوخوماق بیلمهین بیر ائل قیزی اولدوغو حالدا، سینهسی آشار- داشار سؤز خزینهسی ایدی. او، سایا-حسابا گلمز قدر لایلا، نازلاما، بایاتی، قوشما، گرایلی، نغمه، آتالار سؤزو، ناغیل و داستان بیلیردی. ایندی ده، ۵۰-۶۰ ایل کئچدیکدن سونرا اونون بیر-بیرینین آردینجا حیاتا گؤز آچان قارداشلاریمی یاتیزدیراندا اوخودوغو لایلالار قولاغيمدا سسلنیر:
لایلای دئدیم یاتاسان،
قیزیل گوله باتاسان
قیزیل گولون ایچینده،
شیرین یوخو تاپاسان.
لایلای دئدیم دویونجا،
باش یاستیغا قویونجا
عؤمرون- گونون اوزانسین،
ناز بالانین تویونجا.
لایلای دئدیم آدینا،
حاق یئتیشسین دادینا.
بویا باشا چاتاسان،
منی ده سال یادینا.
آنام قاراداغ ائلینین کندلریندن بیرینده دونیایا گؤز آچمیش، گنجلیگینی ائل-اوبا ایچینده کئچیرمیش، باهالیق ایللرینده کنددن عايلهسی ایله تبریزه کؤچموشدو. سونرا عايلهسی تبریزده قالا بیلمهییب گئری قاییتمیش، آنا ایسه اره گئتدیگی اوچون بورادا "قال اوغلو قال'' اولموشدو. والیدئینلریندن، قوهوملاریندان اوزاق دوشموش، یوللارا گؤز دیکن، حیات چتینلیکلری گؤرن آنامین چوخ واخت ایپ اگیرنده، فرش توخویاندا زومزومه ائلهدیگی بایاتیلار حسرتدن، غمدن خبر وئریردی:
من آشیق یاسمنسیز،
باغلاریم یاسمنسیز.
من اولدوم گوله حسرت،
گولشنسیز، یاسمنسیز.
عزیزیم لالا یالقیز،
گول قوشا، لالا یالقیز.
چیخارام داغ باشینا،
چکرم نالا یالقیز.
غریبین سسی گلمز،
گولسه نفسی گلمز،
باش قویار یاستیق اوسته،
گؤزلر، کیمسهسی گلمز.
آنامین سسی ائوده یاییلینجا بیر بوجاغا چکیلردیم، اورگیم کؤورهلردی، گؤزلریم یاشاراردی...
آنام ناغیلی چوخ یاراشیقلی دئیردی. او، چوخ واخت ناغیلی بو سؤزلرله باشلاردی: «بیری وار ایدی، بیری یوخ ایدی. اینسانلارین دردی- غمی چوخ ایدی. اونلارین بیر دادینا چاتان یوخ ایدی..." ماراقلی بوراسی ایدی کی، او، بیر ناغیلی هئچ واخت تکرار ائتمزدی، هر دفعه سؤیلهدیگی بیر تزه ناغیل اولاردی. او، ناغیلی باشلار- باشلاماز من گؤزلریمی یوماردیم، پریلرین قانادلاریندا گؤیلره یوکسلردیم. سولئیمانین خالچاسینا چیخیب دونیانی دولاشاردیم...
سونرالار چوخلو ناغیل توپلادیم، ناغیل کیتابی باشا ووردوم. اما نه بو اینسان محبتی ایله یوغرولموش باشلانغیجی، نه ده "بحر- طویل" کیمی آخیب گئدن سؤز یاراشیغینی هئچ یئرده، هئچ ناغیلدا تاپا بیلمهدیم. آنام ائل ماهنیلاریندان هر هانسینا بیر دفعه قولاق آسسایدی، اونوتمازدی. یاخشی یادیمدادیر، بیر دفعه آتام ائوه بورولو بیر پاتئفونو امانت گتیرمیشدی، آنام پاتئفوندان ائشیتدیگی ماهنیلاری ازبرلهییب سونرادان تئز-تئز زومزومه ائدردی:
آراز چایی آشدی، داشدی،
سئل سارانی آلدی قاشدی،
آلا گؤزلو، قلم قاشلی،
آپاردی سئللر سارانی،
اشرفی تئللی بالامی...
آنام خالق داستانلاریندان "اصلی- کرهم" و "آشیق قریب"ى، امراهین، توفارقانلی آبباسین و باشقالارینین داستانلارینی بوتون آیرینتیلاری ایله یئرلی- یئرینده اوخویاردی.
ایللر کئچدی، من بؤیودوم، "دده قورقود" آبيدهسی ایله تانیش اولدوم. گئجهلرین بیرینده کیتابین ایلک بویونو - "دیرسه خان اوغلو بوغاجین بویو"نو آناما اوخویوب دئدیم: "آنا، یاخشی دقت یئتیر، بیر گؤر بوردا سنین اوچون آنلاشیلماز بیر شئی وارمی؟" آنام جاواب وئردی: "اوغول، بوردا نه آنلاشیلمازلیق اولا بیلر کی، بوی دا بیزیمدیر، سوی دا بیزیمدیر، سؤز ده بیزیمدیر، ایلقار دا..."
فولکلور و شعر صنعتیمیزله باغلی اولماغیمدا آتامین دا چوخ تأثیری اولوب. هر سؤزونه بیر آتا سؤزو، یا تمثیل ایله آنلادان کیشی گاهدان یادداشینا موراجيعت ائدردی:
"کئچمه نامرد کؤرپوسوندن، قوی آپارسین سئل سنی.
یاتما تولکو دالداسیندا، قوی یئسین آسلان سنی".
"گر جزبهیی-عشق اولسا، گتیررم، نئجه گلمز،
گر جزبهیی-عشق اولماسا، گلسه، وئجه گلمز".
"مجنون ایله من مکتبی-عشق ایچره اوخوردوق،
من مصحفی ختم ائتدیم، او واللیلده قالدی".
اونون سید عظیم، صراف، راجی و صابیردن شعرلر کؤچوردوگو یاشیل جیلدلی دفتری هله ده ذهنیمین آلا-تورانیندا جانلانير. احتیاج اوزوندن او، بو دفتری کیمه ایسه ساتمیشدی و همیشه اونو الدن وئرمگین آجیسی ایله یاشاردی.
بئلهلیکله، آناملا آتامین تأثیری، بیر ده آرالاریندا یاشادیغیم عادی آداملارین کوچه- باجاداکی گوندهلیک دانیشیقلاری، شوخلوقلاری، آتماجالاری، فرش کارخانالاریندا اوخونان ائل ماهنیلاری، تبریزین اولدوزلو گئجهلرینده یوکسلن موغامات سسلری، مکتبده آنا دیلینده درس اوخویا بیلمهسم ده منی بو دیلین شیرینلیک و اینجهلیک دونیاسینا آلدی، منده دیلیمیزه قارشی محبت و قایغی دویغولاری یاراتدی...
درسیمی بیتیردیکدن سونرا احتیاجیم اولدوغوندان ایشه باشلامالی ایدیم. بئله اولدو کی، ایشه او واخت تبریزده یئگانه میلّی کیتابخانا اولان تربیت کیتابخاناسیندا باشلادیم. بو کیتابخانادا تبریزده، باکیدا، تورکیهده چاپ اولونموش تورکی کیتابلار دا وار ایدی. محمود کاشغارلینین "دیوان لغات التورک" اثری، ابن مهنا لوغتی کیمی آبيدهلرله ایلک دفعه بورادا تانیش اولموشام. ایش ائله گتیردی کی، او ایللرده تبریزده تورکجه بوراخیلان "وطن یولوندا" قزئتینین (بو قزئت ۲-جی دونیا موحاريبهسی ایللرینده، قیزیل اوردو ایرانین شیمالینی توتدوغو سیرادا ۱۹۴۱-۱۹۴۵- جی ایللرده تبریزده بوراخیلیردی) مؤليفلریندن بعضیلری، او جوملهدن رحمتلیک پروفئسور جعفر خندان گاهدان بیر ایستهدیگی کیتابلارا باش وورماق اوچون کیتابخانایا گلردیلر.
یاخشی یادیمدادیر، بیر دفعه جعفر موعلیم ج.ممدقولوزادهنین تبریزده چیخاردیغی "موللا نصرالدین" ژورنالینین نؤمرهلرینی آختارماغا گلمیشدی. من همین نؤمرهلری آسانلیقلا تاپیب اونا وئردیم. بو، آرامیزداکی تانیشلیغی داها دا مؤحکملندیردی. جعفر خندان آذربایجان دیلینی داها دریندن منیمسهمکده، اونون قایدا-قانونلارینی اؤیرنمکده، زنگین کلاسیک و موعاصير ادبیاتامیزی اؤیرنمکده منه اصل موعليملیک ائلهدی. بو، اولدوقجا نجیب، آلچاقکؤنول، عالیجناب اینسان ایشینی-گوجونو بوراخار و هئچ اولماسا هفتهده بیر نئچه ساعاتلیغا منه باش ووراردی. الینه دوشن کیتابلاردان منه گتیرردی. منیم آنا دیلینده یازدیغیم ایلک مقالهلری ده ایلک دفعه ج.خندان "وطن یولوندا" قزئتینده چاپ ائتدیردی. "وطن یولوندا" چیخان ایلک مقالهم "دیوان لغات التورک»ده گئدن آتا سؤزلری"، ایکینجی مقالهم "فضولی یارادیجیلیغینا یئنی باخیش" آدلانیر. همین مقالهلری چاپا حاضرلاماقدا جعفر موعليمین امگی بؤیوک اولوب. مئنیم آذربایجان فولکلورو بارهده یازدیغیم سونراکی یازیلارین اونو چوخ سئویندیردی. اونو داها چوخ سئویندیرن او ایللرده باکیدا تزه چاپدان چیخمیش "موختصر آذربایجان ادبیاتی تاریخی". کیتابی بارهده یازدیغیم مولاحيظهلریم اولدو. مقاله، یادیما گلنی، "شفق" مجلهسینده چیخمیشدی.
رحمتلیک پروفئسور جعفر خندانین خاطيرهسینی همیشه عزیز توتماغی اؤزومه بورج بیلیرم. حئیف کی، هله ایندییه قدر بیر خریزانتئم گولو (بو گولون بیزده کؤوکب گولو آدلاندیغینی دا ج.خنداندان اؤیرنمیشم) گؤتوروب اونون مزارینی زیارت ائده بیلمهمیشم. هله بیر نئچه گون ده باکیدایام. بلکه ده نصیب اولدو...
منی دوغما آنا دیلیمیز و اونون زنگین سؤز خزینهسی ایله ایلک تانیش ائدن آنام اولدو. آنام درسدن، کیتابدان محروم، یازیب-اوخوماق بیلمهین بیر ائل قیزی اولدوغو حالدا، سینهسی آشار- داشار سؤز خزینهسی ایدی. او، سایا-حسابا گلمز قدر لایلا، نازلاما، بایاتی، قوشما، گرایلی، نغمه، آتالار سؤزو، ناغیل و داستان بیلیردی. ایندی ده، ۵۰-۶۰ ایل کئچدیکدن سونرا اونون بیر-بیرینین آردینجا حیاتا گؤز آچان قارداشلاریمی یاتیزدیراندا اوخودوغو لایلالار قولاغيمدا سسلنیر:
لایلای دئدیم یاتاسان،
قیزیل گوله باتاسان
قیزیل گولون ایچینده،
شیرین یوخو تاپاسان.
لایلای دئدیم دویونجا،
باش یاستیغا قویونجا
عؤمرون- گونون اوزانسین،
ناز بالانین تویونجا.
لایلای دئدیم آدینا،
حاق یئتیشسین دادینا.
بویا باشا چاتاسان،
منی ده سال یادینا.
آنام قاراداغ ائلینین کندلریندن بیرینده دونیایا گؤز آچمیش، گنجلیگینی ائل-اوبا ایچینده کئچیرمیش، باهالیق ایللرینده کنددن عايلهسی ایله تبریزه کؤچموشدو. سونرا عايلهسی تبریزده قالا بیلمهییب گئری قاییتمیش، آنا ایسه اره گئتدیگی اوچون بورادا "قال اوغلو قال'' اولموشدو. والیدئینلریندن، قوهوملاریندان اوزاق دوشموش، یوللارا گؤز دیکن، حیات چتینلیکلری گؤرن آنامین چوخ واخت ایپ اگیرنده، فرش توخویاندا زومزومه ائلهدیگی بایاتیلار حسرتدن، غمدن خبر وئریردی:
من آشیق یاسمنسیز،
باغلاریم یاسمنسیز.
من اولدوم گوله حسرت،
گولشنسیز، یاسمنسیز.
عزیزیم لالا یالقیز،
گول قوشا، لالا یالقیز.
چیخارام داغ باشینا،
چکرم نالا یالقیز.
غریبین سسی گلمز،
گولسه نفسی گلمز،
باش قویار یاستیق اوسته،
گؤزلر، کیمسهسی گلمز.
آنامین سسی ائوده یاییلینجا بیر بوجاغا چکیلردیم، اورگیم کؤورهلردی، گؤزلریم یاشاراردی...
آنام ناغیلی چوخ یاراشیقلی دئیردی. او، چوخ واخت ناغیلی بو سؤزلرله باشلاردی: «بیری وار ایدی، بیری یوخ ایدی. اینسانلارین دردی- غمی چوخ ایدی. اونلارین بیر دادینا چاتان یوخ ایدی..." ماراقلی بوراسی ایدی کی، او، بیر ناغیلی هئچ واخت تکرار ائتمزدی، هر دفعه سؤیلهدیگی بیر تزه ناغیل اولاردی. او، ناغیلی باشلار- باشلاماز من گؤزلریمی یوماردیم، پریلرین قانادلاریندا گؤیلره یوکسلردیم. سولئیمانین خالچاسینا چیخیب دونیانی دولاشاردیم...
سونرالار چوخلو ناغیل توپلادیم، ناغیل کیتابی باشا ووردوم. اما نه بو اینسان محبتی ایله یوغرولموش باشلانغیجی، نه ده "بحر- طویل" کیمی آخیب گئدن سؤز یاراشیغینی هئچ یئرده، هئچ ناغیلدا تاپا بیلمهدیم. آنام ائل ماهنیلاریندان هر هانسینا بیر دفعه قولاق آسسایدی، اونوتمازدی. یاخشی یادیمدادیر، بیر دفعه آتام ائوه بورولو بیر پاتئفونو امانت گتیرمیشدی، آنام پاتئفوندان ائشیتدیگی ماهنیلاری ازبرلهییب سونرادان تئز-تئز زومزومه ائدردی:
آراز چایی آشدی، داشدی،
سئل سارانی آلدی قاشدی،
آلا گؤزلو، قلم قاشلی،
آپاردی سئللر سارانی،
اشرفی تئللی بالامی...
آنام خالق داستانلاریندان "اصلی- کرهم" و "آشیق قریب"ى، امراهین، توفارقانلی آبباسین و باشقالارینین داستانلارینی بوتون آیرینتیلاری ایله یئرلی- یئرینده اوخویاردی.
ایللر کئچدی، من بؤیودوم، "دده قورقود" آبيدهسی ایله تانیش اولدوم. گئجهلرین بیرینده کیتابین ایلک بویونو - "دیرسه خان اوغلو بوغاجین بویو"نو آناما اوخویوب دئدیم: "آنا، یاخشی دقت یئتیر، بیر گؤر بوردا سنین اوچون آنلاشیلماز بیر شئی وارمی؟" آنام جاواب وئردی: "اوغول، بوردا نه آنلاشیلمازلیق اولا بیلر کی، بوی دا بیزیمدیر، سوی دا بیزیمدیر، سؤز ده بیزیمدیر، ایلقار دا..."
فولکلور و شعر صنعتیمیزله باغلی اولماغیمدا آتامین دا چوخ تأثیری اولوب. هر سؤزونه بیر آتا سؤزو، یا تمثیل ایله آنلادان کیشی گاهدان یادداشینا موراجيعت ائدردی:
"کئچمه نامرد کؤرپوسوندن، قوی آپارسین سئل سنی.
یاتما تولکو دالداسیندا، قوی یئسین آسلان سنی".
"گر جزبهیی-عشق اولسا، گتیررم، نئجه گلمز،
گر جزبهیی-عشق اولماسا، گلسه، وئجه گلمز".
"مجنون ایله من مکتبی-عشق ایچره اوخوردوق،
من مصحفی ختم ائتدیم، او واللیلده قالدی".
اونون سید عظیم، صراف، راجی و صابیردن شعرلر کؤچوردوگو یاشیل جیلدلی دفتری هله ده ذهنیمین آلا-تورانیندا جانلانير. احتیاج اوزوندن او، بو دفتری کیمه ایسه ساتمیشدی و همیشه اونو الدن وئرمگین آجیسی ایله یاشاردی.
بئلهلیکله، آناملا آتامین تأثیری، بیر ده آرالاریندا یاشادیغیم عادی آداملارین کوچه- باجاداکی گوندهلیک دانیشیقلاری، شوخلوقلاری، آتماجالاری، فرش کارخانالاریندا اوخونان ائل ماهنیلاری، تبریزین اولدوزلو گئجهلرینده یوکسلن موغامات سسلری، مکتبده آنا دیلینده درس اوخویا بیلمهسم ده منی بو دیلین شیرینلیک و اینجهلیک دونیاسینا آلدی، منده دیلیمیزه قارشی محبت و قایغی دویغولاری یاراتدی...
درسیمی بیتیردیکدن سونرا احتیاجیم اولدوغوندان ایشه باشلامالی ایدیم. بئله اولدو کی، ایشه او واخت تبریزده یئگانه میلّی کیتابخانا اولان تربیت کیتابخاناسیندا باشلادیم. بو کیتابخانادا تبریزده، باکیدا، تورکیهده چاپ اولونموش تورکی کیتابلار دا وار ایدی. محمود کاشغارلینین "دیوان لغات التورک" اثری، ابن مهنا لوغتی کیمی آبيدهلرله ایلک دفعه بورادا تانیش اولموشام. ایش ائله گتیردی کی، او ایللرده تبریزده تورکجه بوراخیلان "وطن یولوندا" قزئتینین (بو قزئت ۲-جی دونیا موحاريبهسی ایللرینده، قیزیل اوردو ایرانین شیمالینی توتدوغو سیرادا ۱۹۴۱-۱۹۴۵- جی ایللرده تبریزده بوراخیلیردی) مؤليفلریندن بعضیلری، او جوملهدن رحمتلیک پروفئسور جعفر خندان گاهدان بیر ایستهدیگی کیتابلارا باش وورماق اوچون کیتابخانایا گلردیلر.
یاخشی یادیمدادیر، بیر دفعه جعفر موعلیم ج.ممدقولوزادهنین تبریزده چیخاردیغی "موللا نصرالدین" ژورنالینین نؤمرهلرینی آختارماغا گلمیشدی. من همین نؤمرهلری آسانلیقلا تاپیب اونا وئردیم. بو، آرامیزداکی تانیشلیغی داها دا مؤحکملندیردی. جعفر خندان آذربایجان دیلینی داها دریندن منیمسهمکده، اونون قایدا-قانونلارینی اؤیرنمکده، زنگین کلاسیک و موعاصير ادبیاتامیزی اؤیرنمکده منه اصل موعليملیک ائلهدی. بو، اولدوقجا نجیب، آلچاقکؤنول، عالیجناب اینسان ایشینی-گوجونو بوراخار و هئچ اولماسا هفتهده بیر نئچه ساعاتلیغا منه باش ووراردی. الینه دوشن کیتابلاردان منه گتیرردی. منیم آنا دیلینده یازدیغیم ایلک مقالهلری ده ایلک دفعه ج.خندان "وطن یولوندا" قزئتینده چاپ ائتدیردی. "وطن یولوندا" چیخان ایلک مقالهم "دیوان لغات التورک»ده گئدن آتا سؤزلری"، ایکینجی مقالهم "فضولی یارادیجیلیغینا یئنی باخیش" آدلانیر. همین مقالهلری چاپا حاضرلاماقدا جعفر موعليمین امگی بؤیوک اولوب. مئنیم آذربایجان فولکلورو بارهده یازدیغیم سونراکی یازیلارین اونو چوخ سئویندیردی. اونو داها چوخ سئویندیرن او ایللرده باکیدا تزه چاپدان چیخمیش "موختصر آذربایجان ادبیاتی تاریخی". کیتابی بارهده یازدیغیم مولاحيظهلریم اولدو. مقاله، یادیما گلنی، "شفق" مجلهسینده چیخمیشدی.
رحمتلیک پروفئسور جعفر خندانین خاطيرهسینی همیشه عزیز توتماغی اؤزومه بورج بیلیرم. حئیف کی، هله ایندییه قدر بیر خریزانتئم گولو (بو گولون بیزده کؤوکب گولو آدلاندیغینی دا ج.خنداندان اؤیرنمیشم) گؤتوروب اونون مزارینی زیارت ائده بیلمهمیشم. هله بیر نئچه گون ده باکیدایام. بلکه ده نصیب اولدو...
MƏHƏMMƏDƏLİ FƏRZANƏ
ANA DİLİNİ NECƏ ÖYRƏNDİM
Məndən dəfələrlə soruşublar ki, gəncliyimdə, təhsil dövrümdə, yəni Rizaşah rejimi zamanı Cənubi Azərbaycandan ana dilində yazıb- oxumaq qadağan edildiyindən istər- istəməz fars dilində təhsil almışam, bəs necə oldu ki, buna baxmayaraq, Azərbaycan dilində səlis danışıram, bu dildə onlarla əsər yazmışam? Mən akademiyada və universitetlərdə oxuduğum bir sıra mühazirələrdə bu suala qısa cavab vermişəm. İstərdim ki, burada bir az ətraflı danışam. Onu da deyim ki, bir neçə il əvvəll "Varlıq" dərgisində çap etdirdiyim "Ana dilimiz və milli varlığımız haqqında" adlı silsilə məqalələri barəsində danışacağım mövzuya həsr etmişəm. (Həmin məqalələr bir neçə il bundan öncə dostum doktor Həmid Məmmədzadə tərəfindənn çapa hazırlanıb, Bakı yayınlarına tapşırılsa da, təəssüf ki, kitabın əlyazma nüsxəsi hələlik yayın idarələri labirintlərində itib-batmış və onun sorağını hələ verən olmayıb).
Məni doğma ana dilimiz və onun zəngin söz xəzinəsi ilə ilk tanış edən anam oldu. Anam dərsdən, kitabdan məhrum, yazıb-oxumaq bilməyən bir el qızı olduğu halda, sinəsi aşar-daşar söz xəzinəsi idi. O, saya-hesaba gəlməz qədər layla, nazlama, bayatı, qoşma, gəraylı, nəğmə, atalar sözü, nağıl və dastan bilirdi. İndi də, 50-60 il keçdikdən sonra onun bir-birinin ardınca həyata göz açan qardaşlarımı yatızdıranda oxuduğu laylalar qulağımda səslənir:
Laylay dedim yatasan,
Qızıl gülə batasan.
Qızıl gülün içində,
Şirin yuxu tapasan.
Laylay dedim doyunca,
Baş yastığa qoyunca.
Ömrün- günün uzansın,
Naz balanın toyunca.
Laylay dedim adına,
Haqq yetişsin dadına.
Boya başa çatasan,
Məni də sal yadına.
Anam Qaradağ elinin kəndlərindən birində dünyaya göz açmış, gəncliyini el-oba içində keçirmiş, bahalıq illərində kənddən ailəsi ilə Təbrizə köçmüşdü. Sonra ailəsi Təbrizdə qala bilməyib geri qayıtmış, ana isə ərə getdiyi üçün burada "qal oğlu qal'' olmuşdu. Valideynlərindən, qohumlarından uzaq düşmüş, yollara göz dikən, həyat çətinlikləri görən anamın çox vaxt ip əyirəndə, fərş toxuyanda zümzümə elədiyi bayatılar həsrətdən, qəmdən xəbər verirdi:
Mən aşiq yasəmansiz,
Bağlarım yasəmənsiz.
Mən oldum gülə həsrət,
Gülşənsiz, yasəmənsiz.
Əzizim lala yalqız,
Gül qoşa, lala yalqız.
Çıxaram dağ başına,
Çəkərəm nala yalqız.
Qəribin səsi gəlməz,
Gülsə nəfəsi gəlməz.
Baş qoyar yastıq üstə,
Gözlər, kimsəsi gəlməz.
Anamın səsi evdə yayılınca bir bucağa çəkilərdim, ürəyim kövrələrdi, gözlərim yaşarardı...
Anam nağılı çox yaraşıqlı deyərdi. O, çox vaxt nağılı bu sözlərlə başlardı: “Biri var idi, biri yox idi. İnsanların dərdi- qəmi çox idi. Onların bir dadına çatan yox idi..." Maraqlı burası idi ki, o, bir nağılı heç vaxt təkrar etməzdi, hər dəfə söylədiyi bir təzə nağıl olardı. O, nağılı başlar-başlamaz mən gözlərimi yumardım, pərilərin qanadlarında göylərə yüksələrdim. Süleymanın xalçasına çıxıb dünyanı dolaşardım...
Sonralar çoxlu nağıl topladım, nağıl kitabı başa vurdum. Amma nə bu insan məhəbbəti ilə yoğrulmuş başlanğıcı, nə də "bəhri-təvil" kimi axıb gedən söz yaraşığını heç yerdə, heç nağılda tapa bilmədim. Anam el mahnılarından hər hansına bir dəfə qulaq assaydı, unutmazdı. Yaxşı yadımdadır, bir dəfə atam evə borulu bir patefonu əmanət gətirmişdi; Anam patefondan eşitdiyi mahnıları əzbərləyib sonradan tez-tez zümzümə edərdi:
Araz çayı aşdı, daşdı,
Sel Saranı aldı qaşdı,
Ala gözlü, qələm qaşlı.
Apardı sellər Saranı,
Əşrəfi telli balamı...
Anam xalq dastanlarından "Əsli- Kərəm" və "Aşıq Qərib"i, Əmrahın, Tufarqanlı Abbasın və başqalarının dastanlarını bütün ayrıntıları ilə yerli- yerində oxuyardı.
İllər keçdi, mən böyüdüm, "Dədə Qorqud" abidəsi ilə tanış oldum. Gecələrin birində kitabın ilk boyunu - "Dirsə xan oğlu Buğacın boyu"nu anama oxuyub dedim: "Ana, yaxşı diqqət yetir, bir gör burda sənin üçün anlaşılmaz bir şey varmı?" Anam cavab verdi: "Oğul, burda nə anlaşılmazlıq ola bilər ki, boy da bizimdir, soy da bizimdir, söz də bizimdir, ilqar da..."
Folklor və şer sənətimizlə bağlı olmağımda atamın da çox təsiri olub. Hər sözünə bir ata sözü, ya təmsil ilə anladan kişi gahdan yaddaşına müraciət edərdi:
"Keçmə namərd körpüsündən, qoy aparsın sel səni.
Yatma tülkü daldasında, qoy yesin aslan səni".
"Gər cəzbeyi-eşq olsa, gətirrəm, necə gəlməz,
Gər cəzbeyi-eşq olmasa, gəlsə, vecə gəlməz".
"Məcnun ilə mən məktəbi-eşq içrə oxurduq,
Mən müshəfi xətm etdim, o vəlleyldə qaldı".
Onun Seyid Əzim, Sərraf, Raci və Sabirdən şeirlər köçürdüyü yaşıl cildli dəftəri hələ də zehnimin ala-toranında canlanır. Ehtiyac üzündən o, bu dəftəri kimə ise satmışdı və həmişə onu əldən verməyin acısı ilə yaşardı.
Beləliklə, anamla atamın təsiri, bir də aralarında yaşadığım adi adamların küçə-bacadakı gündəlik danışıqları, şuxluqları, atmacaları, fərş karxanalarında oxunan el mahnıları, Təbrizin ulduzlu gecələrində yüksələn muğamat səsləri, məktəbdə ana dilində dərs oxuya bilməsəm də məni bu dilin şirinlik və incəlik dünyasına aldı, məndə dilimizə qarşı məhəbbət və qayğı duyğuları yaratdı...
Dersimi bitirdikdən sonra ehtiyacım olduğundan işə başlamalı idim. Bele odu ki, işə o vaxt Təbrizdə yeganə milli kitabxana olan Tərbiyət kitabxanasında başladım. Bu kitabxanada Təbrizdə, Bakıda, Türkiyədə çap olunmuş türki kitablar da var idi. Mahmud Kaşğarlının "Divani Lüğat it-Türk" əsəri, İbn Mühənna lüğəti kimi abidələrlə ilk dəfə burada tanış olmuşam. İş elə gətirdi ki, o illərdə Təbrizdə türkcə buraxılan "Vətən yolunda" qəzetinin (bu qəzet II Dünya müharibəsi illərində, Qızıl Ordu İranın şimalını tutduğu sırada 1941-1945-ci illərdə Təbrizdə buraxılırdı) müəlliflərindən bəziləri, o cümlədən rəhmətlik professor Cəfər Xəndan gahdan bir istədiyi kitablara baş vurmaq üçün kitabxanaya gələrdilər.
Yaxşı yadımdadır, bir dəfə Cəfər müellim C.Məmmədquluzadənin Təbrizdə çıxardığı "Molla Nəsrəddin" jurnalının nömrələrini axtarmağa gəlmişdi. Mən həmin nömrələri asanlıqla tapıb ona verdim. Bu, aramızdakı tanışlığı daha da möhkəmləndirdi. Cəfər Xəndan Azerbaycan dilini daha dərindən mənimsəməkdə, onun qayda-qanunlarını öyrənməkdə, zəngin klassik və müasir ədəbiyyatımızı öyrənməkdə mənə əsl müəllimlik elədi. Bu, olduqca nəcib, alçaqkönül, alicənab insan işini-gücünü buraxar və heç olmasa həftədə bir neçə saatlığa mənə baş vurardı. Əlinə düşən kitablardan mənə gətirərdi. Mənim ana dilində yazdığım ilk məqalələri də ilk dəfə C.Xəndan "Vətən yolunda" qəzetində çap etdirdi. "Vətən yolunda" çıxan ilk məqaləm "Divani lüğat it-türk”də gedən ata sözləri", ikinci məqaləm "Füzuli yaradıcılığına yeni baxış" adlanır. Həmin məqalələri çapa hazırlamaqda Cəfər müəllimin əməyi böyük olub. Menim Azərbaycan folkloru barədə yazdığım sonrakı yazıların onu çox sevindirdi. Onu daha çox sevindirən o illərdə Bakıda təzə çapdan çıxmış "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi". kitabı barədə yazdığım mülahizələrim oldu. Məqalə, yadıma gələni, "Şəfəq" məcəlləsində çıxmışdı.
Rəhmətlik professor Cəfər Xəndanın xatirəsini həmişə əziz tutmağı özümə borc bilirəm. Heyf ki, hələ indiyə qədər bir xrizantem gülü (bu gülün bizdə kövkəb gülü adlandığını da C.Xəndandan öyrənmişəm) götürüb onun məzarını ziyarət edə bilməmişəm. Hələ bir neçə gün də Bakıdayam. Bəlkə də nəsib oldu...
ANA DİLİNİ NECƏ ÖYRƏNDİM
Məndən dəfələrlə soruşublar ki, gəncliyimdə, təhsil dövrümdə, yəni Rizaşah rejimi zamanı Cənubi Azərbaycandan ana dilində yazıb- oxumaq qadağan edildiyindən istər- istəməz fars dilində təhsil almışam, bəs necə oldu ki, buna baxmayaraq, Azərbaycan dilində səlis danışıram, bu dildə onlarla əsər yazmışam? Mən akademiyada və universitetlərdə oxuduğum bir sıra mühazirələrdə bu suala qısa cavab vermişəm. İstərdim ki, burada bir az ətraflı danışam. Onu da deyim ki, bir neçə il əvvəll "Varlıq" dərgisində çap etdirdiyim "Ana dilimiz və milli varlığımız haqqında" adlı silsilə məqalələri barəsində danışacağım mövzuya həsr etmişəm. (Həmin məqalələr bir neçə il bundan öncə dostum doktor Həmid Məmmədzadə tərəfindənn çapa hazırlanıb, Bakı yayınlarına tapşırılsa da, təəssüf ki, kitabın əlyazma nüsxəsi hələlik yayın idarələri labirintlərində itib-batmış və onun sorağını hələ verən olmayıb).
Məni doğma ana dilimiz və onun zəngin söz xəzinəsi ilə ilk tanış edən anam oldu. Anam dərsdən, kitabdan məhrum, yazıb-oxumaq bilməyən bir el qızı olduğu halda, sinəsi aşar-daşar söz xəzinəsi idi. O, saya-hesaba gəlməz qədər layla, nazlama, bayatı, qoşma, gəraylı, nəğmə, atalar sözü, nağıl və dastan bilirdi. İndi də, 50-60 il keçdikdən sonra onun bir-birinin ardınca həyata göz açan qardaşlarımı yatızdıranda oxuduğu laylalar qulağımda səslənir:
Laylay dedim yatasan,
Qızıl gülə batasan.
Qızıl gülün içində,
Şirin yuxu tapasan.
Laylay dedim doyunca,
Baş yastığa qoyunca.
Ömrün- günün uzansın,
Naz balanın toyunca.
Laylay dedim adına,
Haqq yetişsin dadına.
Boya başa çatasan,
Məni də sal yadına.
Anam Qaradağ elinin kəndlərindən birində dünyaya göz açmış, gəncliyini el-oba içində keçirmiş, bahalıq illərində kənddən ailəsi ilə Təbrizə köçmüşdü. Sonra ailəsi Təbrizdə qala bilməyib geri qayıtmış, ana isə ərə getdiyi üçün burada "qal oğlu qal'' olmuşdu. Valideynlərindən, qohumlarından uzaq düşmüş, yollara göz dikən, həyat çətinlikləri görən anamın çox vaxt ip əyirəndə, fərş toxuyanda zümzümə elədiyi bayatılar həsrətdən, qəmdən xəbər verirdi:
Mən aşiq yasəmansiz,
Bağlarım yasəmənsiz.
Mən oldum gülə həsrət,
Gülşənsiz, yasəmənsiz.
Əzizim lala yalqız,
Gül qoşa, lala yalqız.
Çıxaram dağ başına,
Çəkərəm nala yalqız.
Qəribin səsi gəlməz,
Gülsə nəfəsi gəlməz.
Baş qoyar yastıq üstə,
Gözlər, kimsəsi gəlməz.
Anamın səsi evdə yayılınca bir bucağa çəkilərdim, ürəyim kövrələrdi, gözlərim yaşarardı...
Anam nağılı çox yaraşıqlı deyərdi. O, çox vaxt nağılı bu sözlərlə başlardı: “Biri var idi, biri yox idi. İnsanların dərdi- qəmi çox idi. Onların bir dadına çatan yox idi..." Maraqlı burası idi ki, o, bir nağılı heç vaxt təkrar etməzdi, hər dəfə söylədiyi bir təzə nağıl olardı. O, nağılı başlar-başlamaz mən gözlərimi yumardım, pərilərin qanadlarında göylərə yüksələrdim. Süleymanın xalçasına çıxıb dünyanı dolaşardım...
Sonralar çoxlu nağıl topladım, nağıl kitabı başa vurdum. Amma nə bu insan məhəbbəti ilə yoğrulmuş başlanğıcı, nə də "bəhri-təvil" kimi axıb gedən söz yaraşığını heç yerdə, heç nağılda tapa bilmədim. Anam el mahnılarından hər hansına bir dəfə qulaq assaydı, unutmazdı. Yaxşı yadımdadır, bir dəfə atam evə borulu bir patefonu əmanət gətirmişdi; Anam patefondan eşitdiyi mahnıları əzbərləyib sonradan tez-tez zümzümə edərdi:
Araz çayı aşdı, daşdı,
Sel Saranı aldı qaşdı,
Ala gözlü, qələm qaşlı.
Apardı sellər Saranı,
Əşrəfi telli balamı...
Anam xalq dastanlarından "Əsli- Kərəm" və "Aşıq Qərib"i, Əmrahın, Tufarqanlı Abbasın və başqalarının dastanlarını bütün ayrıntıları ilə yerli- yerində oxuyardı.
İllər keçdi, mən böyüdüm, "Dədə Qorqud" abidəsi ilə tanış oldum. Gecələrin birində kitabın ilk boyunu - "Dirsə xan oğlu Buğacın boyu"nu anama oxuyub dedim: "Ana, yaxşı diqqət yetir, bir gör burda sənin üçün anlaşılmaz bir şey varmı?" Anam cavab verdi: "Oğul, burda nə anlaşılmazlıq ola bilər ki, boy da bizimdir, soy da bizimdir, söz də bizimdir, ilqar da..."
Folklor və şer sənətimizlə bağlı olmağımda atamın da çox təsiri olub. Hər sözünə bir ata sözü, ya təmsil ilə anladan kişi gahdan yaddaşına müraciət edərdi:
"Keçmə namərd körpüsündən, qoy aparsın sel səni.
Yatma tülkü daldasında, qoy yesin aslan səni".
"Gər cəzbeyi-eşq olsa, gətirrəm, necə gəlməz,
Gər cəzbeyi-eşq olmasa, gəlsə, vecə gəlməz".
"Məcnun ilə mən məktəbi-eşq içrə oxurduq,
Mən müshəfi xətm etdim, o vəlleyldə qaldı".
Onun Seyid Əzim, Sərraf, Raci və Sabirdən şeirlər köçürdüyü yaşıl cildli dəftəri hələ də zehnimin ala-toranında canlanır. Ehtiyac üzündən o, bu dəftəri kimə ise satmışdı və həmişə onu əldən verməyin acısı ilə yaşardı.
Beləliklə, anamla atamın təsiri, bir də aralarında yaşadığım adi adamların küçə-bacadakı gündəlik danışıqları, şuxluqları, atmacaları, fərş karxanalarında oxunan el mahnıları, Təbrizin ulduzlu gecələrində yüksələn muğamat səsləri, məktəbdə ana dilində dərs oxuya bilməsəm də məni bu dilin şirinlik və incəlik dünyasına aldı, məndə dilimizə qarşı məhəbbət və qayğı duyğuları yaratdı...
Dersimi bitirdikdən sonra ehtiyacım olduğundan işə başlamalı idim. Bele odu ki, işə o vaxt Təbrizdə yeganə milli kitabxana olan Tərbiyət kitabxanasında başladım. Bu kitabxanada Təbrizdə, Bakıda, Türkiyədə çap olunmuş türki kitablar da var idi. Mahmud Kaşğarlının "Divani Lüğat it-Türk" əsəri, İbn Mühənna lüğəti kimi abidələrlə ilk dəfə burada tanış olmuşam. İş elə gətirdi ki, o illərdə Təbrizdə türkcə buraxılan "Vətən yolunda" qəzetinin (bu qəzet II Dünya müharibəsi illərində, Qızıl Ordu İranın şimalını tutduğu sırada 1941-1945-ci illərdə Təbrizdə buraxılırdı) müəlliflərindən bəziləri, o cümlədən rəhmətlik professor Cəfər Xəndan gahdan bir istədiyi kitablara baş vurmaq üçün kitabxanaya gələrdilər.
Yaxşı yadımdadır, bir dəfə Cəfər müellim C.Məmmədquluzadənin Təbrizdə çıxardığı "Molla Nəsrəddin" jurnalının nömrələrini axtarmağa gəlmişdi. Mən həmin nömrələri asanlıqla tapıb ona verdim. Bu, aramızdakı tanışlığı daha da möhkəmləndirdi. Cəfər Xəndan Azerbaycan dilini daha dərindən mənimsəməkdə, onun qayda-qanunlarını öyrənməkdə, zəngin klassik və müasir ədəbiyyatımızı öyrənməkdə mənə əsl müəllimlik elədi. Bu, olduqca nəcib, alçaqkönül, alicənab insan işini-gücünü buraxar və heç olmasa həftədə bir neçə saatlığa mənə baş vurardı. Əlinə düşən kitablardan mənə gətirərdi. Mənim ana dilində yazdığım ilk məqalələri də ilk dəfə C.Xəndan "Vətən yolunda" qəzetində çap etdirdi. "Vətən yolunda" çıxan ilk məqaləm "Divani lüğat it-türk”də gedən ata sözləri", ikinci məqaləm "Füzuli yaradıcılığına yeni baxış" adlanır. Həmin məqalələri çapa hazırlamaqda Cəfər müəllimin əməyi böyük olub. Menim Azərbaycan folkloru barədə yazdığım sonrakı yazıların onu çox sevindirdi. Onu daha çox sevindirən o illərdə Bakıda təzə çapdan çıxmış "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi". kitabı barədə yazdığım mülahizələrim oldu. Məqalə, yadıma gələni, "Şəfəq" məcəlləsində çıxmışdı.
Rəhmətlik professor Cəfər Xəndanın xatirəsini həmişə əziz tutmağı özümə borc bilirəm. Heyf ki, hələ indiyə qədər bir xrizantem gülü (bu gülün bizdə kövkəb gülü adlandığını da C.Xəndandan öyrənmişəm) götürüb onun məzarını ziyarət edə bilməmişəm. Hələ bir neçə gün də Bakıdayam. Bəlkə də nəsib oldu...
No comments:
Post a Comment