چوخ قدیم تاریخه مالیک اولان فولکلور اؤز تشکولونون ایلک دؤورلرینده معنوی مدنیتین، ائله‌‌جه ده اينجه‌صنعتین بوتون ساحه‌لرینین باشلانغیجی‌دیر.
SƏFƏR ƏLƏKBƏRLİ
AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA ESTETİK FİKİRLƏR
Çox qədim tarixə malik olan folklor öz təşəkkülünün ilk dövrlərində mənəvi mədəniyyətin, eləcə də incəsənətin bütün sahələrinin başlanğıcıdır.
AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA ESTETİK FİKİRLƏR
Çox qədim tarixə malik olan folklor öz təşəkkülünün ilk dövrlərində mənəvi mədəniyyətin, eləcə də incəsənətin bütün sahələrinin başlanğıcıdır.
(قيساديلميش)
فولکلوردا فانتاستیک اوبرازلارین مئيدانا گلمه‌سی
چوخ قدیم تاریخه مالیک اولان فولکلور اؤز تشکولونون ایلک دؤورلرینده معنوی مدنیتین، ائله‌‌جه ده اينجه‌صنعتین بوتون ساحه‌لرینین باشلانغیجی‌دیر. سونرالار فولکلور اینکیشاف ائده‌‌رک تدریجن معنوی فعالیتین- بیر ساحه‌سینی-اينجه‌صنعت ساحه‌سینی احاطه ائتمگه باشلامیش‌دیر. محض بو سببدن ک. مارکس فولکلورو ان ائرکن مئيدانا گلن ايجتيماعى شوعور فورماسی کیمی سجيه‌لندیرمیش‌دیر.
فولکلورون یارانماسی اینسانلارین بیلاواسيطه امک فعالیتی ایله علاقه‌دار اولوب، عاليملرين دئدیگی کیمی، وحشی‌لیگین سونو، باربارلیغین باشلانغیج دؤورونه تصادوف ائدیر. گئرچکلیگی اوبرازلی شکیلده عکس ائتدیرن ایلک فولکلور نومونه‌لری اساساً تصویری کاراکتئر داشیمیش و بدیعی، عومومی‌لشدیرمه‌لر سوییه‌سینه یوکسله بیلمه‌میش‌دیر.
باربارلیغین ایلک دؤوروندن اعتباراً آنا طبیعت اینسانلاری اؤز حاضير محصوللاری ایله،اوبرازلی شکیلده دئسک، بیلاواسيطه اؤز دؤشوندن دئییل، ایستحصال پروسئسینده حیات اوچون یارارلی حالا سالینمیش ثروتلری ایله قیدالاندیریر.
ايستحصال تصروفاتی‌نین اینکیشافی بیر طرفدن ايستحصال آلتلرینی، دیگر طرفدن ایسه اینسانلارین گؤروش دایره‌سینی اینکیشاف ائتدیریر. تدریجن داش آلتلر دمیر آلتلرله عوض اولونور، دؤورونون ان موکمل و مورکب آلتی اولان اوخ و یای مئيدانا گلیر. دولوسچولوق یارانیب اینکیشاف ائدیر. باربارلیغین ایلک دؤورلریندن باشلایاراق اکینچی‌لیک، صنعتکارلیق و مالدارلیق کیمی تصروفات ساحه‌لری یارانیب اینکیشاف ائتمگه باشلاییر. بئله‌لیکله، ايستحصالین اینکیشافی ایله علاقه‌دار ایضافی محصولون مئيدانا گلمه‌سی بیر طرفدن جمعیتین صینیفلره پارچالانماسینی حاضیرلاییر، دیگر طرفدن ایسه اینسانلار اوچون آسوده واختین یاراینماسینا سبب اولور. اودور کی، آغیر امکدن سونرا اونلاری اگلندیرن، یورغونلوقلارینی اونوتدوران و هم ده اونلاری معنوی جهتدن قیدالاندیران یئنی بیر ساحه‌نین یارانماسینا احتیاج دوغور.
بئله‌لیکله، معنوی احتیاج مادی طلباتین آرتماسی ایله قیریلماز صورتده باغلی اولموشدور. سجيه‌وی حالدیر کی، فولکلورون ایلک نومونه‌لری اینسانین مادی طلباتی ایله بیلاواسيطه علاقه‌ادار اولموش و اونون ايقتيصادی طلبلرله باغلی ایستک و آرزولارینی ایفاده، ائتمیشدیر. بو جهته خوصوصی فیکیر وئرن پلئخانوف ایلک امک نغمه‌لرینی اوبرازلی شکیلده «قارین نغمه‌لری» آدلاندیرمیش‌دیر.
او بئله نتیجه‌یه گلمیشدیر کی، اینسانلارین ايقتيصادی طلبلری ایستک و آرزولاری ایله باغلی ایلک فولکلور نومونه‌لری یا تامامیله یا دا قیسمن محبت موتیولریندن محروم اولموشدور. دئمک مادی طلبات اینکیشافین موعین مرحله‌سینده معنوی طلباتی دوغورموشدور کی، بو دا اؤزونون ایلک اوبرازلی ایفاده‌سینی فولکلوردا تاپا بیلمیشدیر.
ایلک فولکلور نومونه‌لری اوچون خاراکتئریک اولان ایکینجی بیر خوصوصیت اودور کی، بو نونونه‌لر تصویر اولوب، حاديثه و پرئدمئتلره مخصوص سبب علاقه‌لرینه نفوذ ائده بیلمیر. بو نؤقطه‌یی نظردن ايبتيدايى ایجماع جمعیتی‌نین باشلانغیجی اینسانلارین گؤروش دایره‌سینه، دوشونجه و تفکور طرزینه گؤره بشریتین اوشاقلیق مرحله‌سینی خاطیرلادیر.
اوشاق ایلک دفعه اطراف موحیطده‌کی پرئدمئتلره نظر سالدیقدا اونو همین پرئدمئتلرین ندن اؤترو اولماسى، نئجه عمله گلمه‌سی اصلا ماراقلاندیرمیر بو دؤورده اوشاق اوچون ان واجیب اولان پرئدمئتین خاریجی گؤرونوشودور اوشاق دیل آچیب دانیشماغا باشلادیقدا ایسه او، پرئدمئتلرین «نه‌دن اؤترولوگو» ایله دئییل، «نه‌لیگی» ایله ماراقلانیر.
طبیعتله موباریزه‌ده حدیندن آرتیق ضعیف اولان اینسان اؤزونو اونا قارشی قویا بیلمیر. بو موباریزه‌ده او، ان عادی، ضعیف حمله‌لره بئله تاب گتیرمه‌ییب آسانلیقلا مغلوبیته دوچار اولور. اینسان یالنیز طبیعتله آچیق و گرگین موباریزه‌یه گیریشدیکدن سونرا کورطبیعی قووه‌‌لرین عظمت و گوجونو حيس ائتمگه باشلاییر. کورطبيعی قووه‌‌لرین اینسان گوجو قارشیسیندا بؤیوک اوستونلوگه مالیک اولدوغونو دویدوقدان سونرا اوندا فؤوق‌الطبيعی قووه‌‌لرین وارلیغینا اینام عمله گلیر. محض بونا گؤره ده بدیعی عومومی‌لشدیرمه‌لر سوییه‌سینه یوکسلمه‌ین و عادی تصویری کاراکتئر داشییان ایلک اینجه‌صنعنت نومویه‌لرینده طبیعت قووه‌‌لرینین فؤوق‌الطبيعی شکله سالینماسینا راست گلیمیریک. اونا گؤره ده بو دؤورون اينجه‌صنعت نومونه‌لرینه دینی مضمون یاددیر. همین صنعت نومونه‌لری اساساً قایالارا، ماغارالارا حک ائدیلمیش موختلیف تصویرلردن، امک نغمه‌لریندن، رقصلردن و سایره‌دن عبارت اولموشدور. بو کیمی ایلک فولکلور نومونه‌لری اینسانین بیلاواسيطه مادی طلباتی ایله علاقه‌دار صنعت نومونه‌لری ایدی. ایلک اينجه‌صنعت نومونه‌لریندن فرقلی اولاراق دینی تصوورلرین مئيدانا گلمه‌سی حاديثه و پرئدمئتلرین سبب علاقه‌لرینین آشکار ائدیلمه‌سینه جهد گؤستریلمه‌سی ایله باغلیدیر.
بئله‌لیکله، دینی تصوورلر اینسان ایدراکی‌نین موعین اینکیشاف پیلله‌سینده مئيدانا گلیر. دینین یارانماسی اوچون بشری ایدراک اؤزونون اینکیشافی‌نین ائله بیر مرحله‌سینه یوکسلمیش‌دیر کی، بو مرحله‌ده کونکرئت تجروبی فعالیت اساسیندا توپلانمیش فاکتلار عمومی، موجرد فیکیرلر دوغورا بیلسین. دئمه‌لی، تجروبی فعالیت ایله سیخ باغلی اولان ایدراک جانلی موشاهیده‌دن موجردلشمگه دوغرو یوکسلیر. ایدراکین بو ایستیقامتی همیشه علمی-نظری بیلیکلرین یارانماسینا گتیریب چیخارمیر. بو پروسئسده اینسانین آرزو و ایستکلرینی ایفاده ائد‌ن موترقی و حیاتی فیکیرلرله یاناشی بیر چوخ یانلیش آسسوسیاسییالار، تحریف اولونموش فانتاستیک تصوورلر ده مئيدانا گلیر. بو جور ایدئیالار، فیکیرلر، تصوورلر اؤزونون اوبرازلی ایفاده‌سینی فولکلورون ان قدیم ساحه‌لریندن بیری ساییلان اساطیرلرده تاپیر. بو معنادا علمی فیکیرلرین، اينجه‌صنعتین و دینی تصوورلرین یارانماسیندا اساطیرلرین رولو میثیل‌سیز اولموشدور.
علم.، اينجه‌صنعت و دین کیمی ايجتيماعى شوعور فورمالارینین یارانماسیندا اساطیرلرین موهوم اهمیتی واردیر. آنجاق ايجتيماعى شوعور فورمالاری نه قدر قارشیلیقلی علاقه‌ده اولسالار دا بیر-بیرینی دوغورمور. اونلارین، او جومله‌دن، اساطیرلرین یارانماسی‌نین باشلیجا، موعين‌ائدیجی عاميلی ايجتيماعى وارلیق‌دیر.
فانتاستیک بدیعی اوبرازلارین یارانماسیندا شوبهه یوخ کی، اساطيرلرین رولو بؤیوکدور. لاکین گئنیش شرح طلب ائد‌ن بو موهوم پروبلئمین حلینی بو يازيدا وئرمک ایمکان خاریجینده‌دیر.
ايستحصال فعالیتی‌نین گئنیشلنمه‌سی ایله علاقه‌دار طبیعته داها چوخ یاخینلاشان اینسان بیر طرفدن اونون معمالارینا بلد اولور، دیگر طرفدن ایسه اینسانین گؤزلری اؤنونده قارانلیق قالان سیرلر، «شئی اؤزونده‌لر» عالمی آچیلیر. اینسانین منیمسه‌مگه، اؤیرنمگه جان آتدیغی بیر چوخ طبیعت حاديثه‌لری اؤز «سیرلرینی» درحال و آسانلیقلا اینسانلارا وئرمیر.
طبیعت حاديثه‌لرینی درک ائتمک یولوندا بشریت چوخلو اوغورسوزلوقلارا، محرومیتلره دوچار اولموشدور. بو اوغورسوزلوقلار ایسه اینسانین طبیعتله «ال‌به‌یاخا» ووروشماسی پروسئسینده باش وئرمیشدیر. دئمه‌لی، نه قده‌ر کی، اینسان طبیعتله آچیق موباریزه‌یه گیریشمه‌میشدی، او، طبیعت قووه‌‌لریندن کناردا قالیر، اونلارین عظمتینی دویا بیلمیردی. ائله کی، ايستحصالین اینکیشافی ایله علاقه‌دار اينسانلا طبیعت آراسیندا اونسیت داها گئنیش میقیاس آلیر، اوندا اینسان طبیعت قووه‌‌لرینین تأثیرینه داها چوخ معروض قالماقلا کیفایتلنمیر، هم ده اونلاری خئییر و شر، فایدالی و ضررلی و س. قووه‌‌لر کیمی اؤز تفکور طرزینه اویغون شکیلده تحلیل ائده‌‌رک قیمتلندیریر.
البته، ایجتیمايی اینکیشافین ایلک دؤورلرینده طبیعت اینسان اوچون اسرارانگیز قووه‌‌لرله دولو بیر عالمدیر، هم ده بو قووه‌‌لر جمعیتین اینکیشافی‌نین موعین اینکیشاف دؤورونه قدر امک فعالیتی‌نین احاطه دایره‌سی‌نین گئنیشلنمه‌سی ایله علاقه‌دار چوخالیر. لاکین زامان کئچدیکجه محصولدار قووه‌‌لرین اینکیشافی نتیجه‌سینده اینسان ذکاسی طبیعتی فتح ائتمگه باشلاییر. اؤزونون حقیقی ماهیتینی اینسان ذکاسیندان گیزلی ساخلایا بیلمه‌ین طبیعت حاديثه‌لری تدریجن اونا تسلیم اولور و اؤز اسرارانگیزلیگینی ایتیریر.
ایلک دینی تصوورلرین یارانماسی فؤوق‌الطبيعی گؤ رونن حاديثه وو پرئدمئتلرین موقددسلشدیریلمه‌سی ایله باغلیدیر. بئله‌لیکله، ايبتيدايى دینی تصوورلرده» بیری فئتیشیزم‌دیر. فئتیشیزم طبیعتده‌کی موختلیف اش- یالارین و جیسملرین موقددسلشدیریلمه‌سی و اونلا- را سیتاییش ائدیلمه‌سی ایله علاقه‌داردیر. ايبتيدايى اینسان- لار بوتون طبیعت جیسملرینی دئییل، «قئیری-عادی» گؤرو- ننلری، مثلاً، مئتئوریت داشینی، وولکان پوسکورن یئرلری و س. موقددسلشدیرمیشلر. سونرالار فئتی- شیزمی، آنیمیزم، توتئمیزم. کیمی ايبتيدايى دینی تصوور- لر عوض ائتمیشدیر.
آنیمیزمین یارانماسی خاریجی عالمین درک ائدیلمه- سینین نی-سبتن اینکیشاف ائتمیش دؤورونه عاییددیر. بو ته- سووور طبیعت حاديثه‌لرینین جانلی‌لاشدیریلماسی ایله علاقه‌دار یارانمیشدیر. ايجتيماعى اینکیشافین موعین دؤورونده اینسانلار ائله گومان ائدیرلر کی، گویا طبیعتده مؤوجود اولان هر شئی روحا مالیکدیر و بوتون پرئدمئتلر همین روحلار طرفیندن ایداره اولونور. بئله‌لیکله، اینسانلاردا تدریجن یانلیش بیر اعتيقاد مئيدانا گلیر کی، بوتون پرئدمئتلر روحا مالیک اولدوغو تقدیرده بوتون روحلاری ایداره ائد‌ن عالی روح دا مؤوجود اولمالیدیر. نهایت، عالی روحلارین وارلیغینا اینام اینسانلاردا اونلارا سیتاییشله بیرلشیر، یعنی علی روحلار تدریجن موقدس‌لشدیریلمگه باشلاییر.
آنیمیست دینی تصوورلرین یارانماسی نتیجه‌سینده فولکلورا مخصوص بدیعی اوبرازلارا آنیمیستیک کئیفیتلر شامیل ائدیلیر. اونا گؤره ده ايبتيدايى ایجماع جمعیتی‌نین فولکلوروندا آنتروپومورفیک، زوومورفیک، آنتروپوپاتیک، آنیماتیک، هابئله آنیمیستیک اوبرازلار مئیدایا گلیر.*
دئییلنلردن آیدیندیر کی، ايبتيدايى ایجماع دؤورونون معنوی مدنیتی‌نین سجيه‌وی قانونااویغونلوقلاری اولموشدور. بو قانونااویغونلوقلاری اؤیرنمه‌دن فولکلوردا مئيدانا گلن و چوخ زامان بیزه آنلاشیلماز گؤرونن بدیعی اوبرازلارین یارانما سببلرینی و ماهیتینی آشکارا چیخارا بیلمریک.
همین فیکرین ایضاحی اوچون ميثاللارا موراجيعت ائدک. «شاهزاده و قورباغا» (آذربایچان ناغیللاری، ۴- جو جیلد) ** ناغیلیندا قورباغا دؤنوب گؤزل بیر قیز اولور و همین قیز اینسانا اره گئدیر. «ایلان و قیز» (آذربایجان ناغیللاری، ۴-جو جیلد) ناغیلیندا ایلان -اژداها قیزا چئوریلیر و اینسانا اره گئدیر. بیر مودتدن سونرا اونلارین اوشاقلاری دا اولور. ناغیلدا ماراقلی بیر ائپیزود وار: گویا بیر مودت یاشادیقدان سونرا ایلان اژداهایا، اژداها دا گؤزل قادین شکلینه دوشور.
فولکلورداکی بو کیمی زوومورفیک اوبرازلار سؤز یوخ کی، طبیعی حاديثه‌لرین ماهیتینی درک ائتمکدن اوزاق اولان، اینسانلار ایله حئيوانلار آراسیندا بیلاواسيطه قوهوملوق علاقه‌لری آختاریب تاپماغا جهد گؤسترن، هابئله اینسانلارا مخصوص ايجتيماعى موناسیبتلرین حئيوانلارا دا خاص اولدوغونو دوشونن ايبتيدايى اینسانین سادلؤوح فیکیرلری ایدی. ايبتيدايى اینسان نینکی ايجتيماعى موناسیبتلرین حئيوانلارا دا عایید اولدوغونو ايديعا ائدیر، هم ده بئله قناعته گلیر کی، بو کیمی موناسیبتلر بیتکیلر آراسیندا دا واردیر. «گؤیچک فاتما» (آذربایجان ناغیللاری، ۳-جو جیلد) ناغیلیندا اوغلان دؤنوب بیر بوینوزوندان بال، دیگر بوینوزوندان یاغ وئرن اینک اولور. «یئتیم ایبراهیم» (آذربایجان ناغیللاری، ۳-جو جیلد) ناغیلیندا گؤزل قیزین بورنوندان دوشن بیر داملا قان ابدی سولمایان گوله چئوریلیر. «نار قیزی» (آذربایجان ناغیللاری، ۳-جو جیلد) ناغیلیندا ایسه قیز قیزیلگول کولونا چئوریلیر.
آذربايجان فولکلورونون روایتلر، ناغیللار، داستانلار کیمی ژانرلاریندا جئیران-قیز، گؤیرچین-قیز، ایلان-قیز و س. بدیعی اوبرازلارا راست گلیریک. فولکلورون یارانماغا باشلادیغی ایلک دؤورلرده طبیعت حاديثه‌لرینه اینسانی خوصوصیتلرین وئریلمه‌سی ایله علاقه‌دار آنتروپومورفیک طبیعت جیسیملرینین و قووه‌‌لرینین اینسانی‌لشدیریلمه‌سی ایله علاقه‌دار ایسه آنتروپوپاتیک بدیعی اوبرازلار یارانیر. «یئتیم ایبراهیم و سؤوده‌گر» ناغیلیندا دا بئله بیر ائپیزود واردیر: ایبراهیم دیولر طرفیندن اسیر آلینمیش خورشید خانیمی خيلاص ائتمک ایسته‌ییر. فورصت تاپان کیمی خورشید خانیم آتا مینه‌رک ، ایبراهیمله بیرلیکده دیولرین مسکنیندن قاچیر. بیر مودت یول گئتدیکدن سونرا اونلاری آرخادان نه ایسه قارا بیر قووه تعقیب ائتمگه باشلاییر. همین قووه آز قالیر کی، اونلارین هر ایکیسینی محو ائتسین. بو حاديثه ناغیلدا بئله تصویر اولونور:
«خورشید ایبراهیمه دئدی:
- گئری باخ، گؤر نه گؤرورسن؟
- اوزاقدا قارا دومان گؤرونور.
- آی آمان، آتی قامچیلا، او قارا دومان دیودی، گلیر...
بیر مودت کئچندن سونرا خورشید یئنه دئدی:
- ایبراهیم، گئری باخ، گؤر ایندی نه گؤرورسن؟
- چوخ قارانلیق، چووغون چیسکین گؤرونور، کولک اسیر، قارماقاریشیق سسلر ائشیدیلیر.
- آی آمان، دیو لاپ یاخینلاشیب...
بیر نئچه گون ده یول گئتدیلر، سونرا خورشید دئدی:
- ایبراهیم، گئری باخ، گؤر ایندی نه گؤرورسن؟.
ایبراهیم گئری باخیب دئدی:
- قارا دومان لاپ یاخینا گلیب، بیزی بورومک ایسته‌ییر، قارا یاغیش یاغیر، کولک اسیر.
- ایبراهیم، قارا دومان دیودی، یاغیش و کولک ده اونون شاللاغیندان قالخان توزدو...»***
ميثالدان گؤروندوگو کیمی اینسان حیاتینی تهلوکه قارشیسیندا قویان قارا دومان، چووغون، قارا یاغیش، کولک طبیعت قووه‌‌لری کیمی دئییل، شوعورلو صورتده حرکت ائد‌ن بیر وارلیق کیمی تصویر اولونور. قارا دومان سانکی دوشونجه‌لی صورتده اؤز دوشمنینی قووور، اونو محو ائتمک ایسته‌ییر. اؤزو ده بو دومان آتلی‌دیر. اونون الینده شاللاغی دا وار. قارا یاغیشلا کولک ایسه اونون شاللاغی‌نین سسی و توزودور.
گؤروندوگو کیمی، بیر سیرا طبیعت حاديثه‌لرینه اینسانی خصوصیتلر وئریلرکن اونلارا مخصوص خاریجی فورما ساخلانیلیر، اینسانی علامتلر ایسه حرکت، دانیشیق و س. واسطه‌سیله تظاهور ائتدیریلیر. فولکلوردا آنتروپومورفیک بدیعی اوبرازلار بو یول ایله یارانیر.
آنتروپومورفیک اوبرازلاردان فرقلی اولاراق آنتروپاپاتیک اوبرازلار طبیعت جیسیملری و قووه‌‌لرینین اینسانی‌لشدیریلمه‌سی‌نین نتیجه‌سی کیمی مئيدانا گلیر. مثلاً، «شاهزاده موطالیب» (آذربایجان ناغیللاری، ۱-جی جیلد) ناغیلیندا بئله بیر ائپیزود وار: «بیردن گؤی گورولدادی، شومشه‌رک اوینادی، هاوا قارانلیقلاشدی، بیر پارچا بولود هئیبت‌نن ائندی. ائله بیر قیامت اولدو کی، ارست مشر(عرصه محشر) باشلادی، بولود دوز ائندی، پادشاهین قاباغیندا پارچالاندی، اورتاسیندان بیر آلما توللانیب دوز پادشاهین قاباغینا دوشدو.»
بیر مودتدن سونرا همین احوالات ناغیلدا آشاغیداکی شکیلده تکرارلانیر:
«پادشاه یئنه کولفیرنگی‌ده اگلشیب دیزلرینی قوجاقلاییب قم دریاسینا باتمیشدی کی، بیر ده گؤردو همین مینوال ایله قیامت باشلادی، قارا بولود ائندی، پارچالاندی، ایچیندن بیر قوجا قاری چیخدی».
ناغیلدا هاوانین قارالماسی، گؤیون گورولتوسو، شیمشک چاخماسی سانکی گوجلو یاغیش یاغاجاغینا ایشاره‌دیر. لاکین بونون عوضینده قارا بولود قوجا قاری شکلینده آشکارا چیخیر. ناغیلدان گؤروندوگو کیمی بورادا طبیعت حاديثه‌سی اولان بولودا اینسانی خوصوصیتلر آشیلانیر.
«تاپدیق» (آذربایجان ناغیللاری، ۳-جو جیلد) ناغیلیندا طبیعت قووه‌‌لری و جیسیملرین اینسانی‌لشدیریلمه‌سی‌نین داها تیپیک نومونه‌لرینه راست گلیریک. همین ناغیلدا گؤستریلیر کی، گون خانیم ظولمت پادشاهی‌نین اوغلو توفان دیوه عاشیق اولموشدور. گون خانیم هر آخشام قاف داغی‌نین باشیندا توفان دیوله گؤروشور، سونرا دا قاف داغینی آشاراق بوتون گئجه‌نی توفان دیوین قوینوندا کئچیریر. سحر ایسه اورادان چیخاراق بوتون دونیانی ایشیقلاندیریر.
گون خانیم توفان دیوی سئودیگینی قیزی شمسدن گیزلی ساخلاییر. چونکی گون خانیمین قیزی شمس آناسی‌نین آی کیمی گؤزل اوغلانی سئومه‌ییب توفان دیو کیمی قارا عیفریته عاشیق اولماسیندان ناراضی‌دیر. آناسی‌نین توفان دیوه آشیق اولدوغونو بیلدیکده شمس توفان دیوی اؤلدورمکله آناسیندان اینتیقام آلماق ایسته‌ییر. گون خانیم ایسه توفان دیوله البیر اولوب اونلارین آزاد سئویشمه‌سینه مانع اولان اؤز قیزی شمسی اؤلدورمک ایسته‌ییر. اودور کی، توفان دیو بیر نئچه دفعه باغچادا گئجه‌له‌ین شمسین باشینا بیر قایا پارچاسی سالیب اؤلدورمک ایسته‌ییرسه ده بونا نایل اولا بیلمیر. اؤزو ده بیلمه‌دن اؤز باجیسی شمسه عاشیق اولان تاپدیق هر دفعه باجیسینی اؤلومدن خيلاص ائدیر.
ناغیلدان گؤروندوگو کیمی طبیعت قووه‌‌لرینه و جیسملرینه عایید ائدیلن موناسیبتلر اینسانی موناسیبتلردیر. بوندان علاوه، اونلار هم ده عادی آداملار کیمی تصویر اولونورلار. بو قهرمانلار سئویب-سئویلیر، قیسقانیر، فرحلنیر، قوصه‌لنیر، اؤلور، دوغولور و س. «تاپدیق» ناغیلیندا شمس، گون خانیمین قیزیدیر. تاپدیق ایسه گون خانیمین توفان دیوله خلوتی ایزدیواجیندان تؤره‌ین اوغلودور. گون خانیم اونو قیزی شمسدن گیزلتمک اوچون آتمیشدیر. او دا سولئیمان آدلی بیر تاجیره راست گلمیشدیر. سولئیمان تاجیر ایسه همین اوشاغی تاپدیغی اوچون اونون آدینی تاپدیق قویموشدور.
خالق تفکورونون یاراتدیغی بو جور فانتاستیک اوبرازلارا خاص اولان موهوم خوصوصیتلردن بیری اودور کی، بو اوبرازلارین هر بیری اؤز واختیندا، یعنی موعین تاریخی زمین اوزرینده یارانیر. اونا گؤره ده بئله اوبرازلارین یارانماسی فولکلورون اینکیشافینداکی قانونااویغونلوقلارلا باغلیدیر. بو اوبرازلار ايجتيماعى اینکیشافین آیری-آیری مرحله‌لرینده فولکلور یارادیجیلارینین گئرچک‌لیگه ائستئتیک موناسیبتلرینین محصولو کیمی مئيدانا گلیر، همین ائستئتیک موناسیبت فولکلور یارادیجیلارینین دونیاباخیشی ایله باغلیدیر. اینسانین وارلیغا ائستئتیک موناسیبتی‌نین ایدئولوژی اساسینی اونون دونیاباخیشی تشکیل ائدیر.
فولکلورداکی بدیعی اوبرازلارا بئله بیر خوصوصیت ده خاص‌دیر کی، دونیاباخیشی‌نین محدودلوغو اوزوندن اینسانا یئنیلمز و اسرارانگیز قووه کیمی گؤرونن طبیعت حاديثه‌لری اینسانی‌لشدیریلرکن اونلار بو و یا دیگر درجه‌ده ایدئال‌لاشدیریلیر.
ان باشلیجاسی ایسه اوندان عيبارتدیر کی، بو اوبرازلار طبیعت قانونلارینی درک ائتمکدن هله چوخ اوزاق اولان اینسان تفکورونون محصولو کیمی مئيدانا گلیر. لاکین بو گؤستریلنلر قدیم اینسانین طبیعت حاديثه‌لرینین سببینی آشکار ائتمک نامینه نه اوچون بئله غریبه اصوللارا ال آتدیغینی، یوللار اویدوردوغونو ایضاح ائتمیر. بو کئیفیتی همین اویدورمالارین مئيدانا گلدیگی دؤورده اینسانلار آراسیندا مؤوجود اولان ايستحصال موناسیبتلری و هم ده بو موناسیبتلر اساسیندا مئيدانا گلان ايجتيماعى شوعور فورمالاری موعين‌لشدیریر، اونا گؤره ده فولکلورون ائرکن ژانرلارینین آیری-آیری خالقلارین کئچمیش تاریخینی و حیات طرزینی اؤیرنمک اوچون خوصوصی اهمیتی واردیر.
* - آنتروپومورفیزم - طبیعت قووه‌‌لرینین و حاديثه‌لرینین، هابئله فؤوق‌الطبيعى وارلیقلارین اینسانی‌لشدیریلمه‌سی، اینسان صورتینده تجسوم‌لشديریلمه‌سی دئمکدير.
آنتروپوپاتیزم - طبیعت قووه‌‌لرینین اینسانا چئوریله بیلمه خوصوصیتلرینه مالیک اولدوغونو ايديعا ائد‌ن تصووردور.
آنیماتیزم- طبیعتین بوتؤولوکده وا اونون آیری-آیری قووه و حاديثه‌لرینین شخص‌سیز جانلاندیریلماسی دئمکدیر.
آنیمیزم- روحلارین مؤوجودلوغونا اینام دئمکدیر.
زوومورفیزم-آللهلارین حئيوان شکلینده تصویری و یاخود حئيوانلارین ایلاهی‌لشدیریلمه‌سی دئمکدیر.
** - پارانتئز ايچينده گؤستریلن رقم بئش جیلدده بوراخیلمیش «آذربایجان ناغیللاری»نا عاییددیر.
*** - آذربایجان ناغیللاری، ۳-جو جیلد، ص. 100.
فولکلوردا فانتاستیک اوبرازلارین مئيدانا گلمه‌سی
چوخ قدیم تاریخه مالیک اولان فولکلور اؤز تشکولونون ایلک دؤورلرینده معنوی مدنیتین، ائله‌‌جه ده اينجه‌صنعتین بوتون ساحه‌لرینین باشلانغیجی‌دیر. سونرالار فولکلور اینکیشاف ائده‌‌رک تدریجن معنوی فعالیتین- بیر ساحه‌سینی-اينجه‌صنعت ساحه‌سینی احاطه ائتمگه باشلامیش‌دیر. محض بو سببدن ک. مارکس فولکلورو ان ائرکن مئيدانا گلن ايجتيماعى شوعور فورماسی کیمی سجيه‌لندیرمیش‌دیر.
فولکلورون یارانماسی اینسانلارین بیلاواسيطه امک فعالیتی ایله علاقه‌دار اولوب، عاليملرين دئدیگی کیمی، وحشی‌لیگین سونو، باربارلیغین باشلانغیج دؤورونه تصادوف ائدیر. گئرچکلیگی اوبرازلی شکیلده عکس ائتدیرن ایلک فولکلور نومونه‌لری اساساً تصویری کاراکتئر داشیمیش و بدیعی، عومومی‌لشدیرمه‌لر سوییه‌سینه یوکسله بیلمه‌میش‌دیر.
باربارلیغین ایلک دؤوروندن اعتباراً آنا طبیعت اینسانلاری اؤز حاضير محصوللاری ایله،اوبرازلی شکیلده دئسک، بیلاواسيطه اؤز دؤشوندن دئییل، ایستحصال پروسئسینده حیات اوچون یارارلی حالا سالینمیش ثروتلری ایله قیدالاندیریر.
ايستحصال تصروفاتی‌نین اینکیشافی بیر طرفدن ايستحصال آلتلرینی، دیگر طرفدن ایسه اینسانلارین گؤروش دایره‌سینی اینکیشاف ائتدیریر. تدریجن داش آلتلر دمیر آلتلرله عوض اولونور، دؤورونون ان موکمل و مورکب آلتی اولان اوخ و یای مئيدانا گلیر. دولوسچولوق یارانیب اینکیشاف ائدیر. باربارلیغین ایلک دؤورلریندن باشلایاراق اکینچی‌لیک، صنعتکارلیق و مالدارلیق کیمی تصروفات ساحه‌لری یارانیب اینکیشاف ائتمگه باشلاییر. بئله‌لیکله، ايستحصالین اینکیشافی ایله علاقه‌دار ایضافی محصولون مئيدانا گلمه‌سی بیر طرفدن جمعیتین صینیفلره پارچالانماسینی حاضیرلاییر، دیگر طرفدن ایسه اینسانلار اوچون آسوده واختین یاراینماسینا سبب اولور. اودور کی، آغیر امکدن سونرا اونلاری اگلندیرن، یورغونلوقلارینی اونوتدوران و هم ده اونلاری معنوی جهتدن قیدالاندیران یئنی بیر ساحه‌نین یارانماسینا احتیاج دوغور.
بئله‌لیکله، معنوی احتیاج مادی طلباتین آرتماسی ایله قیریلماز صورتده باغلی اولموشدور. سجيه‌وی حالدیر کی، فولکلورون ایلک نومونه‌لری اینسانین مادی طلباتی ایله بیلاواسيطه علاقه‌ادار اولموش و اونون ايقتيصادی طلبلرله باغلی ایستک و آرزولارینی ایفاده، ائتمیشدیر. بو جهته خوصوصی فیکیر وئرن پلئخانوف ایلک امک نغمه‌لرینی اوبرازلی شکیلده «قارین نغمه‌لری» آدلاندیرمیش‌دیر.
او بئله نتیجه‌یه گلمیشدیر کی، اینسانلارین ايقتيصادی طلبلری ایستک و آرزولاری ایله باغلی ایلک فولکلور نومونه‌لری یا تامامیله یا دا قیسمن محبت موتیولریندن محروم اولموشدور. دئمک مادی طلبات اینکیشافین موعین مرحله‌سینده معنوی طلباتی دوغورموشدور کی، بو دا اؤزونون ایلک اوبرازلی ایفاده‌سینی فولکلوردا تاپا بیلمیشدیر.
ایلک فولکلور نومونه‌لری اوچون خاراکتئریک اولان ایکینجی بیر خوصوصیت اودور کی، بو نونونه‌لر تصویر اولوب، حاديثه و پرئدمئتلره مخصوص سبب علاقه‌لرینه نفوذ ائده بیلمیر. بو نؤقطه‌یی نظردن ايبتيدايى ایجماع جمعیتی‌نین باشلانغیجی اینسانلارین گؤروش دایره‌سینه، دوشونجه و تفکور طرزینه گؤره بشریتین اوشاقلیق مرحله‌سینی خاطیرلادیر.
اوشاق ایلک دفعه اطراف موحیطده‌کی پرئدمئتلره نظر سالدیقدا اونو همین پرئدمئتلرین ندن اؤترو اولماسى، نئجه عمله گلمه‌سی اصلا ماراقلاندیرمیر بو دؤورده اوشاق اوچون ان واجیب اولان پرئدمئتین خاریجی گؤرونوشودور اوشاق دیل آچیب دانیشماغا باشلادیقدا ایسه او، پرئدمئتلرین «نه‌دن اؤترولوگو» ایله دئییل، «نه‌لیگی» ایله ماراقلانیر.
طبیعتله موباریزه‌ده حدیندن آرتیق ضعیف اولان اینسان اؤزونو اونا قارشی قویا بیلمیر. بو موباریزه‌ده او، ان عادی، ضعیف حمله‌لره بئله تاب گتیرمه‌ییب آسانلیقلا مغلوبیته دوچار اولور. اینسان یالنیز طبیعتله آچیق و گرگین موباریزه‌یه گیریشدیکدن سونرا کورطبیعی قووه‌‌لرین عظمت و گوجونو حيس ائتمگه باشلاییر. کورطبيعی قووه‌‌لرین اینسان گوجو قارشیسیندا بؤیوک اوستونلوگه مالیک اولدوغونو دویدوقدان سونرا اوندا فؤوق‌الطبيعی قووه‌‌لرین وارلیغینا اینام عمله گلیر. محض بونا گؤره ده بدیعی عومومی‌لشدیرمه‌لر سوییه‌سینه یوکسلمه‌ین و عادی تصویری کاراکتئر داشییان ایلک اینجه‌صنعنت نومویه‌لرینده طبیعت قووه‌‌لرینین فؤوق‌الطبيعی شکله سالینماسینا راست گلیمیریک. اونا گؤره ده بو دؤورون اينجه‌صنعت نومونه‌لرینه دینی مضمون یاددیر. همین صنعت نومونه‌لری اساساً قایالارا، ماغارالارا حک ائدیلمیش موختلیف تصویرلردن، امک نغمه‌لریندن، رقصلردن و سایره‌دن عبارت اولموشدور. بو کیمی ایلک فولکلور نومونه‌لری اینسانین بیلاواسيطه مادی طلباتی ایله علاقه‌دار صنعت نومونه‌لری ایدی. ایلک اينجه‌صنعت نومونه‌لریندن فرقلی اولاراق دینی تصوورلرین مئيدانا گلمه‌سی حاديثه و پرئدمئتلرین سبب علاقه‌لرینین آشکار ائدیلمه‌سینه جهد گؤستریلمه‌سی ایله باغلیدیر.
بئله‌لیکله، دینی تصوورلر اینسان ایدراکی‌نین موعین اینکیشاف پیلله‌سینده مئيدانا گلیر. دینین یارانماسی اوچون بشری ایدراک اؤزونون اینکیشافی‌نین ائله بیر مرحله‌سینه یوکسلمیش‌دیر کی، بو مرحله‌ده کونکرئت تجروبی فعالیت اساسیندا توپلانمیش فاکتلار عمومی، موجرد فیکیرلر دوغورا بیلسین. دئمه‌لی، تجروبی فعالیت ایله سیخ باغلی اولان ایدراک جانلی موشاهیده‌دن موجردلشمگه دوغرو یوکسلیر. ایدراکین بو ایستیقامتی همیشه علمی-نظری بیلیکلرین یارانماسینا گتیریب چیخارمیر. بو پروسئسده اینسانین آرزو و ایستکلرینی ایفاده ائد‌ن موترقی و حیاتی فیکیرلرله یاناشی بیر چوخ یانلیش آسسوسیاسییالار، تحریف اولونموش فانتاستیک تصوورلر ده مئيدانا گلیر. بو جور ایدئیالار، فیکیرلر، تصوورلر اؤزونون اوبرازلی ایفاده‌سینی فولکلورون ان قدیم ساحه‌لریندن بیری ساییلان اساطیرلرده تاپیر. بو معنادا علمی فیکیرلرین، اينجه‌صنعتین و دینی تصوورلرین یارانماسیندا اساطیرلرین رولو میثیل‌سیز اولموشدور.
علم.، اينجه‌صنعت و دین کیمی ايجتيماعى شوعور فورمالارینین یارانماسیندا اساطیرلرین موهوم اهمیتی واردیر. آنجاق ايجتيماعى شوعور فورمالاری نه قدر قارشیلیقلی علاقه‌ده اولسالار دا بیر-بیرینی دوغورمور. اونلارین، او جومله‌دن، اساطیرلرین یارانماسی‌نین باشلیجا، موعين‌ائدیجی عاميلی ايجتيماعى وارلیق‌دیر.
فانتاستیک بدیعی اوبرازلارین یارانماسیندا شوبهه یوخ کی، اساطيرلرین رولو بؤیوکدور. لاکین گئنیش شرح طلب ائد‌ن بو موهوم پروبلئمین حلینی بو يازيدا وئرمک ایمکان خاریجینده‌دیر.
ايستحصال فعالیتی‌نین گئنیشلنمه‌سی ایله علاقه‌دار طبیعته داها چوخ یاخینلاشان اینسان بیر طرفدن اونون معمالارینا بلد اولور، دیگر طرفدن ایسه اینسانین گؤزلری اؤنونده قارانلیق قالان سیرلر، «شئی اؤزونده‌لر» عالمی آچیلیر. اینسانین منیمسه‌مگه، اؤیرنمگه جان آتدیغی بیر چوخ طبیعت حاديثه‌لری اؤز «سیرلرینی» درحال و آسانلیقلا اینسانلارا وئرمیر.
طبیعت حاديثه‌لرینی درک ائتمک یولوندا بشریت چوخلو اوغورسوزلوقلارا، محرومیتلره دوچار اولموشدور. بو اوغورسوزلوقلار ایسه اینسانین طبیعتله «ال‌به‌یاخا» ووروشماسی پروسئسینده باش وئرمیشدیر. دئمه‌لی، نه قده‌ر کی، اینسان طبیعتله آچیق موباریزه‌یه گیریشمه‌میشدی، او، طبیعت قووه‌‌لریندن کناردا قالیر، اونلارین عظمتینی دویا بیلمیردی. ائله کی، ايستحصالین اینکیشافی ایله علاقه‌دار اينسانلا طبیعت آراسیندا اونسیت داها گئنیش میقیاس آلیر، اوندا اینسان طبیعت قووه‌‌لرینین تأثیرینه داها چوخ معروض قالماقلا کیفایتلنمیر، هم ده اونلاری خئییر و شر، فایدالی و ضررلی و س. قووه‌‌لر کیمی اؤز تفکور طرزینه اویغون شکیلده تحلیل ائده‌‌رک قیمتلندیریر.
البته، ایجتیمايی اینکیشافین ایلک دؤورلرینده طبیعت اینسان اوچون اسرارانگیز قووه‌‌لرله دولو بیر عالمدیر، هم ده بو قووه‌‌لر جمعیتین اینکیشافی‌نین موعین اینکیشاف دؤورونه قدر امک فعالیتی‌نین احاطه دایره‌سی‌نین گئنیشلنمه‌سی ایله علاقه‌دار چوخالیر. لاکین زامان کئچدیکجه محصولدار قووه‌‌لرین اینکیشافی نتیجه‌سینده اینسان ذکاسی طبیعتی فتح ائتمگه باشلاییر. اؤزونون حقیقی ماهیتینی اینسان ذکاسیندان گیزلی ساخلایا بیلمه‌ین طبیعت حاديثه‌لری تدریجن اونا تسلیم اولور و اؤز اسرارانگیزلیگینی ایتیریر.
ایلک دینی تصوورلرین یارانماسی فؤوق‌الطبيعی گؤ رونن حاديثه وو پرئدمئتلرین موقددسلشدیریلمه‌سی ایله باغلیدیر. بئله‌لیکله، ايبتيدايى دینی تصوورلرده» بیری فئتیشیزم‌دیر. فئتیشیزم طبیعتده‌کی موختلیف اش- یالارین و جیسملرین موقددسلشدیریلمه‌سی و اونلا- را سیتاییش ائدیلمه‌سی ایله علاقه‌داردیر. ايبتيدايى اینسان- لار بوتون طبیعت جیسملرینی دئییل، «قئیری-عادی» گؤرو- ننلری، مثلاً، مئتئوریت داشینی، وولکان پوسکورن یئرلری و س. موقددسلشدیرمیشلر. سونرالار فئتی- شیزمی، آنیمیزم، توتئمیزم. کیمی ايبتيدايى دینی تصوور- لر عوض ائتمیشدیر.
آنیمیزمین یارانماسی خاریجی عالمین درک ائدیلمه- سینین نی-سبتن اینکیشاف ائتمیش دؤورونه عاییددیر. بو ته- سووور طبیعت حاديثه‌لرینین جانلی‌لاشدیریلماسی ایله علاقه‌دار یارانمیشدیر. ايجتيماعى اینکیشافین موعین دؤورونده اینسانلار ائله گومان ائدیرلر کی، گویا طبیعتده مؤوجود اولان هر شئی روحا مالیکدیر و بوتون پرئدمئتلر همین روحلار طرفیندن ایداره اولونور. بئله‌لیکله، اینسانلاردا تدریجن یانلیش بیر اعتيقاد مئيدانا گلیر کی، بوتون پرئدمئتلر روحا مالیک اولدوغو تقدیرده بوتون روحلاری ایداره ائد‌ن عالی روح دا مؤوجود اولمالیدیر. نهایت، عالی روحلارین وارلیغینا اینام اینسانلاردا اونلارا سیتاییشله بیرلشیر، یعنی علی روحلار تدریجن موقدس‌لشدیریلمگه باشلاییر.
آنیمیست دینی تصوورلرین یارانماسی نتیجه‌سینده فولکلورا مخصوص بدیعی اوبرازلارا آنیمیستیک کئیفیتلر شامیل ائدیلیر. اونا گؤره ده ايبتيدايى ایجماع جمعیتی‌نین فولکلوروندا آنتروپومورفیک، زوومورفیک، آنتروپوپاتیک، آنیماتیک، هابئله آنیمیستیک اوبرازلار مئیدایا گلیر.*
دئییلنلردن آیدیندیر کی، ايبتيدايى ایجماع دؤورونون معنوی مدنیتی‌نین سجيه‌وی قانونااویغونلوقلاری اولموشدور. بو قانونااویغونلوقلاری اؤیرنمه‌دن فولکلوردا مئيدانا گلن و چوخ زامان بیزه آنلاشیلماز گؤرونن بدیعی اوبرازلارین یارانما سببلرینی و ماهیتینی آشکارا چیخارا بیلمریک.
همین فیکرین ایضاحی اوچون ميثاللارا موراجيعت ائدک. «شاهزاده و قورباغا» (آذربایچان ناغیللاری، ۴- جو جیلد) ** ناغیلیندا قورباغا دؤنوب گؤزل بیر قیز اولور و همین قیز اینسانا اره گئدیر. «ایلان و قیز» (آذربایجان ناغیللاری، ۴-جو جیلد) ناغیلیندا ایلان -اژداها قیزا چئوریلیر و اینسانا اره گئدیر. بیر مودتدن سونرا اونلارین اوشاقلاری دا اولور. ناغیلدا ماراقلی بیر ائپیزود وار: گویا بیر مودت یاشادیقدان سونرا ایلان اژداهایا، اژداها دا گؤزل قادین شکلینه دوشور.
فولکلورداکی بو کیمی زوومورفیک اوبرازلار سؤز یوخ کی، طبیعی حاديثه‌لرین ماهیتینی درک ائتمکدن اوزاق اولان، اینسانلار ایله حئيوانلار آراسیندا بیلاواسيطه قوهوملوق علاقه‌لری آختاریب تاپماغا جهد گؤسترن، هابئله اینسانلارا مخصوص ايجتيماعى موناسیبتلرین حئيوانلارا دا خاص اولدوغونو دوشونن ايبتيدايى اینسانین سادلؤوح فیکیرلری ایدی. ايبتيدايى اینسان نینکی ايجتيماعى موناسیبتلرین حئيوانلارا دا عایید اولدوغونو ايديعا ائدیر، هم ده بئله قناعته گلیر کی، بو کیمی موناسیبتلر بیتکیلر آراسیندا دا واردیر. «گؤیچک فاتما» (آذربایجان ناغیللاری، ۳-جو جیلد) ناغیلیندا اوغلان دؤنوب بیر بوینوزوندان بال، دیگر بوینوزوندان یاغ وئرن اینک اولور. «یئتیم ایبراهیم» (آذربایجان ناغیللاری، ۳-جو جیلد) ناغیلیندا گؤزل قیزین بورنوندان دوشن بیر داملا قان ابدی سولمایان گوله چئوریلیر. «نار قیزی» (آذربایجان ناغیللاری، ۳-جو جیلد) ناغیلیندا ایسه قیز قیزیلگول کولونا چئوریلیر.
آذربايجان فولکلورونون روایتلر، ناغیللار، داستانلار کیمی ژانرلاریندا جئیران-قیز، گؤیرچین-قیز، ایلان-قیز و س. بدیعی اوبرازلارا راست گلیریک. فولکلورون یارانماغا باشلادیغی ایلک دؤورلرده طبیعت حاديثه‌لرینه اینسانی خوصوصیتلرین وئریلمه‌سی ایله علاقه‌دار آنتروپومورفیک طبیعت جیسیملرینین و قووه‌‌لرینین اینسانی‌لشدیریلمه‌سی ایله علاقه‌دار ایسه آنتروپوپاتیک بدیعی اوبرازلار یارانیر. «یئتیم ایبراهیم و سؤوده‌گر» ناغیلیندا دا بئله بیر ائپیزود واردیر: ایبراهیم دیولر طرفیندن اسیر آلینمیش خورشید خانیمی خيلاص ائتمک ایسته‌ییر. فورصت تاپان کیمی خورشید خانیم آتا مینه‌رک ، ایبراهیمله بیرلیکده دیولرین مسکنیندن قاچیر. بیر مودت یول گئتدیکدن سونرا اونلاری آرخادان نه ایسه قارا بیر قووه تعقیب ائتمگه باشلاییر. همین قووه آز قالیر کی، اونلارین هر ایکیسینی محو ائتسین. بو حاديثه ناغیلدا بئله تصویر اولونور:
«خورشید ایبراهیمه دئدی:
- گئری باخ، گؤر نه گؤرورسن؟
- اوزاقدا قارا دومان گؤرونور.
- آی آمان، آتی قامچیلا، او قارا دومان دیودی، گلیر...
بیر مودت کئچندن سونرا خورشید یئنه دئدی:
- ایبراهیم، گئری باخ، گؤر ایندی نه گؤرورسن؟
- چوخ قارانلیق، چووغون چیسکین گؤرونور، کولک اسیر، قارماقاریشیق سسلر ائشیدیلیر.
- آی آمان، دیو لاپ یاخینلاشیب...
بیر نئچه گون ده یول گئتدیلر، سونرا خورشید دئدی:
- ایبراهیم، گئری باخ، گؤر ایندی نه گؤرورسن؟.
ایبراهیم گئری باخیب دئدی:
- قارا دومان لاپ یاخینا گلیب، بیزی بورومک ایسته‌ییر، قارا یاغیش یاغیر، کولک اسیر.
- ایبراهیم، قارا دومان دیودی، یاغیش و کولک ده اونون شاللاغیندان قالخان توزدو...»***
ميثالدان گؤروندوگو کیمی اینسان حیاتینی تهلوکه قارشیسیندا قویان قارا دومان، چووغون، قارا یاغیش، کولک طبیعت قووه‌‌لری کیمی دئییل، شوعورلو صورتده حرکت ائد‌ن بیر وارلیق کیمی تصویر اولونور. قارا دومان سانکی دوشونجه‌لی صورتده اؤز دوشمنینی قووور، اونو محو ائتمک ایسته‌ییر. اؤزو ده بو دومان آتلی‌دیر. اونون الینده شاللاغی دا وار. قارا یاغیشلا کولک ایسه اونون شاللاغی‌نین سسی و توزودور.
گؤروندوگو کیمی، بیر سیرا طبیعت حاديثه‌لرینه اینسانی خصوصیتلر وئریلرکن اونلارا مخصوص خاریجی فورما ساخلانیلیر، اینسانی علامتلر ایسه حرکت، دانیشیق و س. واسطه‌سیله تظاهور ائتدیریلیر. فولکلوردا آنتروپومورفیک بدیعی اوبرازلار بو یول ایله یارانیر.
آنتروپومورفیک اوبرازلاردان فرقلی اولاراق آنتروپاپاتیک اوبرازلار طبیعت جیسیملری و قووه‌‌لرینین اینسانی‌لشدیریلمه‌سی‌نین نتیجه‌سی کیمی مئيدانا گلیر. مثلاً، «شاهزاده موطالیب» (آذربایجان ناغیللاری، ۱-جی جیلد) ناغیلیندا بئله بیر ائپیزود وار: «بیردن گؤی گورولدادی، شومشه‌رک اوینادی، هاوا قارانلیقلاشدی، بیر پارچا بولود هئیبت‌نن ائندی. ائله بیر قیامت اولدو کی، ارست مشر(عرصه محشر) باشلادی، بولود دوز ائندی، پادشاهین قاباغیندا پارچالاندی، اورتاسیندان بیر آلما توللانیب دوز پادشاهین قاباغینا دوشدو.»
بیر مودتدن سونرا همین احوالات ناغیلدا آشاغیداکی شکیلده تکرارلانیر:
«پادشاه یئنه کولفیرنگی‌ده اگلشیب دیزلرینی قوجاقلاییب قم دریاسینا باتمیشدی کی، بیر ده گؤردو همین مینوال ایله قیامت باشلادی، قارا بولود ائندی، پارچالاندی، ایچیندن بیر قوجا قاری چیخدی».
ناغیلدا هاوانین قارالماسی، گؤیون گورولتوسو، شیمشک چاخماسی سانکی گوجلو یاغیش یاغاجاغینا ایشاره‌دیر. لاکین بونون عوضینده قارا بولود قوجا قاری شکلینده آشکارا چیخیر. ناغیلدان گؤروندوگو کیمی بورادا طبیعت حاديثه‌سی اولان بولودا اینسانی خوصوصیتلر آشیلانیر.
«تاپدیق» (آذربایجان ناغیللاری، ۳-جو جیلد) ناغیلیندا طبیعت قووه‌‌لری و جیسیملرین اینسانی‌لشدیریلمه‌سی‌نین داها تیپیک نومونه‌لرینه راست گلیریک. همین ناغیلدا گؤستریلیر کی، گون خانیم ظولمت پادشاهی‌نین اوغلو توفان دیوه عاشیق اولموشدور. گون خانیم هر آخشام قاف داغی‌نین باشیندا توفان دیوله گؤروشور، سونرا دا قاف داغینی آشاراق بوتون گئجه‌نی توفان دیوین قوینوندا کئچیریر. سحر ایسه اورادان چیخاراق بوتون دونیانی ایشیقلاندیریر.
گون خانیم توفان دیوی سئودیگینی قیزی شمسدن گیزلی ساخلاییر. چونکی گون خانیمین قیزی شمس آناسی‌نین آی کیمی گؤزل اوغلانی سئومه‌ییب توفان دیو کیمی قارا عیفریته عاشیق اولماسیندان ناراضی‌دیر. آناسی‌نین توفان دیوه آشیق اولدوغونو بیلدیکده شمس توفان دیوی اؤلدورمکله آناسیندان اینتیقام آلماق ایسته‌ییر. گون خانیم ایسه توفان دیوله البیر اولوب اونلارین آزاد سئویشمه‌سینه مانع اولان اؤز قیزی شمسی اؤلدورمک ایسته‌ییر. اودور کی، توفان دیو بیر نئچه دفعه باغچادا گئجه‌له‌ین شمسین باشینا بیر قایا پارچاسی سالیب اؤلدورمک ایسته‌ییرسه ده بونا نایل اولا بیلمیر. اؤزو ده بیلمه‌دن اؤز باجیسی شمسه عاشیق اولان تاپدیق هر دفعه باجیسینی اؤلومدن خيلاص ائدیر.
ناغیلدان گؤروندوگو کیمی طبیعت قووه‌‌لرینه و جیسملرینه عایید ائدیلن موناسیبتلر اینسانی موناسیبتلردیر. بوندان علاوه، اونلار هم ده عادی آداملار کیمی تصویر اولونورلار. بو قهرمانلار سئویب-سئویلیر، قیسقانیر، فرحلنیر، قوصه‌لنیر، اؤلور، دوغولور و س. «تاپدیق» ناغیلیندا شمس، گون خانیمین قیزیدیر. تاپدیق ایسه گون خانیمین توفان دیوله خلوتی ایزدیواجیندان تؤره‌ین اوغلودور. گون خانیم اونو قیزی شمسدن گیزلتمک اوچون آتمیشدیر. او دا سولئیمان آدلی بیر تاجیره راست گلمیشدیر. سولئیمان تاجیر ایسه همین اوشاغی تاپدیغی اوچون اونون آدینی تاپدیق قویموشدور.
خالق تفکورونون یاراتدیغی بو جور فانتاستیک اوبرازلارا خاص اولان موهوم خوصوصیتلردن بیری اودور کی، بو اوبرازلارین هر بیری اؤز واختیندا، یعنی موعین تاریخی زمین اوزرینده یارانیر. اونا گؤره ده بئله اوبرازلارین یارانماسی فولکلورون اینکیشافینداکی قانونااویغونلوقلارلا باغلیدیر. بو اوبرازلار ايجتيماعى اینکیشافین آیری-آیری مرحله‌لرینده فولکلور یارادیجیلارینین گئرچک‌لیگه ائستئتیک موناسیبتلرینین محصولو کیمی مئيدانا گلیر، همین ائستئتیک موناسیبت فولکلور یارادیجیلارینین دونیاباخیشی ایله باغلیدیر. اینسانین وارلیغا ائستئتیک موناسیبتی‌نین ایدئولوژی اساسینی اونون دونیاباخیشی تشکیل ائدیر.
فولکلورداکی بدیعی اوبرازلارا بئله بیر خوصوصیت ده خاص‌دیر کی، دونیاباخیشی‌نین محدودلوغو اوزوندن اینسانا یئنیلمز و اسرارانگیز قووه کیمی گؤرونن طبیعت حاديثه‌لری اینسانی‌لشدیریلرکن اونلار بو و یا دیگر درجه‌ده ایدئال‌لاشدیریلیر.
ان باشلیجاسی ایسه اوندان عيبارتدیر کی، بو اوبرازلار طبیعت قانونلارینی درک ائتمکدن هله چوخ اوزاق اولان اینسان تفکورونون محصولو کیمی مئيدانا گلیر. لاکین بو گؤستریلنلر قدیم اینسانین طبیعت حاديثه‌لرینین سببینی آشکار ائتمک نامینه نه اوچون بئله غریبه اصوللارا ال آتدیغینی، یوللار اویدوردوغونو ایضاح ائتمیر. بو کئیفیتی همین اویدورمالارین مئيدانا گلدیگی دؤورده اینسانلار آراسیندا مؤوجود اولان ايستحصال موناسیبتلری و هم ده بو موناسیبتلر اساسیندا مئيدانا گلان ايجتيماعى شوعور فورمالاری موعين‌لشدیریر، اونا گؤره ده فولکلورون ائرکن ژانرلارینین آیری-آیری خالقلارین کئچمیش تاریخینی و حیات طرزینی اؤیرنمک اوچون خوصوصی اهمیتی واردیر.
* - آنتروپومورفیزم - طبیعت قووه‌‌لرینین و حاديثه‌لرینین، هابئله فؤوق‌الطبيعى وارلیقلارین اینسانی‌لشدیریلمه‌سی، اینسان صورتینده تجسوم‌لشديریلمه‌سی دئمکدير.
آنتروپوپاتیزم - طبیعت قووه‌‌لرینین اینسانا چئوریله بیلمه خوصوصیتلرینه مالیک اولدوغونو ايديعا ائد‌ن تصووردور.
آنیماتیزم- طبیعتین بوتؤولوکده وا اونون آیری-آیری قووه و حاديثه‌لرینین شخص‌سیز جانلاندیریلماسی دئمکدیر.
آنیمیزم- روحلارین مؤوجودلوغونا اینام دئمکدیر.
زوومورفیزم-آللهلارین حئيوان شکلینده تصویری و یاخود حئيوانلارین ایلاهی‌لشدیریلمه‌سی دئمکدیر.
** - پارانتئز ايچينده گؤستریلن رقم بئش جیلدده بوراخیلمیش «آذربایجان ناغیللاری»نا عاییددیر.
*** - آذربایجان ناغیللاری، ۳-جو جیلد، ص. 100.
SƏFƏR ƏLƏKBƏRLİ
(qısadılmlş)
FOLKLORDA FANTASTİK OBRAZLARIN MEYDANA GƏLMƏSİ
Çox qədim tarixə malik olan folklor öz təşəkkülünün ilk dövrlərində mənəvi mədəniyyətin, eləcə də incəsənətin bütün sahələrinin başlanğıcıdır. Sonralar folklor inkişaf edərək tədricən mənəvi fəaliy yətin- bir sahəsini-incəsənət sahəsini əhatə etməyə başlamışdır. Məhz bu səbəbdən K. Marks folkloru ən erkən meydana gələn ictimai şüur forması kimi səciyyələndirmişdir.
Folklorun yaranması insanların bilavasitə əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olub, alimlərin dediyi. kimi, vəhşiliyin sonu, barbarlığın başlanğıc dövrünə təsadüf edir. Gerçəkliyi obrazlı şəkildə əks etdirən ilk folklor nümunələri əsasən təsviri xarakter daşımış və bədii, ümumiləşdirmələr səviyyəsinə yüksələ bilməmişdir.
Barbarlığın ilk dövründən etibarən ana təbiət insanları öz hazır məhsulları ilə,obrazlı şəkildə desək, bilavasitə öz döşündən deyil, istehsal prosesində həyat üçün yararlı hala salınmış sərvətləri ilə qidalandırır.
İstehsal təsərrüfatının inkişafı bir tərəfdən istehsal alətlərini, digər tərəfdən isə insanların görüş dairəsini inkişaf etdirir. Tədricən daş alətlər dəmir alətlərlə əvəz olunur, dövrünün ən mükəmməl və mürəkkəb aləti olan ox və yay meydana gəlir. Dulusçuluq yaranıb inkişaf edir. Barbarlığın ilk dövrlərindən başlayaraq əkinçilik, sənətkarlıq və maldarlıq kimi təsərrufat sahələri yaranıb inkişaf etməyə başlayır. Beləliklə, istehsalın inkişafı ilə əlaqədar izafi məhsulun meydana gəlməsi bir tərəfdən cəmiyyətin siniflərə parçalanmasını hazırlayır, digər tərəfdən isə insanlar üçün asudə vaxtın yarainmasına səbəb olur. Odur ki, ağır əməkdən sonra onları əyləndirən, yorğunluqlarını unutduran və həm də onları mənəvi cəhətdən qidalandıran yeni bir sahənin yaranmasına ehtiyac doğur.
Beləliklə, mənəvi ehtiyac maddi tələbatın artması ilə qırılmaz surətdə bağlı olmuşdur. Səciyyəvi haldır ki, folklorun ilk nümunələri insanın madi tələbatı ilə bilavasitə əlaqadar olmuş və onun iqtisadi tələblərlə bağlı istək və arzularını ifadə, etmişdir. Bu cəhətə xüsusi fikir verən Plexanov ilk əmək nəğmələrini obrazlı şəkildə «qarın nəğmələri» adlandırmışdır.
O belə nəticəyə gəlmişdir ki, insanların iqtisadi tələbləri istək və arzuları ilə bağlı ilk folklor nümunələri ya tamamilə ya da qismən məhəbbət motivlərindən məhrum olmuşdur. demək maddi tələbat inkişafın müəyyən mərhələsində mənəvi tələbatı doğurmuşdur ki, bu da özünün ilk obrazlı ifadəsini folklorda tapa bilmişdir.
İlk folklor nümunələri üçün xarakterik olan ikinci bir xüsusiyyət odur ki, bu nünunələr təsvir olub, hadisə və predmetlərə məxsus səbəb əlaqələrinə nüfuz edə bilmir. Bu nöqteyi nəzərdən ibtidai icma cəmiyyətinin başlanğıcı insanların görüş dairəsinə, düşuncə və təfəkkür tərzinə görə bəşəriyyətin uşaqlıq mərhələsini xatırladır.
Uşaq ilk dafə ətraf mühitdəki predmetlərə nəzər saldıqda onu həmin predmetlərin nədən ötrü olması, necə əmələ gəlməsi əsla maraqlandırmır Bu dövrdə üşaq üçun ən vacib olan predmetin xarici görünüşüdür Uşaq dil açıb danışmağa başladıqda isə-o, predmetlərin «nədən ötrülüyü» ilə deyil, «nəliyi» ilə maraqlanır.
Təbiətlə mübarizədə həddindən artıq zəif olan insan özünü ona qarşı qoya bilmir. Bu mübarizədə o, ən adi, zəif həmlələrə belə tab gətirməyib asanlıqla məğlubiyyətə düçar olur. İnsan yalnız təbiətlə açıq və gərgin mübarizəyə girişdikdən sonra kortəbii qüvvələrin əzəmət və gücünü hiss etməyə başlayır. Kortəbii qüvvələrin insan gücü qarşısında böyük üstünlüyə malik olduğunu duyduqdan sonra onda fövqəltəbii qüvvələrin varlığına inam əmələ gəlir. Məhz buna görə də bədii ümumiləşdirmələr səviyyəsinə yüksəlməyən və adi təsviri xarakter daşıyan ilk incəsənət nümuiələrində təbiət qüvvələrinin fövqəltəbii şəklə salınmasına rast gəlimirik. Ona görə də bu dövrün incəsənət nümunələrinə dini məzmun yaddır. Həmin sənət nümunələri əsasən qayalara, mağaralara həkk edilmiş müxtəlif təsvirlərdən, əmək nəğmələrindən, rəqslərdən və sairədən ibarət olmuşdur. Bu kimi ilk folklor nümunələri insanın bilavasitə maddi tələbatı ilə əlaqədar sənət nümunələri idi. İlk incəsənət nümunələrindən fərqli olaraq dini təsəvvürlərin meydana gəlməsi hadisə və predmetlərin səbəb əlaqələrinin aşkar edilməsinə cəhd göstərilməsi ilə bağlıdır.
Beləliklə, dini təsəvvürlər insan idrakının müəyyən inkişaf pilləsində meydana gəlir. Dinin yaranması üçün bəşəri idrak özünün inkişafının elə bir mərhələsinə yüksəlmişdir ki, bu mərhələdə konkret təcrübi fəaliyyət əsasında toplanmış faktlar ümumi, mücərrəd fikirlər doğura bilsin. Deməli, təcrübi fəaliyyət ilə sıx bağlı olan idrak canlı müşahidədən mücərrədləşməyə doğru yüksəlir. İdrakın bu istiqaməti həmişə elmi-nəzəri biliklərin yaranmasına gətirib çıxarmır. Bu prosesdə insanın arzu və istəklərini ifadə edən mütərəqqi və həyati fikirlərlə yanaşı bir çox yanlış assosiasiyalar, təhrif olunmuş fantastik təsəvvürlər də meydana gəlir. Bu cür ideyalar, fikirlər, təsəvvürlər özünün obrazlı ifadəsini folklorun ən qədim sahələrindən biri sayılan əsatirlərdə tapır. Bu mənada elmi fikirlərin, incəsənətin və dini təsəvvürlərin yaranmasında əsatirlərin rolu misilsiz olmuşdur.
Elm., incəsənət və din kimi ictimai şuur formalarının yaranmasında əsatirlərin mühüm əhəmiyyəti vardır. Ancaq ictimai şüur formaları nə qədər qarşılıqlı əlaqədə olsalar da bir-birini doğurmur. Onların, o cümlədən, əsatirlərin yaranmasının başlıca, müəyyənedici amili ictimai varlıqdır.
Fantastik bədii obrazların yaranmasında şübhə yox ki, əsatirlərin rolu böyükdür. Lakin geniş şərh tələb edən bu mühüm problemin həllini bu yazıda vermək imkan xaricindədir.
İstehsal fəaliyyətinin genişlənməsi ilə əlaqədar təbiətə daha çox yaxınlaşan insan bir tərəfdən onun müəmmalarına bələd olur, digər tərəfdən isə ineanın gözləri önündə qaranlıq qalan sirlər, «şey özündələr» aləmi açılır. İnsanın mənimsəməyə, öyrənməyə can atdığı bir çox təbiət hadisələri öz «sirlərini» dərhal və asanlıqla insanlara vermir.
Təbiət hadisələrini dərk etmək yolunda bəşəriyyət çoxlu uğursuzluqlara, məhrumiyyətlərə düçar olmuşdur. Bu uğursuzluqlar isə insanın təbiətlə «əlbəyaxa» vuruşması prosesində baş vermişdir. Deməli, nə qədər ki, insan təbiətlə açıq mübarizəyə girişməmişdi, o, təbiət qüvvələrindən kənarda qalır, onların əzəmətini duya bilmirdi. Elə ki, istehsalın inkişafı ilə əlaqədar insanla təbiət arasında ünsiyyət daha geniş miqyas alır, onda insan təbiət qüvvələrinin təsirinə daha çox məruz qalmaqla kifayətlənmir, həm də onları xeyir və şər, faydalı və zərərli və s. qüvvələr kimi öz təfəkkür tərzinə uyğun şəkildə təhlil edərək qiy- - mətləndirir.
Əlbəttə, ictimai inkişafın ilk dövrlərində təbiət insan üçün əsrarəngiz quvvələrlə dolu bir aləmdir, həm də bu qüvvələr cəmiyyətin inkişafının müəyyən inkişaf dövrünə qədər əmək fəaliyyətinin əhatə dairəsinin genişlənməsi ilə əlaqədar çoxalır. Lakin zaman keçdikcə məhsuldar qüvvələrin inkişafı nəticəsində insan zəkası təbiəti fəth etməyə başlayır. Özünün həqiqi mahiyyətini insan zəkasından gizli saxlaya bilməyən təbiət hadisələri tədricən ona təslim olur və öz əsrarəngizliyini itirir.
İlk dini təsəvvürlərin yaranması fövqəltəbii görünən hadisə vo predmetlərin müqəddəsləşdirilməsi ilə bağlıdır. Beləliklə, ibtidai dini təsəvvürlərdə» biri fetişizmdir. Fetişizm təbiətdəki müxtəlif əş- yaların və cismlərin müqəddəsləşdirilməsi və onla- ra sitayiş edilməsi ilə əlaqədardır. İbtidai insan- lar bütün təbiət cismlərini deyil, «qeyri-adi» görü- nənləri, məsələn, meteorit daşını, vulkan püskürən yerləri və s. müqəddəsləşdirmişlər. Sonralar feti- şizmi, animizm, totemizm. kimi ibtidai dini təsəvvür- lər əvəz etmişdir.
Animizmin yaranması xarici aləmin dərk edilmə- sinin ni-sbətən inkişaf etmiş dövrünə aiddir. Bu tə- səvvür təbiət hadisələrinin canlılaşdırılması ilə əlaqədar Yaranmışdır. İctimai inkişafın müəyyən dövründə insanlar elə güman edirlər ki, guya təbiətdə mövcud olan hər şey ruha malikdir və bütün predmetlər həmin ruhlar tərəfindən idarə olunur. Beləliklə, insanlarda tədricən yanlış bir etiqad meydana gəlir ki, bütün predmetlər ruha malik olduğu təqdirdə bütün ruhları idarə edən ali ruh da mövcud olmalıdır. Nəhayət, ali ruhların varlığına inam insanlarda onlara sitayişlə birləşir, yəni ali ruhlar tədricən müqəddəsləşdirilməyə başlayır.
Animist dini təsəvvürlərin yaranması nəticəsində folklora məxsus bədii obrazlara animistik keyfiyyətlər şamil edilir. Ona görə də ibtidai icma cəmiyyətinin folklorunda antropomorfik, zoomorfik, antropopatik, animatik, habelə animistik obrazlar meydaia gəlir.*
Deyilənlərdən aydındır ki, ibtidai icma dövrünün mənəvi mədəniyyətinin səciyyəvi qanunauyğunluqları olmuşdur. Bu qanunauyğunluqları öyrənmədən folklorda meydana gələn və çox zaman bizə anlaşılmaz görünən bədii obrazların yaranma səbəblərini və mahiyyətini aşkara çıxara bilmərik.
Həmin fikrin izahı üçün misallara müraciət edək. «Şahzadə və qurbağa» (Azərbayçan nağılları, 4-cü cild) ** nağılında qurbağa dönüb gözəl bir qız olur və həmin qız insana ərə gedir. «İlan və qız» (Azərbaycan nağılları, 4-cü cild) nağılında ilan -əjdaha qıza çevrilir və insana ərə gedir. Bir müddətdən sonra onların uşaqları da olur. Nağılda maraqlı bir epizod var: guya bir müddət yaşadıqdan sonra ilan əjdahaya, əjdaha da gözəl qadın şəklinə düşür.
Folklordakı bu kimi zoomorfik obrazlar söz yox ki, təbii hadisələrin mahiyyətini dərk etməkdən uzaq olan, insanlar ilə heyvanlar arasında bilavasitə qohumluq əlaqələri axtarıb tapmağa cəhd göstərən, habelə insanlara məxsus ictimai münasibətlərin heyvanlara da xas olduğunu düşünən ibtidai insanın sadəlövh fikirləri idi. İbtidai insan nəinki ictimai münasibətlərin heyvanlara da aid olduğunu iddia edir, həm də belə qənaətə gəlir ki, bu kimi münasibətlər bitkilər arasında da vardır. «Göyçək Fatma» (Azərbaycan nağılları, 3-cü cild) nağılında oğlan dönüb bir buynuzundan bal, digər buynuzundan yağ verən inək olur. «Yetim İbrahim» (Azərbaycan nağılları, 3-cü cild) nağılında gözəl qızın burnundan düşən bir damla qan əbədi solmayan gülə çevrilir. «Nar qızı» (Azərbaycan nağılları, 3-cü cild) nağılında isə qız qızılgül koluna çevrilir.
Azərbaycan folklorunun rəvayətlər, nağıllar, dastanlar kimi janrlarında ceyran-qız, göyərçin-qız, ilan-qız və s. bədii obrazlara rast gəlirik. Folklorun yaranmağa başladığı ilk dövrlərdə təbiət hadisələrinə insani xüsusiyyətlərin verilməsi ilə əlaqədar antropomorfik təbiət cisimlərinin və qüvvələrinin insaniləşdirilməsi ilə əlaqədar isə antropopatik bədii obrazlar yaranır. «Yetim İbrahim və sövdəgər» nağılında da belə bir epizod vardır: İbrahim divlər tərəfindən əsir alınmış Xurşid xanımı xilas etmək istəyir. Fürsət tapan kimi Xurşid xanım ata minərək, İbrahimlə birlikdə divlərin məskənindən qaçır. Bir müddət yol getdikdən sonra onları arxadan nə isə qara bir qüvvə təqib etməyə başlayır. Həmin qüvvə az qalır ki, onların hər ikisini məhv etsin. Bu hadisə nağılda belə təsvir olunur:
«Xurşid İbrahimə dedi:
- Geri bax, gör nə görürsən?
- Uzaqda qara duman görünür.
- Ay aman, atı qamçıla, o qara duman divdi, gəlir...
Bir müddət keçəndən sonra Xurşid yenə dedi:
- İbrahim, geri bax, gör indi nə görürsən?
- Çox qaranlıq, çovğun çiskin görünür, külək əsir, qarmaqarışıq səslər eşidilir.
- Ay aman, div lap yaxınlaşıb...
Bir neçə gün də yol getdilər, sonra Xurşid dedi:
- İbrahim, geri bax, gör indi nə görürsən?.
İbrahim geri baxıb dedi:
- Qara duman lap yaxına gəlib, bizi bürümək istəyir, qara yağış yağır, külək əsir.
- İbrahim, qara duman divdi, yağış və külək də onun şallağından qalxan tozdu...»3
Misaldan göründüyü kimi insan həyatını təhlükə qarşısında qoyan qara duman, çovğun, qara yağış, külək təbiət qüvvələri kimi deyil, şüurlu surətdə hərəkət edən bir varlıq kimi təsvir olunur. Qara duman sanki düşüncəli surətdə öz düşmənini qovur, onu məhv etmək istəyir. Özü də bu duman atlıdır. Onun əlində şallağı da var. Qara yağışla külək isə onun şallağının səsi və tozudur.
Göründüyü kimi, bir sıra təbiət hadisələrinə insani xüsusiyyətlər verilərkən onlara məxsus xarici forma saxlanılır, insani əlamətlər isə hərəkət, danışıq və s. vasitəsilə təzahür etdirilir. Folklorda antropomorfik bədii obrazlar bu yol ilə yaranır.
Antropomorfik obrazlardan fərqli olaraq antropapatik obrazlar təbiət cisimləri və qüvvələrinin insaniləşdirilməsinin nəticəsi kimi meydana gəlir. Məsələn, «Şahzadə Mütalib» (Azərbaycan nağılları, 1-ci cild) nağılında belə bir epizod var: «Birdən göy guruldadı, şümşərək oynadı, hava qaranlıqlaşdı, bir parça bulud heybətnən endi. Elə bir qiyamət oldu ki, ərəsət məşər başladı, Bulud düz endi, padşahın qabağında parçalandı, ortasından bir alma tullanıb düz padşahın qabağına düşdü.»
Bir müddətdən sonra həmin əhvalat nağılda aşağıdakı şəkildə təkrarlanır:
«Padşah yenə küləfirəngidə əyləşib dizlərini qucaqlayıb qəm dəryasına batmışdı ki, bir də gördü həmin minval ilə qiyamət başladı, qara bulud endi, parçalandı, içindən bir qoca qarı çıxdı».
Naqılda havanın qaralması, göyün gurultusu, şimşək çaxması sanki güclü yağış yağacağına işarədir. Lakin bunun əvəzində qara bulud qoca qarı şəklində aşkara çıxır. Nağıldan göründüyu kimi burada təbiət hadisəsi olan buluda insani xüsusiyyətlər aşılanır.
«Tapdıq» (Azərbaycan nağılları, 3-cü cild) nağılında təbiət qüvvələri və cisimlərin insaniləşdirilməsinin daha tipik nümunələrinə rast gəlirik. həmin nağılda göstərilir ki, Gün xanım Zülmət padşahının oğlu Tufan divə aşiq olmuşdur. Gün xanım hər axşam Qaf dağının başında Tufan divlə görüşür, sonra da Qaf dağını aşaraq bütün gecəni Tufan divin qoynunda keçirir. Səhər isə oradan çıxaraq bütün dünyanı işıqlandırır.
Gün xanım Tufan divi sevdiyini qızı Şəmsdən gizli saxlayır. Çünki Gün xanımın qızı Şəms anasının Ay kimi gözəl oğlanı sevməyib Tufan div kimi qara ifritə aşiq olmasından narazıdır. Anasının Tufan divə aşiq olduğunu bildikdə Şəms Tufan divi öldürməklə anasından intiqam almaq istəyir. Gün xanım isə Tufan divlə əlbir olub onların azad sevişməsinə mane olan öz qızı Şəmsi öldürmək istəyir. Odur ki, Tufan div bir neçə dəfə bağçada gecələyən Şəmsin başına bir qaya parçası salıb öldürmək istəyirsə də buna nail ola bilmir. Özü də bilmədən öz bacısı Şəmsə aşiq olan Tapdıq hər dəfə bacısını ölümdən xilas edir.
Nağıldan göründüyü kimi təbiət quvvələrinə və cismlərinə aid edilən münasibətlər insani münasibətlərdir. Bundan əlavə, onlar həm də adi adamlar kimi təsvir olunurlar. Bu qəhrəmanlar sevib-sevilir, qısqanır, fərəhlənir, qüssələnir, ölür, doğulur və s. «Tapdıq» nağılında Şəms, Gün xanımın qızıdır. Tapdıq isə Gün xanımın Tufan divlə xəlvəti izdivacından törəyən oğludur. Gün xanım onu qızı Şəmsdən gizlətmək üçün atmışdır. O da Süleyman adlı bir tacirə rast gəlmişdir. Süleyman tacir isə həmin uşağı tapdığı üçün onun adını Tapdıq qoymuşdur.
Xalq təfəkkürünun yaratdığı bu cür fantastik obrazlara xas olan mühüm xüsusiyyətlərdən biri odur ki, bu obrazların hər biri öz vaxtında, yəni müəyyən tarixi zəmin üzərində yaranır. Ona görə də belə obrazların yaranması folklorun inkişafındakı qanunauyğunluqlarla bağlıdır. Bu obrazlar ictimai inkişafın ayrı-ayrı mərhələlərində folklor yaradıcılarının gerçəkliyə estetik münasibətlərinin məhsulu kimi meydana gəlir, həmin estetik münasibət folklor yaradıcılarının dünyabaxışı ilə bağlıdır. İnsanın varlığa estetik münasibətinin ideoloji əsasını onun dünyabaxışı təşkil edir.
Folklordakı bədii obrazlara belə bir xüsusiyyət də. xasdır ki, dünyabaxışının məhdudluğu üzündən insana yenilməz və əsrarəngiz qüvvə kimi görünən təbiət hadisələri insaniləşdirilərkən onlar bu və ya digər dərəcədə ideallaşdırılır.
Ən başlıcası isə ondan ibarətdir ki, bu obrazlar təbiət qanunlarını dərk etməkdən hələ çox uzaq olan insan təfəkkürünün məhsulu kimi meydana gəlir. Lakin bu göstərilənlər qədim insanın təbiət hadisələrinin səbəbini aşkar etmək naminə nə üçün belə qəribə üsullara əl atdığını, yollar uydurduğunu izah etmir. Bu keyfiyyəti həmin uydurmaların meydana gəldiyi dövrdə insanlar arasında mövcud olan istehsal münasibətləri və həm də bu münasibətlər əsasında meydana gəlan ictimai şüur formaları müəyyənləşdirir, ona görə də folklorun erkən janrlarının ayrı-ayrı xalqların keçmiş tarixini və həyat tərzini öyrənmək üçün xüsusi əhəmiyyəti vardır.
* Antropomorfizm - yunan sözüolub (anthroqos-insan, moprhe - forma) təbiət qüvvələrinin və hadisələrinin, habelə fövqəltəbii varlıqların insaniləşdirilməsi, insan surətində təcəssümləşdirilməsi deməkdir.
Antropopatizm - ynan sözü olub (anthroqos-insan, və pathos - meyl) təbiət qüvvələrinin insana çevrilə bilmə xüsusiyyətlərinə malik olduğunu iddia edən təsəvvürdür.
Animatizm-latın sözü olub (animatus- canlı) təbiətin bütövlükdə va onun ayrı-ayrı qüvvə və hadisələrinin şəxssiz canlandırılması deməkdir.
Animizm-latın sözü olub (anima- ruh, can) ruhların mövcudluğuna inam deməkdir.
Zoomorfizm-allahların heyvan şəklində təsviri və yaxud heyvanların ilahiləşdirilməsi deməkdir.
** Mötərizədə göstərilən rəqəm beş cilddə buraxılmış «Azərbaycan nağılları»na aiddir.
*** Azərbaycan nağılları, 3-cü cild, səh. 100.
(qısadılmlş)
FOLKLORDA FANTASTİK OBRAZLARIN MEYDANA GƏLMƏSİ
Çox qədim tarixə malik olan folklor öz təşəkkülünün ilk dövrlərində mənəvi mədəniyyətin, eləcə də incəsənətin bütün sahələrinin başlanğıcıdır. Sonralar folklor inkişaf edərək tədricən mənəvi fəaliy yətin- bir sahəsini-incəsənət sahəsini əhatə etməyə başlamışdır. Məhz bu səbəbdən K. Marks folkloru ən erkən meydana gələn ictimai şüur forması kimi səciyyələndirmişdir.
Folklorun yaranması insanların bilavasitə əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olub, alimlərin dediyi. kimi, vəhşiliyin sonu, barbarlığın başlanğıc dövrünə təsadüf edir. Gerçəkliyi obrazlı şəkildə əks etdirən ilk folklor nümunələri əsasən təsviri xarakter daşımış və bədii, ümumiləşdirmələr səviyyəsinə yüksələ bilməmişdir.
Barbarlığın ilk dövründən etibarən ana təbiət insanları öz hazır məhsulları ilə,obrazlı şəkildə desək, bilavasitə öz döşündən deyil, istehsal prosesində həyat üçün yararlı hala salınmış sərvətləri ilə qidalandırır.
İstehsal təsərrüfatının inkişafı bir tərəfdən istehsal alətlərini, digər tərəfdən isə insanların görüş dairəsini inkişaf etdirir. Tədricən daş alətlər dəmir alətlərlə əvəz olunur, dövrünün ən mükəmməl və mürəkkəb aləti olan ox və yay meydana gəlir. Dulusçuluq yaranıb inkişaf edir. Barbarlığın ilk dövrlərindən başlayaraq əkinçilik, sənətkarlıq və maldarlıq kimi təsərrufat sahələri yaranıb inkişaf etməyə başlayır. Beləliklə, istehsalın inkişafı ilə əlaqədar izafi məhsulun meydana gəlməsi bir tərəfdən cəmiyyətin siniflərə parçalanmasını hazırlayır, digər tərəfdən isə insanlar üçün asudə vaxtın yarainmasına səbəb olur. Odur ki, ağır əməkdən sonra onları əyləndirən, yorğunluqlarını unutduran və həm də onları mənəvi cəhətdən qidalandıran yeni bir sahənin yaranmasına ehtiyac doğur.
Beləliklə, mənəvi ehtiyac maddi tələbatın artması ilə qırılmaz surətdə bağlı olmuşdur. Səciyyəvi haldır ki, folklorun ilk nümunələri insanın madi tələbatı ilə bilavasitə əlaqadar olmuş və onun iqtisadi tələblərlə bağlı istək və arzularını ifadə, etmişdir. Bu cəhətə xüsusi fikir verən Plexanov ilk əmək nəğmələrini obrazlı şəkildə «qarın nəğmələri» adlandırmışdır.
O belə nəticəyə gəlmişdir ki, insanların iqtisadi tələbləri istək və arzuları ilə bağlı ilk folklor nümunələri ya tamamilə ya da qismən məhəbbət motivlərindən məhrum olmuşdur. demək maddi tələbat inkişafın müəyyən mərhələsində mənəvi tələbatı doğurmuşdur ki, bu da özünün ilk obrazlı ifadəsini folklorda tapa bilmişdir.
İlk folklor nümunələri üçün xarakterik olan ikinci bir xüsusiyyət odur ki, bu nünunələr təsvir olub, hadisə və predmetlərə məxsus səbəb əlaqələrinə nüfuz edə bilmir. Bu nöqteyi nəzərdən ibtidai icma cəmiyyətinin başlanğıcı insanların görüş dairəsinə, düşuncə və təfəkkür tərzinə görə bəşəriyyətin uşaqlıq mərhələsini xatırladır.
Uşaq ilk dafə ətraf mühitdəki predmetlərə nəzər saldıqda onu həmin predmetlərin nədən ötrü olması, necə əmələ gəlməsi əsla maraqlandırmır Bu dövrdə üşaq üçun ən vacib olan predmetin xarici görünüşüdür Uşaq dil açıb danışmağa başladıqda isə-o, predmetlərin «nədən ötrülüyü» ilə deyil, «nəliyi» ilə maraqlanır.
Təbiətlə mübarizədə həddindən artıq zəif olan insan özünü ona qarşı qoya bilmir. Bu mübarizədə o, ən adi, zəif həmlələrə belə tab gətirməyib asanlıqla məğlubiyyətə düçar olur. İnsan yalnız təbiətlə açıq və gərgin mübarizəyə girişdikdən sonra kortəbii qüvvələrin əzəmət və gücünü hiss etməyə başlayır. Kortəbii qüvvələrin insan gücü qarşısında böyük üstünlüyə malik olduğunu duyduqdan sonra onda fövqəltəbii qüvvələrin varlığına inam əmələ gəlir. Məhz buna görə də bədii ümumiləşdirmələr səviyyəsinə yüksəlməyən və adi təsviri xarakter daşıyan ilk incəsənət nümuiələrində təbiət qüvvələrinin fövqəltəbii şəklə salınmasına rast gəlimirik. Ona görə də bu dövrün incəsənət nümunələrinə dini məzmun yaddır. Həmin sənət nümunələri əsasən qayalara, mağaralara həkk edilmiş müxtəlif təsvirlərdən, əmək nəğmələrindən, rəqslərdən və sairədən ibarət olmuşdur. Bu kimi ilk folklor nümunələri insanın bilavasitə maddi tələbatı ilə əlaqədar sənət nümunələri idi. İlk incəsənət nümunələrindən fərqli olaraq dini təsəvvürlərin meydana gəlməsi hadisə və predmetlərin səbəb əlaqələrinin aşkar edilməsinə cəhd göstərilməsi ilə bağlıdır.
Beləliklə, dini təsəvvürlər insan idrakının müəyyən inkişaf pilləsində meydana gəlir. Dinin yaranması üçün bəşəri idrak özünün inkişafının elə bir mərhələsinə yüksəlmişdir ki, bu mərhələdə konkret təcrübi fəaliyyət əsasında toplanmış faktlar ümumi, mücərrəd fikirlər doğura bilsin. Deməli, təcrübi fəaliyyət ilə sıx bağlı olan idrak canlı müşahidədən mücərrədləşməyə doğru yüksəlir. İdrakın bu istiqaməti həmişə elmi-nəzəri biliklərin yaranmasına gətirib çıxarmır. Bu prosesdə insanın arzu və istəklərini ifadə edən mütərəqqi və həyati fikirlərlə yanaşı bir çox yanlış assosiasiyalar, təhrif olunmuş fantastik təsəvvürlər də meydana gəlir. Bu cür ideyalar, fikirlər, təsəvvürlər özünün obrazlı ifadəsini folklorun ən qədim sahələrindən biri sayılan əsatirlərdə tapır. Bu mənada elmi fikirlərin, incəsənətin və dini təsəvvürlərin yaranmasında əsatirlərin rolu misilsiz olmuşdur.
Elm., incəsənət və din kimi ictimai şuur formalarının yaranmasında əsatirlərin mühüm əhəmiyyəti vardır. Ancaq ictimai şüur formaları nə qədər qarşılıqlı əlaqədə olsalar da bir-birini doğurmur. Onların, o cümlədən, əsatirlərin yaranmasının başlıca, müəyyənedici amili ictimai varlıqdır.
Fantastik bədii obrazların yaranmasında şübhə yox ki, əsatirlərin rolu böyükdür. Lakin geniş şərh tələb edən bu mühüm problemin həllini bu yazıda vermək imkan xaricindədir.
İstehsal fəaliyyətinin genişlənməsi ilə əlaqədar təbiətə daha çox yaxınlaşan insan bir tərəfdən onun müəmmalarına bələd olur, digər tərəfdən isə ineanın gözləri önündə qaranlıq qalan sirlər, «şey özündələr» aləmi açılır. İnsanın mənimsəməyə, öyrənməyə can atdığı bir çox təbiət hadisələri öz «sirlərini» dərhal və asanlıqla insanlara vermir.
Təbiət hadisələrini dərk etmək yolunda bəşəriyyət çoxlu uğursuzluqlara, məhrumiyyətlərə düçar olmuşdur. Bu uğursuzluqlar isə insanın təbiətlə «əlbəyaxa» vuruşması prosesində baş vermişdir. Deməli, nə qədər ki, insan təbiətlə açıq mübarizəyə girişməmişdi, o, təbiət qüvvələrindən kənarda qalır, onların əzəmətini duya bilmirdi. Elə ki, istehsalın inkişafı ilə əlaqədar insanla təbiət arasında ünsiyyət daha geniş miqyas alır, onda insan təbiət qüvvələrinin təsirinə daha çox məruz qalmaqla kifayətlənmir, həm də onları xeyir və şər, faydalı və zərərli və s. qüvvələr kimi öz təfəkkür tərzinə uyğun şəkildə təhlil edərək qiy- - mətləndirir.
Əlbəttə, ictimai inkişafın ilk dövrlərində təbiət insan üçün əsrarəngiz quvvələrlə dolu bir aləmdir, həm də bu qüvvələr cəmiyyətin inkişafının müəyyən inkişaf dövrünə qədər əmək fəaliyyətinin əhatə dairəsinin genişlənməsi ilə əlaqədar çoxalır. Lakin zaman keçdikcə məhsuldar qüvvələrin inkişafı nəticəsində insan zəkası təbiəti fəth etməyə başlayır. Özünün həqiqi mahiyyətini insan zəkasından gizli saxlaya bilməyən təbiət hadisələri tədricən ona təslim olur və öz əsrarəngizliyini itirir.
İlk dini təsəvvürlərin yaranması fövqəltəbii görünən hadisə vo predmetlərin müqəddəsləşdirilməsi ilə bağlıdır. Beləliklə, ibtidai dini təsəvvürlərdə» biri fetişizmdir. Fetişizm təbiətdəki müxtəlif əş- yaların və cismlərin müqəddəsləşdirilməsi və onla- ra sitayiş edilməsi ilə əlaqədardır. İbtidai insan- lar bütün təbiət cismlərini deyil, «qeyri-adi» görü- nənləri, məsələn, meteorit daşını, vulkan püskürən yerləri və s. müqəddəsləşdirmişlər. Sonralar feti- şizmi, animizm, totemizm. kimi ibtidai dini təsəvvür- lər əvəz etmişdir.
Animizmin yaranması xarici aləmin dərk edilmə- sinin ni-sbətən inkişaf etmiş dövrünə aiddir. Bu tə- səvvür təbiət hadisələrinin canlılaşdırılması ilə əlaqədar Yaranmışdır. İctimai inkişafın müəyyən dövründə insanlar elə güman edirlər ki, guya təbiətdə mövcud olan hər şey ruha malikdir və bütün predmetlər həmin ruhlar tərəfindən idarə olunur. Beləliklə, insanlarda tədricən yanlış bir etiqad meydana gəlir ki, bütün predmetlər ruha malik olduğu təqdirdə bütün ruhları idarə edən ali ruh da mövcud olmalıdır. Nəhayət, ali ruhların varlığına inam insanlarda onlara sitayişlə birləşir, yəni ali ruhlar tədricən müqəddəsləşdirilməyə başlayır.
Animist dini təsəvvürlərin yaranması nəticəsində folklora məxsus bədii obrazlara animistik keyfiyyətlər şamil edilir. Ona görə də ibtidai icma cəmiyyətinin folklorunda antropomorfik, zoomorfik, antropopatik, animatik, habelə animistik obrazlar meydaia gəlir.*
Deyilənlərdən aydındır ki, ibtidai icma dövrünün mənəvi mədəniyyətinin səciyyəvi qanunauyğunluqları olmuşdur. Bu qanunauyğunluqları öyrənmədən folklorda meydana gələn və çox zaman bizə anlaşılmaz görünən bədii obrazların yaranma səbəblərini və mahiyyətini aşkara çıxara bilmərik.
Həmin fikrin izahı üçün misallara müraciət edək. «Şahzadə və qurbağa» (Azərbayçan nağılları, 4-cü cild) ** nağılında qurbağa dönüb gözəl bir qız olur və həmin qız insana ərə gedir. «İlan və qız» (Azərbaycan nağılları, 4-cü cild) nağılında ilan -əjdaha qıza çevrilir və insana ərə gedir. Bir müddətdən sonra onların uşaqları da olur. Nağılda maraqlı bir epizod var: guya bir müddət yaşadıqdan sonra ilan əjdahaya, əjdaha da gözəl qadın şəklinə düşür.
Folklordakı bu kimi zoomorfik obrazlar söz yox ki, təbii hadisələrin mahiyyətini dərk etməkdən uzaq olan, insanlar ilə heyvanlar arasında bilavasitə qohumluq əlaqələri axtarıb tapmağa cəhd göstərən, habelə insanlara məxsus ictimai münasibətlərin heyvanlara da xas olduğunu düşünən ibtidai insanın sadəlövh fikirləri idi. İbtidai insan nəinki ictimai münasibətlərin heyvanlara da aid olduğunu iddia edir, həm də belə qənaətə gəlir ki, bu kimi münasibətlər bitkilər arasında da vardır. «Göyçək Fatma» (Azərbaycan nağılları, 3-cü cild) nağılında oğlan dönüb bir buynuzundan bal, digər buynuzundan yağ verən inək olur. «Yetim İbrahim» (Azərbaycan nağılları, 3-cü cild) nağılında gözəl qızın burnundan düşən bir damla qan əbədi solmayan gülə çevrilir. «Nar qızı» (Azərbaycan nağılları, 3-cü cild) nağılında isə qız qızılgül koluna çevrilir.
Azərbaycan folklorunun rəvayətlər, nağıllar, dastanlar kimi janrlarında ceyran-qız, göyərçin-qız, ilan-qız və s. bədii obrazlara rast gəlirik. Folklorun yaranmağa başladığı ilk dövrlərdə təbiət hadisələrinə insani xüsusiyyətlərin verilməsi ilə əlaqədar antropomorfik təbiət cisimlərinin və qüvvələrinin insaniləşdirilməsi ilə əlaqədar isə antropopatik bədii obrazlar yaranır. «Yetim İbrahim və sövdəgər» nağılında da belə bir epizod vardır: İbrahim divlər tərəfindən əsir alınmış Xurşid xanımı xilas etmək istəyir. Fürsət tapan kimi Xurşid xanım ata minərək, İbrahimlə birlikdə divlərin məskənindən qaçır. Bir müddət yol getdikdən sonra onları arxadan nə isə qara bir qüvvə təqib etməyə başlayır. Həmin qüvvə az qalır ki, onların hər ikisini məhv etsin. Bu hadisə nağılda belə təsvir olunur:
«Xurşid İbrahimə dedi:
- Geri bax, gör nə görürsən?
- Uzaqda qara duman görünür.
- Ay aman, atı qamçıla, o qara duman divdi, gəlir...
Bir müddət keçəndən sonra Xurşid yenə dedi:
- İbrahim, geri bax, gör indi nə görürsən?
- Çox qaranlıq, çovğun çiskin görünür, külək əsir, qarmaqarışıq səslər eşidilir.
- Ay aman, div lap yaxınlaşıb...
Bir neçə gün də yol getdilər, sonra Xurşid dedi:
- İbrahim, geri bax, gör indi nə görürsən?.
İbrahim geri baxıb dedi:
- Qara duman lap yaxına gəlib, bizi bürümək istəyir, qara yağış yağır, külək əsir.
- İbrahim, qara duman divdi, yağış və külək də onun şallağından qalxan tozdu...»3
Misaldan göründüyü kimi insan həyatını təhlükə qarşısında qoyan qara duman, çovğun, qara yağış, külək təbiət qüvvələri kimi deyil, şüurlu surətdə hərəkət edən bir varlıq kimi təsvir olunur. Qara duman sanki düşüncəli surətdə öz düşmənini qovur, onu məhv etmək istəyir. Özü də bu duman atlıdır. Onun əlində şallağı da var. Qara yağışla külək isə onun şallağının səsi və tozudur.
Göründüyü kimi, bir sıra təbiət hadisələrinə insani xüsusiyyətlər verilərkən onlara məxsus xarici forma saxlanılır, insani əlamətlər isə hərəkət, danışıq və s. vasitəsilə təzahür etdirilir. Folklorda antropomorfik bədii obrazlar bu yol ilə yaranır.
Antropomorfik obrazlardan fərqli olaraq antropapatik obrazlar təbiət cisimləri və qüvvələrinin insaniləşdirilməsinin nəticəsi kimi meydana gəlir. Məsələn, «Şahzadə Mütalib» (Azərbaycan nağılları, 1-ci cild) nağılında belə bir epizod var: «Birdən göy guruldadı, şümşərək oynadı, hava qaranlıqlaşdı, bir parça bulud heybətnən endi. Elə bir qiyamət oldu ki, ərəsət məşər başladı, Bulud düz endi, padşahın qabağında parçalandı, ortasından bir alma tullanıb düz padşahın qabağına düşdü.»
Bir müddətdən sonra həmin əhvalat nağılda aşağıdakı şəkildə təkrarlanır:
«Padşah yenə küləfirəngidə əyləşib dizlərini qucaqlayıb qəm dəryasına batmışdı ki, bir də gördü həmin minval ilə qiyamət başladı, qara bulud endi, parçalandı, içindən bir qoca qarı çıxdı».
Naqılda havanın qaralması, göyün gurultusu, şimşək çaxması sanki güclü yağış yağacağına işarədir. Lakin bunun əvəzində qara bulud qoca qarı şəklində aşkara çıxır. Nağıldan göründüyu kimi burada təbiət hadisəsi olan buluda insani xüsusiyyətlər aşılanır.
«Tapdıq» (Azərbaycan nağılları, 3-cü cild) nağılında təbiət qüvvələri və cisimlərin insaniləşdirilməsinin daha tipik nümunələrinə rast gəlirik. həmin nağılda göstərilir ki, Gün xanım Zülmət padşahının oğlu Tufan divə aşiq olmuşdur. Gün xanım hər axşam Qaf dağının başında Tufan divlə görüşür, sonra da Qaf dağını aşaraq bütün gecəni Tufan divin qoynunda keçirir. Səhər isə oradan çıxaraq bütün dünyanı işıqlandırır.
Gün xanım Tufan divi sevdiyini qızı Şəmsdən gizli saxlayır. Çünki Gün xanımın qızı Şəms anasının Ay kimi gözəl oğlanı sevməyib Tufan div kimi qara ifritə aşiq olmasından narazıdır. Anasının Tufan divə aşiq olduğunu bildikdə Şəms Tufan divi öldürməklə anasından intiqam almaq istəyir. Gün xanım isə Tufan divlə əlbir olub onların azad sevişməsinə mane olan öz qızı Şəmsi öldürmək istəyir. Odur ki, Tufan div bir neçə dəfə bağçada gecələyən Şəmsin başına bir qaya parçası salıb öldürmək istəyirsə də buna nail ola bilmir. Özü də bilmədən öz bacısı Şəmsə aşiq olan Tapdıq hər dəfə bacısını ölümdən xilas edir.
Nağıldan göründüyü kimi təbiət quvvələrinə və cismlərinə aid edilən münasibətlər insani münasibətlərdir. Bundan əlavə, onlar həm də adi adamlar kimi təsvir olunurlar. Bu qəhrəmanlar sevib-sevilir, qısqanır, fərəhlənir, qüssələnir, ölür, doğulur və s. «Tapdıq» nağılında Şəms, Gün xanımın qızıdır. Tapdıq isə Gün xanımın Tufan divlə xəlvəti izdivacından törəyən oğludur. Gün xanım onu qızı Şəmsdən gizlətmək üçün atmışdır. O da Süleyman adlı bir tacirə rast gəlmişdir. Süleyman tacir isə həmin uşağı tapdığı üçün onun adını Tapdıq qoymuşdur.
Xalq təfəkkürünun yaratdığı bu cür fantastik obrazlara xas olan mühüm xüsusiyyətlərdən biri odur ki, bu obrazların hər biri öz vaxtında, yəni müəyyən tarixi zəmin üzərində yaranır. Ona görə də belə obrazların yaranması folklorun inkişafındakı qanunauyğunluqlarla bağlıdır. Bu obrazlar ictimai inkişafın ayrı-ayrı mərhələlərində folklor yaradıcılarının gerçəkliyə estetik münasibətlərinin məhsulu kimi meydana gəlir, həmin estetik münasibət folklor yaradıcılarının dünyabaxışı ilə bağlıdır. İnsanın varlığa estetik münasibətinin ideoloji əsasını onun dünyabaxışı təşkil edir.
Folklordakı bədii obrazlara belə bir xüsusiyyət də. xasdır ki, dünyabaxışının məhdudluğu üzündən insana yenilməz və əsrarəngiz qüvvə kimi görünən təbiət hadisələri insaniləşdirilərkən onlar bu və ya digər dərəcədə ideallaşdırılır.
Ən başlıcası isə ondan ibarətdir ki, bu obrazlar təbiət qanunlarını dərk etməkdən hələ çox uzaq olan insan təfəkkürünün məhsulu kimi meydana gəlir. Lakin bu göstərilənlər qədim insanın təbiət hadisələrinin səbəbini aşkar etmək naminə nə üçün belə qəribə üsullara əl atdığını, yollar uydurduğunu izah etmir. Bu keyfiyyəti həmin uydurmaların meydana gəldiyi dövrdə insanlar arasında mövcud olan istehsal münasibətləri və həm də bu münasibətlər əsasında meydana gəlan ictimai şüur formaları müəyyənləşdirir, ona görə də folklorun erkən janrlarının ayrı-ayrı xalqların keçmiş tarixini və həyat tərzini öyrənmək üçün xüsusi əhəmiyyəti vardır.
* Antropomorfizm - yunan sözüolub (anthroqos-insan, moprhe - forma) təbiət qüvvələrinin və hadisələrinin, habelə fövqəltəbii varlıqların insaniləşdirilməsi, insan surətində təcəssümləşdirilməsi deməkdir.
Antropopatizm - ynan sözü olub (anthroqos-insan, və pathos - meyl) təbiət qüvvələrinin insana çevrilə bilmə xüsusiyyətlərinə malik olduğunu iddia edən təsəvvürdür.
Animatizm-latın sözü olub (animatus- canlı) təbiətin bütövlükdə va onun ayrı-ayrı qüvvə və hadisələrinin şəxssiz canlandırılması deməkdir.
Animizm-latın sözü olub (anima- ruh, can) ruhların mövcudluğuna inam deməkdir.
Zoomorfizm-allahların heyvan şəklində təsviri və yaxud heyvanların ilahiləşdirilməsi deməkdir.
** Mötərizədə göstərilən rəqəm beş cilddə buraxılmış «Azərbaycan nağılları»na aiddir.
*** Azərbaycan nağılları, 3-cü cild, səh. 100.
No comments:
Post a Comment