(1993 – 1911)
آزاد منیم اوشاقليق و گنجلیک یولداشیم ایدی. بیر حيه‌طده دوغولموش، بیر حيه‌طده بؤیویوب مکتبه گئتمیشدیک. گنجلیگیمیزین ده بؤیوک بیر قیسمینی بیر یئرده کئچیرمیشدیک.
Mirzə İbrahimov (1993 – 1911)
AZAD
Azad mənim uşaqlıq və gənclik yoldaşım idi. Bir həyətdə doğulmuş, bir həyətdə böyüyüb məktəbə getmişdik. Gəncliyimizin də böyük bir qismini bir yerdə keçirmişdik.
AZAD
Azad mənim uşaqlıq və gənclik yoldaşım idi. Bir həyətdə doğulmuş, bir həyətdə böyüyüb məktəbə getmişdik. Gəncliyimizin də böyük bir qismini bir yerdə keçirmişdik.
حیاتین غریبه سیرلری واردیر. من همیشه او حاديثه‌نی خاطيرلارکن، هله معناسینی درک ائتمه‌دیگیمیز سیرلر حیاتدا چوخ-چوخدور، دئیه دوشونورم... من سیر دئیرکن طبیعتین کشف اولونمامیش گیزلی قووه‌‌لرینه ایشاره ائتمیرم. بیزیم گونده‌‌لیک، عادی حیاتیمیزدا باش وئرن یوزلر و مینلرله حاديثه بیزه چوخ زامان ساده و طبیعی گؤرونور. اونلاردا گیزلی بیر معنا آختارماق دا آدامین فیکرینه گلمیر. لاکین دریندن نظر سالدیقدا بیز بو عادی و معلوم حاديثه‌لرده نه بؤیوک سیرلر، نه بؤیوک معنالار تاپیریق.
آزاد منیم اوشاقليق و گنجلیک یولداشیم ایدی. بیر حيه‌طده دوغولموش، بیر حيه‌طده بؤیویوب مکتبه گئتمیشدیک. گنجلیگیمیزین ده بؤیوک بیر قیسمینی بیر یئرده کئچیرمیشدیک. اوشاقليقدا بیر-بیریمیزله یاخشی اوینادیغیمیز کیمی، دالاشدیغیمیز زامانلار دا اولموشدو. لاکین بئله زامانلار چوخ تئز اونودولموشدو. چونکی بیز بیر ائوین اوشاغی کیمی تربیه آلمیش و بیر- بیریمیزه دوغما قارداشدان آرتیق اونسیت باغلامیشدیق... ایکیمیز ده تقریباً عینی شرایطده یاشادیغیمیز اوچون بیر-بیریمیزین خاصیتینی یاخشی بیلیردیک. اونون ساکیت و لال-دینمزلیگی منیم نظریمده طبیعی بیر شئی ايدی. من بوندا هئچ بیر پیس معنا گؤرمزدیم. لاکین بؤیودوکجه اونون بو خاصيتی منیم آجیغیما گلمگه باشلاییردی. هردنبیر قیزیشاندا:
- آزاد، بیر حرکته گل، دئ، دانیش، گول، آغلا،- دئیه یاخاسیندان توتوردوم.- اؤلو کیمی اوتوروب گؤزلرینی یومورسان. سؤز دانیشان دا بیلمیر کی، سؤز سنین آجیغینا گلیر، یوخسا خوشونا. دئدیگیندن راضی‌سان، یا ناراضی. دیریسن‌سه بیر دیریلیگینی گؤستر، آی رحمتلیک اوغلو!
منیم بو جور مذمتیم ده اونا تأثیر ائتمزدی. کیرپیکلرینی قالدیریب قاشلارینین آلتیندان منه باخار، یئنه یا گؤزلرینی یومار، یا دا مجهول بیر نؤقطه‌يه دیکیب دوراردی.
چوخ غریبه‌دیر کی، بو خاصيت اوندا لاپ اوشاقليقدان قالما بیر خاصيت ایدی. منه ائله گلیردی کی، آزاد، آنا بطنیندن لوت-اتجه بو سویوق دونیایا (او، قیشدا دوغولموشدو) قدم قویدوغو زامان بئله سسینی چیخارمامیش‌دیر. بوتون دوغولانلار بیر سس چیخاردیقلاری حالدا او ائله بئله‌جه لال-دینمز دونیایا گلمیشدیر. قیشین سویوغو دا اونو دیللندیره بیلمه‌میشدیر. حتی بیر دفعه یاری ظارافات، یاری گئرچک آناسی سلیمه خانیمدان، دوغولاندا اونون آغلاییب، آغلامادیغنی سوروشموشدوم. آرواد گولومسه‌یه‌رک الی ایله اونون باشینی سیغاللامیش و جاواب وئرمه‌میشدی.
یولداشلار آراسیندا چوخ واخت اونو آدی ایله چاغیرمازدیلار. سوکوتی دئییب دوراردیلار... حتی سونرادان تانیش اولانلار آدینین آزاد اولدوغونو دا بیلمزدیلر. سوکوتی گلدی، سوکوتی گئتدی دئیردیلر. بو تصادوفی سؤزو ده سونرالار او اؤزو اوچون سیجیللی سئچمیشدی: آزاد سوکوتی!..
بعضن منه ائله گلیردی کی، اونون اوزونده‌‌کی بولود، کئچیردیگی آغیر گونلرین قوباری‌دیر. آخی، او، دونیایا گلدیگی زاماندان خوش گون گؤرمه‌میشدی... آجلیق، احتیاج، سویوق اوتاق، تورپاق دؤشه‌مه‌یه سالینمیش ییرتیق حصیر،- گؤزونو آچدیغی گوندن گؤردوگو بو ایدی. آزاد، دوغولمامیشدان ایکی آی اول آتاسی اؤلموشدو. آناسی سلیمه خانیم ائوده تک قالمیشدی. چونکی او دا یئتیم ایدی، اری ده. تبریزلیلر دئمیشکن ایکیسی ده لات-لوتون بیری ایدی. کیشی‌نین اؤلوموندن سونرا آرواد قاپیلارا دوشوب ایش آختارمالی اولموشدو. بیرینین ائو-ائشیگینی تمیزلر، بیرینین پالتارینی یویار، بیرینه یون چیرپاردی. آزادی دا ائله شهرین اربابلاریندان بیرینین ائوینده یون چیرپان یئرده دوغموشدو... اوشاق اولاندان سونرا او بیر هفته بئله راحت یورغان- دؤشکده یاتا بیلمه‌ميشدى. آجیندان اؤلمه‌مک اوچون دؤردگونلوک اوشاغی بلگه بوکوب یئنه قاپیلارا دوشموشدو. بو قایدا ایله بیر قارین آج، بیر قارین توخ او، آزادی بؤیوتموشدو. دونیادا یئگانه اومیدی و حیاتی‌نین مقصدی او ایدی. اوندان عزیز، اوندان مهریبان بیر شئی یوخ ایدی. سلیمه خانیم آزادی یالنیز بیر اوغول کیمی یوخ، هم ده دونیادا بیر پناه، بیر قوهوم، بیر آتا، بیر قارداش کیمی ایسته‌ییردی. آزادا باخدیقجا، بوتون بو ناکام حيسلر اونون اورگینده باش قالدیریردی.
یاخشیجا یادیمدادیر... بیزیم بئش-آلتی یاشیمیز اولاندا هر آخشام سلیمه خانیم یاتمامیشدان قاباق بیزه ناغیل دانیشاردی. اونون ناغیللارینا قولاق آسا-آسا بیزی یوخو آپاراردی. صاباح ناغیلین مبداینی سوروشاردیق. او یئنه باشدان باشلایاردی. یئنه بیزی یوخو آپاراردی. هر آخشام او منی قوجاغینا آلیب دیوارین او اوزونده‌‌کی آناما وئرردی. اونون ناغیللاری هردن بیر خیال کیمی، بیر یوخو کیمی یادیما دوشور. آییرد ائده بیلمیرم. بیر ناغیلداکی حاديثه‌نی او بیریسى ایله قاریشدیریرام. اما یئنه ده بو خاطيره منه چوخ شیرین و خوش گؤرونور. آرا-سیرا سلیمه خانیم ناغیلی کسر، بیزه لایلا دئیه-دئیه حزیندن اوخویاردی. آمان، دوستوم. بو سس بیزه نه قده‌ر مهریبان گؤرونردی!.. اونون نوازیشکار، مونیس و آهنگله دولو ماهنیلاری ایندی ده هارادا ایسه قلبیمین درینلرینده سسلنمکده‌‌دیر... ایندییه قدر هئچ بیر موسیقی، هئچ بیر ماهنی اونلار قدر روحومو اوخشامامیشدیر. منه ائله گلیر کی، او خیالات دونیاسیندا آلدیغیم بیر لذت ایمیش کی، تکراری هئچ بیر زامان مومکون اولمایاجاقدیر.
بعضن ده او، ناغیل یئرینه بیزه آنلاشیلماز گؤرونن سؤزلر سؤیله‌ییردی. من اونون گاه شیکایت‌لندیگینی، قارغیشلار یاغدیردیغینی، گاه دا کیمه‌سه یالواردیغینی ائشیدردیم. لاکین او، بوتون بونلاری اوخویا-اوخویا، ماهنیلار ایچینده اریده-اریده آخار چای شیریلتی‌سینی آندیران بیر موسیقی یارادیردی. خیالیمیزی اونون سؤزلری یوخ، هارا ایسه اوزانیب گئدن حزین و آهنگدار سسی چکیب آپاریردی. بیز نه زامان یوخویا گئتدیگیمیزی بیلمزدیک.
بیر دفعه عادی پاییز آخشاملاریندان بیرینده او بیزیم باشیمیزی دیزی اوسته آلاراق یئنه حزین- حزین اوخویور، سؤیله‌نیر، ماهنیلار دئییردی. یارپاغی تؤکولموش آغاجلاردان، غریب و یوواسیز قوشلاردان، آرخلارا دولموش خزللردن دانیشیر، تئز-تئز آزادین آدینی چکیر، گاه دا اگیلیب اوزوندن اؤپوردو. من یوخویا گئتدیکجه اونون اوزاقلاردان گلن سسینی ائشیدیردیم. قولاغیما کسیک-کسیک سؤزلر گلیردی. تک بالام، یووامین قوشو بالام. یوردومون داشی بالام. آزاد ایسه ساکیت-ساکیت یوخولاییردی.
بؤیویوب عاغلیم بیر شئی کسنده من آزادین سلیمه خانیم اوچون دوغرودان دا حیاتدا یئگانه اومید اولدوغونو آنلادیم... یوخ، من بوندان دا آرتیق بیر شئی آنلادیم. من آنلادیم کی، بو یازیق آروادین بوتون حیات تئللری آزادین وارلیغینا باغلیدیر. بونو آنلادیقدان سونرا دا تأسوف ائتمگه باشلادیم. آزاددا سلیمه‌نین آرزو و اومید ائتدیگی بیر حیاتی قوراجاق قابیلیت گؤرموردوم... قارادینمز آزاد بدبخت بیر آنانین آیاغینی قاپیلاردان کسیب اونا بیر تیکه چؤرک و بیر ایستی اوجاق دوزلده بیله‌جکمی‌دیر، دئیه دوشوندوکده، فیکریمده «یوخ» قرارینا گلیردیم...
منجه، حیات گیردابیندا آزاد ال-قول آچاجاق قووه‌‌یه مالیک دئییلدی... اوندان یوز دفعه زیرکلرینی آج و سوسوز قویان ايجتيماعی حیات و موحیطیمیزه باخیر، اونون قیرخ باشلی اژداهالارینی گؤرور و سلیمه خانیمین حالینا قلبن یانیردیم. آزادی اوداجاقدیلار... دیری- دیری یئیه‌جکدیلر. اونون مئیداندان چیخماسی اوچون اوزاقلارا دئمیرم، بیرجه گون تبریز بازارینا گئدیب قولونون اوسته ایکی جوراب قویماسی کیفایت ایدی. منیم آزاددا تاپدیغیم کئیفیت بو ایدی. من اوندا باشقا بیر کئیفیت، باشقا بیر معنا آختارمازدیم.
ایکی ایل او منیمله بير یئرده مکتبه گئتدی... اورادا دا او هئچ کسه قوشولماز، تنفوس‌لرده بوتون اوشاقلار بیر-بیرلریله اوینادیغی حالدا، او بیر کونجده دوروب باخاردی. معلم اونا بیر سوال وئررسه قیپ-قیرمیزی اولاردی. لاپ یاخشی بیلدیگی بیر شئیی بئله سؤیله‌یه بیلمزدی. دوققوز یاشی اولاندا آناسی اونو اوخودا بیلمه‌ییب مکتبدن آلدی. قونشولارین کؤمگی و یالوار-یاخارلا تبریزین لیلوان کوچه‌سینده‌‌کی کیچیک بیر درزی شاگیردلیگینه دوزلتدی. ایللر گلیب کئچدی، من اورتا مکتبی قورتاردیم، او، یئریندن ترپنمه‌دی. بیر داش کیمی درزی دوکانیندا دوشوب قال‌ی. اونون درزی شاگیردی اولماسی، طبیعی‌دیر کی، بیزیم علاقه‌میزی کسمه‌دی. عکسینه، بؤیودوکجه بیزیم اونسیتیمیز داها دا آرتدی.
حیات بیزی داها دا یاخینلاشدیردی. حیاتین حاديثه‌لری منی حالدان چیخاردیغی بیر زاماندا، او بو حاديثه‌لره قارشی ساکیت، لاقئید گؤرونردی. هئچ بیر احتیاج، هئچ بیر درد اونون عادی حالینی پوزمادی. بیر آخشام ائویمیز شام تاپماسایدی، من دئیینمگه باشلاردیم. او ایسه بوتون گونو آج قالمیش اولسا بئله بیر کلمه سؤز دانیشمازدی. بونونلا بئله من ایستر شاد و ایستر غملی زامانلاریمدا، باشقا بیریسی ایله دانیشماق، صؤحبت ائتمگه احتیاج دویدوغوم زامانلاردا، همیشه اونو آختاریب تاپاردیم. او منیم هر جور سؤزومه دؤزردی. اؤزو ده عینی بیر وضعیت، عینی بیر ساکیت‌لیکله منه قولاق آساردی. ایستر یاخشی سؤزلر دانیشیم، ایستر پیس، فرقی یوخ ایدی.
آجیقلی اولدوغوم گونلردن بیریسی یادیما دوشور. کیرایه پولونو گئجیکدیردیگیمیز اوچون ارباب بیزی ائودن قووماقلا تهدید ائتمیشدی. پول یوخ ایدی. قازانماغا دا ایش تاپیلمیردی. کوچه‌لری بوش-بوش گزیب یورولدوقدان سونرا آزادین یانینا گئتدیم.
- آزاد، -دئدیم،- درد اورگيمی داغیدیر. آغلاماق ایسته‌ییرم. گؤزلریمدن یاش گلمیر. بو نه گوزاران، بو نه دیرليکدیر؟ آزاد! ایشله‌مگه یئر یوخ، دانیشگاهدا اوخوماغا ایمکان یوخ، اوغورلوقمو ائدیم، قارداش؟ الیم ساغ، قولوم ساغ، اؤزومده داغ گوجو حيس ائدیرم، من نه‌لر ائده بیلمرم؟ الیمدن نه گلمز؟ نیه گوجوم چاتماز؟ واللاه، اود دریاسینی یار کئچ دئسه‌لر، کئچرم! بس ایندی ده ایشله‌مه‌ینده من نه زامان ایشله‌یه‌جگم؟.. هارا گئدیم، تیریکخانایامی؟..
او نه ایسه تیکیردی. من سؤزه باشلایارکن ال ساخلاییب آنی اولاراق اوزومه باخدی، یئنه ایگنه‌سینی گؤتوره‌رک اؤز ایشیله مشغول اولدو. سؤز بورا چاتان کیمی او، ایگنه‌سینی یئره قویوب ساکیت نظرلرینی منه چئویردی.
-آزاد، -دئدیم، -بیزیم هره‌میزین ایگیرمی دؤرد یاشیمیز وار. ایگیرمی دؤرد! کیم بیلیر، بلکه ده بیز عؤمروموزون یاریسینی یاشامیشیق. بلکه ده لاپ بیر ایللیک عؤمروموز قالیر. بو ایگیرمی دؤرد ایلده بیز نه گؤرموشوک؟ بیزدن سوروشسالار کی، حیات ندیر، نه اوچون اینسان دونیایا گلیر و بیر مودت سونرا یوخ اولور، اؤلوب گئدیر، دئین بیر فیکیر سون گونلر منه راحاتليق وئرمیر، بیر ایل و یا بیر آی سونرا اؤله بیله‌جگيمی تصوور ائتدیکده، منی واهیمه باسیر. حیاتدا من نه گؤردوم، نهایت، نه قویوب گئدیرم؟.. اؤلن گونون صاباحی‌سی‌جا بیزی اونوداجاقلار. بیر داش دا یونمامیشیق کی، اونا باخاندا بیزی خاطيرلاسینلار. بیزیم اوچون حیات ندن عبارت اولموشدور؟.. ایدراک‌سیز اوشاقليق دؤوروندن سونرا باشلانان آجلیق، احتیاج و آواراچیليقدان باشقا بیز نه گؤرموشوک؟..
منه ائله گلیر کی، بیر قوشون، بیر قاریشقانین حیاتی بیزیمکیندن داها فایدالی، داها عاغيللی‌دیر. بیز هئچ بیر شئی گؤزله‌مه‌دن، هئچ بیر شئی آرزو ائتمه‌دن، مقصدسیز، غایه‌سیز بو گونو صاباح ائله‌میشیک. سحر بوتون حئیوانلار یوخودان دوران کیمی بیز ده یوخودان دورموشوق. بوتون حئیوانلار کیمی تؤوله‌میزدن چیخمیش، آوارا-آوارا دولانیب گون باتاندا یئنه یاتمیشیق و بو قایدا ایله گونلریمیزی کئچیرمیشیک. بیر تیکه چؤرک، قیشدا بیر مانقال کؤمور دردیندن باشقا هانسی بیر فیکیر، هانسی بیر عمل قلبیمیزی دؤگوندورموشدور؟ مگر حیات بودور؟.. یاشاییشین غایه‌سی بودورمو؟..
سن ائله بیلمه کی، منی دانیشدیران پولسوزلوق و یا آجلیقدیر. یوخ، آزاد!.. فیکریمده باشقا شئیلر دولانیر. بیزیم بو فاسید موحیطه باخیرام، اورگیم بولانیر. صاحب- منصبلریمیزی گؤتور. اونلاردان بعضیلرینی من تانیییرام. حتی معیشت و طرزی-تفکورلرینه ده آشینایام. اونلار یاشاییشین معناسینی مگر بیزدن آرتیق قانمیشلار؟.. هانسی عمل اوچون اونلاری اؤلدوکدن سونرا یاد ائد‌ه‌جکلر؟ تیریکه و فاحیشه‌لیگه رواج وئردیکلری اوچون‌مو؟.. بیر حئیوانین حیاتی اونلارین حیاتیندان داها فایدالی‌دیر. هئچ اولمازسا حئیوانین بیر شئیه خئیری اولور. اونلار ایسه یئییر، یاتیر، ایشسیزلیکدن شیشیر، توخلوقدان هارینليق ائتمگه باشلاییر، خالقا مین جور اذیت وئریرلر. هئچ اولمازسا بیر تیکه چؤرک دردی بیزیم فیکریمیزی مشغول ائدیر!..
اونلارین باشی نه ایله مشغولدور؟.. جمعیتیمیزده‌کی پیس عمللر، پوزغون احتیراصلار مگر اونلاردان چیخمیر؟.. توتاق کی، یئدیلر هر ایل اوتوز باتمان دوگونون پلووونو، بئش باتمان یاغی، اون بئش قویونو یئدیلر، هر آی بیر خانیمین آغوشوندا گئجه‌لرینی سحر ائتدیلر. اون ایل، ایگیرمی ایل، اوتوز ایل عؤمورلرینی متمادی بو مینواللا کئچیرتدیلر. نه اولسون؟.. بیر سحر یوخودان دوران کیمی یئنه یئمک ایسته‌یه‌جکلر، هم ده بیزدن آرتیق آجگؤزلوکله اؤزلرینی پلوون اوسته آتاجاقلار، بیر آرواد گؤردوکده گؤزلری حئیوان گؤزو کیمی یاناجاقدیر. هئچ بیر زامان قارینلارینی توخ، احتیراصلارینی سویوموش گؤرمه‌یه‌جکلر. قازاندیقلاری دا خالقین نیفرت و غضبی اولاجاقدیر. حیات بوندان‌می عيبارتدیر؟.. من کی، بئله حیاتی ایسته‌مزدیم. بیر ایش گؤرمک ایسته‌ییرم، آزاد!.. ائله بیر ایش کی، بیزدن بئش گون سونرا گلنلر ده اوندان خئییر گؤرسونلر. کنده گئده‌جگم. بیر اربابا نؤکر اولوب، باغبانليق ائد‌ه‌جگم. هئچ اولمازسا آغاج اکه‌رم، باغ سالارام، اؤلندن بئش ایل سونرا اینسانلار بیر خئییر گؤررلر. آدیمی رحمتله چکرلر!..
من بو قدر دانیشدیم، آزاد هئچ دوداقلارینی دا ترپتمه‌دی. گؤزلرینی بیر نؤقطه‌یه دیکیب دوردو. من اونون هئچ بیر زامان، هئچ بیر شئی باشا دوشمه‌یه‌جگی عالمدن دانیشدیغیمی گومان ائتدیم. منه ائله گلدی کی، او عؤمرونده بیر دفعه ده بئله مساله‌لر حاقیندا دوشونمه‌ميشدىر... حتی بو فیکیرلر اونا تعجبلو گؤرونور. بلکه مندن آجیغی دا گلیر. منی ناخوش و یا خودبین حساب ائدیر. پاپاغیمی گؤتوروب دوکاندان چیخماق ایسته‌دیم. او، یئریندن ترپنمه‌دی. من اونون اوزونه باخدیم:
-دونیادا سن اولماسایدین، من چوخدان اؤزومو اؤلدورموشدوم، -دئدیم. -چونکی سنه باخیرام، مندن ده فایداسیزلاری وار، دئیه تسکین‌لیک تاپیرام. یازیق، مین یازیق بیزه باخیب اؤولادلاریم وار دئین وطنه! یازیق بو گول کیمی آذربایجان تورپاغینا کی، اوستونده سن و من گزیریک. او، بیزدن نه خئییر گؤردو؟ هانسی شهرینی آباد ائتدیک؟.. هانسی کارخانالاری یاراتدیق، هانسی ماشینلاری قاییردیق؟ بو تورپاق باشقالارینین الینده اولسایدی، هر قاریشینی بیر قیزیلا دگیشمزدی. بورادا بیر جنت دوزلدردیلر کی، اوستونده‌‌کی هر وطنداش سنین بیر اربابیندان خوش و عالی حیات کئچیرردی. بلی، عزیزیم آزاد سوکوتی، سن بیر مزار کیمی سوسسان دا من سؤزومو دئیه‌جگم. بیزیم حیاتیمیز بیر قارا قوروشا دگمز!.. چونکی بیزجه حیات یئمکدن، یاتماقدان، یئنه یئمکدن و یاتماقدان عبارتدیر. بیز اؤلوم قاپیمیزی دؤین گونه کیمی ده بئله یاشایاجاییق. بیز اؤلمک اوچون یاشاییریق. یاشاماق اوچون اؤلن اینسانلاردان خبرسیزیک!.. بونا گؤره ده جنازه‌میز قبره چاتمامیش بیزی اونوداجاقلار. سنی ده، منی ده، بیزیم تانیش و دوستلاریمیزی دا. یوخ، بلکه بیر سنی یاد ائد‌ن تاپیلدی. دئیه‌جکلر کی، درزی آزاد یاخشی یاماق سالاردی. الله رحمت ائله‌سین!
اؤزومو دوکاندان کوچه‌یه آتارکن اونون سسینی ائشیتدیم.
- فردا، فردا!
جاواب وئرمه‌ییب چیخیب گئتدیم. بیر مودت سونرا بو حرکتیمین پئشمانچی‌لیغینی چکمگه باشلادیم. من بو یازیغی نیه اینجیتدیم؟.. اونون تقصیری ندیر؟ بیر کؤنلو کی، تیکه بیلمه‌یه‌جکسن، نیه ییخیرسان؟ - دئیه دوشوندوم. گون باتیب قاش قارالانا قدر کوچه‌لری دولاندیم. شئیلریمیزی حيه‌طه آتیلمیش گؤره‌جگیم فیکری ایله ائوه قاییتدیم. آنام آستانادا اوتوروب منی گؤزله‌ییردی.
- نه وار، آنا، هله اربابین آدامی گلمه‌ییب کی؟
- گلمیشدی، اوغول.
- نه دئدی؟
- نه دئیه‌جک، پولونو آلیب گئتدی.
- پولو هاردان تاپدین، آنا؟
- نئجه هاردان تاپدیم، اوغول! آزاد گتیردی، دئدی کی، سن وئرمیسن.
من بارماغیمی دیشله‌دیم. آنامین قولوندان توتوب ایچری آپاردیم. سونرا آزادلا گؤروشدوکده تشکور ائتدیم. کئچن کوبود رفتاریم اوچون عذر ایسته‌دیم. او هئچ بیر سؤز دئمه‌دی، گؤزلرینی بیر نؤقطه‌یه دیکیب دوردو.
بیر آی سونرا آنامی دا کنده گئتمگه راضی سالدیم. سلیمه خانیم و آزادلا حالاللاشیب تبریزدن آیریلدیق.
***
تام بئش ایل من آزادی گؤرمه‌دیم. نه او کنده گلدی، نه ده من تبریزه گئتدیم. بونا باخمایاراق تبریزه گئدنلر واسيطه‌سیله اوندان خبر توتوردوم، اؤزومدن ده اونا خبر چاتدیریردیم. بو بئش ایلده چوخ سولار آخمیش، چوخ احوالاتلار باش وئرمیشدی. جاهان حربی باشلامیش، رضا شاه تاخت-بتاجدان ال چکه‌رک ایرانی ترک ائتمیش، پولیس، ژاندارم و آغزی یئللی مورتجعلرین ظولمو خئیلی آزالمیش، موختلیف حیزبلر، ایتحادیه‌لر مئیدانا چیخمیشدی. آذربایجانین ایستر شهر، ایسترسه کندلرینده جاماعات حرکته گلمیشدی. ایجلاسلاردان، میتینقلردن باشقا، ائولرده ده آزادلیقدان، یاخشی یاشاییشدان، علمدن، آنا دیلیندن دانیشیردیلار. نهایت ۱۹۴۵- جی ایل سئنتیابر آیینین ۳-ده آذربایجان دموکراتلارینین دئکلاراسییاسی اینتیشار تاپدی.
تئز بیر مودتده بیزیم کندده ده دموکرات تشکیلاتی یاراندی. من ده باشقا یولداشلاریم کیمی توده‌دن دموکراتا کئچدیم. تئزلیکله منی کندیمیزده‌کی دموکرات تشکیلاتی‌نین صدری سئچدیلر. من گونلریمین نه جور گلیب گئتدیگینی بیلمیردیم. بیز آذربایجان اوفوقلرینده ایشیقلی بیر گونش دوغدوغونو حيس ائدیردیک. بو گونش هامی‌نین قلبینی بؤیوک بیر اومیدله دولدوروردو. حاديثه‌لر ده چوخ شيدتله اینکیشاف ائدیردی. بیر نئچه آی سونرا بیز کندده میتینق کئچیریب آذربایجان کونقرئسینه نوماینده‌لر سئچدیک. نوماینده‌لر ایچینده من ده وار ایدیم.
نویابر آیینین ۱۸-ده بیز تبریزه گلدیک. من تبریزی نه قدر دگیشمیش گؤردوم.
کوچه‌لرده غئیری-عادی بیر جانلانما و حرکت واردی. اورگیم، آزادی گؤرمک هوه‌سی ایله دؤگونوردو. ائله بیرینجی گون کؤهنه حيه‌طیمیزه گئتدیم، سلیمه خانیمی گؤردوم. آلنیمدان اؤپدو، آنامی خبر آلدی، آغلادی. آزادی سوروشدوم.
- تبریزده یوخدور، - دئدی، - زنجانا گئدیب، دموکرات دوزلتمگه گؤندریبلر. آخی، ایندی او دا دموکرات‌دیر. من ده دموکرات اولموشام، اوگول. اللها توکل. دئییرلر کی، گرک آذربایجانا آزادلیق آلاق. هامییا ایش وئرک، هامی‌نین چؤرگی اولسون. اوشاقلار اؤز دیلیمیزده اوخوسون. خوشوما گلدی. گئتدیم یازیلدیم. ایندی ده کومیته‌میزده ایجلاس اولاجاق، گل اوتور، سنه بیر ایستکان چای وئریم، سونرا گئده‌رم.
من سئوینج، حئیرت و تعجبومو گیزله‌ده بیلمه‌یه‌رک:
- ساغ اول، سلیمه خالا،- دئدیم. - گئت، ایجلاسا گئجیکمه. تأسوف کی، آزادی گؤره بیلمه‌دیم. مندن اونا سلام دئیه‌رسن.
- دئيه‌ر‌م، اوغلوم، دئیه‌رم. سن ده گئجه‌نی هئچ یئرده قالما. ائویمیزه گل، گؤزله‌یه‌جگم، گل ها، - دئییب گئتدی. من ده درین فیکره دالمیش حالدا مرکزی کومیته‌یه قاییتدیم. اورادا منه تبریزه کؤچمگی، مرکزی کومیته‌نین تعلیماتچی‌سی اولماغی تکلیف ائتدیلر. خالق کونقرئسی قورتاران کیمی من کنده قاییتدیم. بیر مودتدن سونرا تشکیلاتین ایشلرینی تحویل وئردیم. آنامی گؤتوروب تبریزه کؤچدوم. یئنه ده کؤهنه ائویمیزی کیرایه ائتدیک. آنام، باشقا یئره گئتمک ایسته‌مه‌دی - اولدن اؤیرنمیشم، سلیمه خانیم دا اورادادیر، - دئدی. من ده راضی اولدوم. سلیمه خانیم بیزیم گلیشیمیزدن چوخ سئویندی. آزادین ایگینی سیزدن آلیرام، دئییب آغلادی. آنام اونا تسکین‌لیک وئردی.
- نه اولاجاق، - دئدی، -اینشاللاه تئزلیکله آزاد دا قاییدار، بیر ایش، بیر تیکه چؤرک صاحيبی اولار. ائولندیررسن، سن ده بیرچگی‌نین آغ واختیندا بیر گون گؤررسن.
- نه بیلیم، دئییرلر کی، زنجان طرفده قاریشیقليق‌دیر. ذولفقاری قان-قان دئییر. باشینا آدام ییغیب دموکراتلارلا ووروشور.
بورادا من سؤزه قاریشدیم:
- قورخما، سلیمه خالا. ذولفقاری-زاد بیر غلط ائله‌‌یه بیلمز. بیر خالق کی، آزادلیق اوچون آیاغا دوردو، اونو یاتیرماق آسان ایش دئییل.
تبریزه کؤچندن سونرا ایشدن باشیم آچیلمیردی. گئجه‌لری ده مرکزی کومیته‌ده ایشله‌ییردیک. مجلیس و دؤولت ایشینی ترتیبه سالیر، کندلرده دموکرات تشکیلاتلارینین مؤحکم بیر قایدا و نیظام اوستونده قورماق تدبیرلری گؤروردوک. او گونلر بیزده تصویره‌گلمز روح یوکسکلیگی واردی. ائله بیل کی، قووه‌‌میز ده بیره- مین آرتمیشدی. یورولماق بیلمیردیک. ایشلرین بو شيدتلی زامانیندا زنجاندان پیس خبرلر گلیردی. بیر یاندان ذولفقاری، بیر یاندان دا تهران مورتجعلری اورادا جوربجور فسادلار تؤره‌دیردیلر. دموکراتلاری اؤلدورور، آیاقلارینی ناللاییر، آلینلارینا اودلو دمیر باسیردیلار. آذربایجانین هر طرفیندن ناراضی و مورتجع عونصورلر ذولفقارینین باشینا توپلانیردی. بئله بیر زاماندا مرکزی کومیته بیر نئچه یولداشیمیزی زنجانا گؤنده‌رمگی قرارا آلدی. گؤندریلنلرین ایچینده من ده واردیم. من تبریزدن چیخمامیش سلیمه خالایا باش چکمگی اؤزومه بورج بیلدیم. او، آزادا سلام گؤنده‌ردی. بیر جوت جوراب، بیر ده یون شريف بوکوب وئردی. سویوقدور، اونا یئتیر، دئدی. من ده اونو آناما، آنامی دا اونا تاپشیردیم. هر ایکی‌سینه اورک-دیرک وئریب یولا دوشدوم.
صاباحی‌سی گون بیز زنجانا چاتدیق. شهر دموکراتلارین الینده ایدی. ذولفقاری نئچه گون اول شهردن چیخیب قاچمیشدی. باشینا ییغدیغی آداملارلا جنوب طرفده‌‌کی کندلرده تئررور یارادیر، زنجانا هوجوم ائتمگه حاضیرلاشیردی. اونون بو فیکرینی پوزماق اوچون زنجانین دموکرات حکومتی فدایلردن بیر نئچه دسته جنوبا گؤندرمیشدی. آزادین بو دسته‌لردن بیرینه باشچیليق ائتدیگینی من زنجاندا اؤیرندیم. دوغروسو نئچه ایلدن بری آیریلدیغیم و هله ده فیکریمده ساکیت، حدسیز درجه‌ده مولاییم بیر آدام کیمی جانلانان آزادی چوخ گؤرمک ایسته‌ییردیم.
اونون ایندی نه حالدا اولدوغونو، نلر دوشوندوگونو، نه جور دگیشدیگینی تصوور ائتمگه چالیشیردیم. لاکین آیدین بیر قرارا گله بیلمیردیم. او بیری طرفدن ده کؤهنه بیر یولداش، بیر قارداش کیمی کؤنلوم اونو ایسته‌ییردی. ائله بو زامان زنجانا خبر گلدی کی، ذولفقاری ایله فدایلرین ایلک دسته‌سی. «خ» کندینین یاخینلیغیندا قارشیلاشمیش‌دیلار. آزجا آتیشمادان سونرا ذولفقاری کنده چکیلمیش و اطرافی مؤحکملتمیش‌دیر... فدایلر دسته‌سی کندی دؤرد طرفدن محاصره‌یه آلمیشدیر. بو دسته‌نین باشچی‌سی آزاد ایدی. چوخ گرگین و مسولیت‌لی بیر وضعیت یارانمیشدی.
بیز فدایلرین موطلق غلبه‌سینی تامین ائتمگی و مومکون قدر آز تلافات وئرمگی دوشونوردوک. همین گئجه‌نی بیز زنجاندان چیخدیق و آتیشمانین شيدتلی زامانیندا گلیب آزادین دسته‌سینه چاتدیق. آزاد فدایلری اوزون مودت کندین اطرافیندا، آچیقليقدا، سویوق هاوادا ساخلاماغین چتینلیگینی گؤره‌رک دؤرد طرفدن کنده هوجوما کئچمیشدی. برک آتیشما گئدیردی، فدایلردن بعضیلری حتی کندین ایچینه گیرمیشدی.
ذولفقاری، دئیه‌سن، کندی راحتجا وئرمک ایسته‌میردی. اونلار جيدی مقاومت گؤستریردیلر. لاکین فدایلرین تضییقی گئتدیکجه آرتیردی. بیر نئچه ساعت سونرا قاش قارالاندا شرق طرفدن آزاد اؤزو قاباقدا اولماقلا فدایلر کنده دولوشدولار. بو زامان ذولفقاری آغیر تلافاتدان سونرا بیر نئچه نفرله کندین غرب طرفیندن قویوب قاچدی و آرادان چیخدی. بیز همین ووروشمادا آزادین یارالاندیغینی خبر آلدیق.
من تئز اؤزومو اونا چاتدیرماغا چالیشدیم. بو منیم بئش ایللیک آیریليقدان سونرا اونونلا ایلک و سون گؤروشوم اولدو. اونو کند ائولریندن بیرینده بیر فرشین اوسته اوزاتمیشدیلار. باشی‌نین آلتیندا یاستیق واردی. چوخاسینی اوستونه سالمیش، بئش‌آچیلان توفنگینی یانینا قویموشدولار. اونون اطرافیندا حالقا وورموش فدایلردن کیمیسی اوتورموش، کیمیسی امره مونتظير دورموشدو. من ایچری گیرن کیمی اونون اوزونه باخدیم. آغارمیش حالدا گؤزلرینی یومموش و سس‌سیزجه اوزانمیشدی. من یاواش آددیملارلا اونون باشی اوستونه گلدیم، دیز چؤکوب الینی الیمه آلدیم، آلنیندان اؤپدوم.
- آزاد، سنه نه اولوب؟
او، حئیرت و تلاشلا گؤزلرینی آچدی. اوزومه باخدی. بوتون سیماسی غریبه بیر تبسومله ایشیقلاندی. مهریبان‌لیقلا باشینی دیزیمین اوستونه قویوب:
- بو ساعت سنی دوشونوردوم، - دئدی، - نه یاخشی گلدین. یوخسا بو دونیادان اورگی نیسگیللی گئده‌جکدیم.
- نه دانیشیرسان. آزاد، قارداشیم؟ - دئدیم، -بیز هله ایندی یاشاماغا باشلاییریق. دونیادان گئتمک ندیر، بو نه سؤزدور سن آغزینا گتیریرسن؟.. سنه نه اولوب، هارادان یارالانمیسان؟
او، الی ایله ساغ چیگنی‌نین آلتینی گؤستردی. گولله قاباقدان دگیب دالدان چیخمیشدی.
جیگرلرینی ده زده‌لمیشدی. من اونا تسکین‌لیک وئرمک ایسترکن او، سؤزومو کسدی:
- بونلارا احتیاج یوخدور، - دئدی. - من اؤلورم. آرتیق آیاقلاریمین سویودوغونو حيس ائدیرم. سؤزومو کسمه، منه یاخشی قولاق آس، من دانیشماق ایسته‌ییرم. یادیندادیرمی، فردا، بئش ایل بوندان اول تبریزده، درزی دوکانیندا سن مندن نه اوچون یاشاییریق، حیاتین معناسی ندیر، دئیه سوروشموشدون؟ اوندا من سنه جاواب وئرمه‌میش، سوسموشدوم. سن ایسه منیم بو جور شئیلری قانمادیغیمی گومان ائده‌‌رک آجیقلانیب گئتمیشدین، یادیندادیرمی؟.. لاکین او زامان من ده سنین کیمی دوشونوردوم.
من دوشونوردوم کی، حیاتیمیزین معناسی وطنیمیزین سعادتی اوچون چالیشماقدادیر.
اما او زامان من دانیشا بیلمه‌میشدیم. چونکی دانیشماقدا دا بیر معنا یوخ ایدی.
ایندی ایسه سنه دئییرم، قارداشیم فردا، سیزه دئییرم قارداشلاریم (او، آزجا بویلانیب فدایلری گؤزدن کئچیردی)، بلی سیزه دئییرم. بیزیم هامیمیزین سعادتی، باخ، بو آلچاق داخمالارین آزادلیغیندا، بو دوغما یوردون، بو آنا تورپاغین ایستیقلالیتینده‌‌دیر. یئره قویمایین او توفنگلری کی، اونلاری بو دوغما تورپاق سیزه تاپشیرمیش‌دیر. بیر زامان بو اوغلان، مقصدسیز، آمانسیز کئچن حیاتی حئیوانی حیات آدلاندیرمیشدی. بو سؤزلرده‌کی بؤیوک معنا حیاتین معناسی‌دیر. بلی، حئیوان کیمی یاشاماق ایسته‌مه‌ینلر گرک وطنلرینین اؤولادی اولسونلار. من اؤلورم، فردا، اما من یاشاماق اوچون اؤلورم. اؤلمک اوچون یاشایانلارین دؤورو قورتاردی، بوندان سونرا زامان بیزیمدیر، یاشاماق اوچون اؤلمگه حاضر اولانلاریندیر!..
او، آزجا دایانیب اودقوندو، یئنیدن آهسته-آهسته داوام ائتدی:
- آنام، یوردوم، دوغما آذربایجان، منی باغیشلا!.. سنه ده آز فایدا وئردیم، آز یاشادیم، تئز اؤلدوم! - دئییب قالخدی و فرشین اوجونو قالدیراراق تورپاغی اؤپدو.
- اؤپونوز، سجده‌‌یه قاپیلیب هامینیز بو تورپاغی اؤپونوز! بیزیم از‌لی و ابدی بئشیگیمیز بودور.
من اونو قوجاقلایاراق یئرینده اوزاندیردیم.
- ساکیت اول، آزاد، اؤزونو اوزمه، قارداشیم! - دئدیم. اؤزوم ده بیلمه‌دن گؤزومدن سوزولن یاش دامجیلاری اونون آلنینا دوشدو. او، کیرپیکلرینی قالدیریب منه باخدی و یئنه ده گولومسه‌دی:
- بودور حیاتین معناسی، - دئدی. -دؤوره‌مده سيلاح یولداشلاریم، باشیمین اوستونده مسلک قارداشیم، یانیمدا وطنین آزادلیغی اوچون قالدیریلمیش سيلاح. بو، شرفلی اؤلومدور، آزاد!.. عزیز قارداشلاریم، منیم قبریمی اوجا بیر یئرده قازارسینیز. ائله یئرده قازارسینیز کی، اورادان آذربایجانین گئنیش چؤللری، دورو چایلاری، گوللو چمنلری و باغلاری گؤرونسون. ائله یئرده قازارسینیز کی، قبریمین اوستونه گلن آدامین نظرلرینده گئنیش اوفوقلر آچیلسین. هم ده او یئری بؤیوک یول کناریندا سئچرسینیز. قوی گله‌جگین آزاد نسیللرینین آیاق سسی قبیرده ده اولسا قولاقلاریما چاتسین. بلکه اونلار دا بیزی رحمتله یاد ائتدیلر. ائله‌‌دیرمی فردا؟..
من آرتیق اؤزومو ساخلایا بیلمه‌یه‌رک آغلایا-آغلایا:
- یوخ، آزاد، گله‌جک نسیللرین یاشاماسی اوچون اؤلنلر ابدی حیات قازانیرلار، -دئدیم. آلنینا خفیف بیر تر گلنده او، گؤزلرینی بیر داها منه طرف چئویردی:
- آنامی اؤپ، اؤلدوگومو اونا سؤیله‌مه، یازیق‌دیر. -دئدی و ابدی اولاراق گؤزلرینی یومدو.
من قئیری-ایختیاری آیاغا دوردوم. اوزلرینده سرت بیر ایفاده، گؤزلری غضبله یانان فدایلره باخدیم:
- قارداشلاریم، گلین سلاحلاریمیزی اورگیمیزه باسیب اونون پاک روحو قارشیسیندا آند ایچک. آند ایچک کی، اؤلوم بیزی آذربایجانین سعادتی یولوندان، بؤیوک آمالیمیز یولوندان دؤندره بیلمز!.. یادیمیزدا ساخلایاق کی، اونون هله سویومامیش قانی بیزی اینتیقاما چاغیریر، آزادلیق یولوندا مرد دورماغا چاغیریر. ذولفقاریلره اؤلوم!.. خاینلره لعنت!.. عشق اولسون قهرمانلارا! خالقین یارالی قلبینی آنجاق اونلار ساغالدا بیلر، آنجاق اونلار آزادلیق بایراغینی اوجالارا قالدیرا بیلر!.. یاشاسین آزادلیق!..
فداییلر بیر سسله:
- یاشاسین آزادلیق! - دئیه قیشقیردیلار و توفنگلرینی هاوایا قالدیردیلار.
***
بیز اونو، اؤز وصیتینه گؤره اوجا بیر یئرده باسدیردیق. بو یول تبریزله زنجانی بیرلشدیرن بؤیوک یولو قوینونا آلمیش تبریز گدیگی‌دیر. اونون ان اوجا تپه‌سینده‌‌کی قبرین اوستونده دوران آدامین نظرلرینده بؤیوک اوفوقلر آچیلیر، اورادان آذربایجانین هم جنوب، هم ده شیمال ساحه‌لری گؤرونور.
بیر نئچه گون سونرا من تبریزه قاییتدیم. سلیمه خالا آزادین منیمله گلمه‌دیگینی گؤردوکده ناراحات اولدو. من اونون وصیتینه عمل ائد‌رک اؤلومونو آنادان گیزلتدیم. زنجاندا برک مشغول اولدوغونا، ایشینی قورتاران کیمی موطلق گله‌جگینه ایناندیردیم. سلیمه خانیم ایندی ده اونا جوراب توخویور، یاخشی بیر خؤرک بیشیرنده اونو یاد ائدیب دورور، صبیرله یولونو گؤزله‌ییر.
آزادین حیاتی و اؤلومو گؤزلریم اؤنونده جانلاندیقجا حیاتین قریبه سیرلرینی و درین معنالارینی منه خاطيرلادیر.
باکى 1946
آزاد منیم اوشاقليق و گنجلیک یولداشیم ایدی. بیر حيه‌طده دوغولموش، بیر حيه‌طده بؤیویوب مکتبه گئتمیشدیک. گنجلیگیمیزین ده بؤیوک بیر قیسمینی بیر یئرده کئچیرمیشدیک. اوشاقليقدا بیر-بیریمیزله یاخشی اوینادیغیمیز کیمی، دالاشدیغیمیز زامانلار دا اولموشدو. لاکین بئله زامانلار چوخ تئز اونودولموشدو. چونکی بیز بیر ائوین اوشاغی کیمی تربیه آلمیش و بیر- بیریمیزه دوغما قارداشدان آرتیق اونسیت باغلامیشدیق... ایکیمیز ده تقریباً عینی شرایطده یاشادیغیمیز اوچون بیر-بیریمیزین خاصیتینی یاخشی بیلیردیک. اونون ساکیت و لال-دینمزلیگی منیم نظریمده طبیعی بیر شئی ايدی. من بوندا هئچ بیر پیس معنا گؤرمزدیم. لاکین بؤیودوکجه اونون بو خاصيتی منیم آجیغیما گلمگه باشلاییردی. هردنبیر قیزیشاندا:
- آزاد، بیر حرکته گل، دئ، دانیش، گول، آغلا،- دئیه یاخاسیندان توتوردوم.- اؤلو کیمی اوتوروب گؤزلرینی یومورسان. سؤز دانیشان دا بیلمیر کی، سؤز سنین آجیغینا گلیر، یوخسا خوشونا. دئدیگیندن راضی‌سان، یا ناراضی. دیریسن‌سه بیر دیریلیگینی گؤستر، آی رحمتلیک اوغلو!
منیم بو جور مذمتیم ده اونا تأثیر ائتمزدی. کیرپیکلرینی قالدیریب قاشلارینین آلتیندان منه باخار، یئنه یا گؤزلرینی یومار، یا دا مجهول بیر نؤقطه‌يه دیکیب دوراردی.
چوخ غریبه‌دیر کی، بو خاصيت اوندا لاپ اوشاقليقدان قالما بیر خاصيت ایدی. منه ائله گلیردی کی، آزاد، آنا بطنیندن لوت-اتجه بو سویوق دونیایا (او، قیشدا دوغولموشدو) قدم قویدوغو زامان بئله سسینی چیخارمامیش‌دیر. بوتون دوغولانلار بیر سس چیخاردیقلاری حالدا او ائله بئله‌جه لال-دینمز دونیایا گلمیشدیر. قیشین سویوغو دا اونو دیللندیره بیلمه‌میشدیر. حتی بیر دفعه یاری ظارافات، یاری گئرچک آناسی سلیمه خانیمدان، دوغولاندا اونون آغلاییب، آغلامادیغنی سوروشموشدوم. آرواد گولومسه‌یه‌رک الی ایله اونون باشینی سیغاللامیش و جاواب وئرمه‌میشدی.
یولداشلار آراسیندا چوخ واخت اونو آدی ایله چاغیرمازدیلار. سوکوتی دئییب دوراردیلار... حتی سونرادان تانیش اولانلار آدینین آزاد اولدوغونو دا بیلمزدیلر. سوکوتی گلدی، سوکوتی گئتدی دئیردیلر. بو تصادوفی سؤزو ده سونرالار او اؤزو اوچون سیجیللی سئچمیشدی: آزاد سوکوتی!..
بعضن منه ائله گلیردی کی، اونون اوزونده‌‌کی بولود، کئچیردیگی آغیر گونلرین قوباری‌دیر. آخی، او، دونیایا گلدیگی زاماندان خوش گون گؤرمه‌میشدی... آجلیق، احتیاج، سویوق اوتاق، تورپاق دؤشه‌مه‌یه سالینمیش ییرتیق حصیر،- گؤزونو آچدیغی گوندن گؤردوگو بو ایدی. آزاد، دوغولمامیشدان ایکی آی اول آتاسی اؤلموشدو. آناسی سلیمه خانیم ائوده تک قالمیشدی. چونکی او دا یئتیم ایدی، اری ده. تبریزلیلر دئمیشکن ایکیسی ده لات-لوتون بیری ایدی. کیشی‌نین اؤلوموندن سونرا آرواد قاپیلارا دوشوب ایش آختارمالی اولموشدو. بیرینین ائو-ائشیگینی تمیزلر، بیرینین پالتارینی یویار، بیرینه یون چیرپاردی. آزادی دا ائله شهرین اربابلاریندان بیرینین ائوینده یون چیرپان یئرده دوغموشدو... اوشاق اولاندان سونرا او بیر هفته بئله راحت یورغان- دؤشکده یاتا بیلمه‌ميشدى. آجیندان اؤلمه‌مک اوچون دؤردگونلوک اوشاغی بلگه بوکوب یئنه قاپیلارا دوشموشدو. بو قایدا ایله بیر قارین آج، بیر قارین توخ او، آزادی بؤیوتموشدو. دونیادا یئگانه اومیدی و حیاتی‌نین مقصدی او ایدی. اوندان عزیز، اوندان مهریبان بیر شئی یوخ ایدی. سلیمه خانیم آزادی یالنیز بیر اوغول کیمی یوخ، هم ده دونیادا بیر پناه، بیر قوهوم، بیر آتا، بیر قارداش کیمی ایسته‌ییردی. آزادا باخدیقجا، بوتون بو ناکام حيسلر اونون اورگینده باش قالدیریردی.
یاخشیجا یادیمدادیر... بیزیم بئش-آلتی یاشیمیز اولاندا هر آخشام سلیمه خانیم یاتمامیشدان قاباق بیزه ناغیل دانیشاردی. اونون ناغیللارینا قولاق آسا-آسا بیزی یوخو آپاراردی. صاباح ناغیلین مبداینی سوروشاردیق. او یئنه باشدان باشلایاردی. یئنه بیزی یوخو آپاراردی. هر آخشام او منی قوجاغینا آلیب دیوارین او اوزونده‌‌کی آناما وئرردی. اونون ناغیللاری هردن بیر خیال کیمی، بیر یوخو کیمی یادیما دوشور. آییرد ائده بیلمیرم. بیر ناغیلداکی حاديثه‌نی او بیریسى ایله قاریشدیریرام. اما یئنه ده بو خاطيره منه چوخ شیرین و خوش گؤرونور. آرا-سیرا سلیمه خانیم ناغیلی کسر، بیزه لایلا دئیه-دئیه حزیندن اوخویاردی. آمان، دوستوم. بو سس بیزه نه قده‌ر مهریبان گؤرونردی!.. اونون نوازیشکار، مونیس و آهنگله دولو ماهنیلاری ایندی ده هارادا ایسه قلبیمین درینلرینده سسلنمکده‌‌دیر... ایندییه قدر هئچ بیر موسیقی، هئچ بیر ماهنی اونلار قدر روحومو اوخشامامیشدیر. منه ائله گلیر کی، او خیالات دونیاسیندا آلدیغیم بیر لذت ایمیش کی، تکراری هئچ بیر زامان مومکون اولمایاجاقدیر.
بعضن ده او، ناغیل یئرینه بیزه آنلاشیلماز گؤرونن سؤزلر سؤیله‌ییردی. من اونون گاه شیکایت‌لندیگینی، قارغیشلار یاغدیردیغینی، گاه دا کیمه‌سه یالواردیغینی ائشیدردیم. لاکین او، بوتون بونلاری اوخویا-اوخویا، ماهنیلار ایچینده اریده-اریده آخار چای شیریلتی‌سینی آندیران بیر موسیقی یارادیردی. خیالیمیزی اونون سؤزلری یوخ، هارا ایسه اوزانیب گئدن حزین و آهنگدار سسی چکیب آپاریردی. بیز نه زامان یوخویا گئتدیگیمیزی بیلمزدیک.
بیر دفعه عادی پاییز آخشاملاریندان بیرینده او بیزیم باشیمیزی دیزی اوسته آلاراق یئنه حزین- حزین اوخویور، سؤیله‌نیر، ماهنیلار دئییردی. یارپاغی تؤکولموش آغاجلاردان، غریب و یوواسیز قوشلاردان، آرخلارا دولموش خزللردن دانیشیر، تئز-تئز آزادین آدینی چکیر، گاه دا اگیلیب اوزوندن اؤپوردو. من یوخویا گئتدیکجه اونون اوزاقلاردان گلن سسینی ائشیدیردیم. قولاغیما کسیک-کسیک سؤزلر گلیردی. تک بالام، یووامین قوشو بالام. یوردومون داشی بالام. آزاد ایسه ساکیت-ساکیت یوخولاییردی.
بؤیویوب عاغلیم بیر شئی کسنده من آزادین سلیمه خانیم اوچون دوغرودان دا حیاتدا یئگانه اومید اولدوغونو آنلادیم... یوخ، من بوندان دا آرتیق بیر شئی آنلادیم. من آنلادیم کی، بو یازیق آروادین بوتون حیات تئللری آزادین وارلیغینا باغلیدیر. بونو آنلادیقدان سونرا دا تأسوف ائتمگه باشلادیم. آزاددا سلیمه‌نین آرزو و اومید ائتدیگی بیر حیاتی قوراجاق قابیلیت گؤرموردوم... قارادینمز آزاد بدبخت بیر آنانین آیاغینی قاپیلاردان کسیب اونا بیر تیکه چؤرک و بیر ایستی اوجاق دوزلده بیله‌جکمی‌دیر، دئیه دوشوندوکده، فیکریمده «یوخ» قرارینا گلیردیم...
منجه، حیات گیردابیندا آزاد ال-قول آچاجاق قووه‌‌یه مالیک دئییلدی... اوندان یوز دفعه زیرکلرینی آج و سوسوز قویان ايجتيماعی حیات و موحیطیمیزه باخیر، اونون قیرخ باشلی اژداهالارینی گؤرور و سلیمه خانیمین حالینا قلبن یانیردیم. آزادی اوداجاقدیلار... دیری- دیری یئیه‌جکدیلر. اونون مئیداندان چیخماسی اوچون اوزاقلارا دئمیرم، بیرجه گون تبریز بازارینا گئدیب قولونون اوسته ایکی جوراب قویماسی کیفایت ایدی. منیم آزاددا تاپدیغیم کئیفیت بو ایدی. من اوندا باشقا بیر کئیفیت، باشقا بیر معنا آختارمازدیم.
ایکی ایل او منیمله بير یئرده مکتبه گئتدی... اورادا دا او هئچ کسه قوشولماز، تنفوس‌لرده بوتون اوشاقلار بیر-بیرلریله اوینادیغی حالدا، او بیر کونجده دوروب باخاردی. معلم اونا بیر سوال وئررسه قیپ-قیرمیزی اولاردی. لاپ یاخشی بیلدیگی بیر شئیی بئله سؤیله‌یه بیلمزدی. دوققوز یاشی اولاندا آناسی اونو اوخودا بیلمه‌ییب مکتبدن آلدی. قونشولارین کؤمگی و یالوار-یاخارلا تبریزین لیلوان کوچه‌سینده‌‌کی کیچیک بیر درزی شاگیردلیگینه دوزلتدی. ایللر گلیب کئچدی، من اورتا مکتبی قورتاردیم، او، یئریندن ترپنمه‌دی. بیر داش کیمی درزی دوکانیندا دوشوب قال‌ی. اونون درزی شاگیردی اولماسی، طبیعی‌دیر کی، بیزیم علاقه‌میزی کسمه‌دی. عکسینه، بؤیودوکجه بیزیم اونسیتیمیز داها دا آرتدی.
حیات بیزی داها دا یاخینلاشدیردی. حیاتین حاديثه‌لری منی حالدان چیخاردیغی بیر زاماندا، او بو حاديثه‌لره قارشی ساکیت، لاقئید گؤرونردی. هئچ بیر احتیاج، هئچ بیر درد اونون عادی حالینی پوزمادی. بیر آخشام ائویمیز شام تاپماسایدی، من دئیینمگه باشلاردیم. او ایسه بوتون گونو آج قالمیش اولسا بئله بیر کلمه سؤز دانیشمازدی. بونونلا بئله من ایستر شاد و ایستر غملی زامانلاریمدا، باشقا بیریسی ایله دانیشماق، صؤحبت ائتمگه احتیاج دویدوغوم زامانلاردا، همیشه اونو آختاریب تاپاردیم. او منیم هر جور سؤزومه دؤزردی. اؤزو ده عینی بیر وضعیت، عینی بیر ساکیت‌لیکله منه قولاق آساردی. ایستر یاخشی سؤزلر دانیشیم، ایستر پیس، فرقی یوخ ایدی.
آجیقلی اولدوغوم گونلردن بیریسی یادیما دوشور. کیرایه پولونو گئجیکدیردیگیمیز اوچون ارباب بیزی ائودن قووماقلا تهدید ائتمیشدی. پول یوخ ایدی. قازانماغا دا ایش تاپیلمیردی. کوچه‌لری بوش-بوش گزیب یورولدوقدان سونرا آزادین یانینا گئتدیم.
- آزاد، -دئدیم،- درد اورگيمی داغیدیر. آغلاماق ایسته‌ییرم. گؤزلریمدن یاش گلمیر. بو نه گوزاران، بو نه دیرليکدیر؟ آزاد! ایشله‌مگه یئر یوخ، دانیشگاهدا اوخوماغا ایمکان یوخ، اوغورلوقمو ائدیم، قارداش؟ الیم ساغ، قولوم ساغ، اؤزومده داغ گوجو حيس ائدیرم، من نه‌لر ائده بیلمرم؟ الیمدن نه گلمز؟ نیه گوجوم چاتماز؟ واللاه، اود دریاسینی یار کئچ دئسه‌لر، کئچرم! بس ایندی ده ایشله‌مه‌ینده من نه زامان ایشله‌یه‌جگم؟.. هارا گئدیم، تیریکخانایامی؟..
او نه ایسه تیکیردی. من سؤزه باشلایارکن ال ساخلاییب آنی اولاراق اوزومه باخدی، یئنه ایگنه‌سینی گؤتوره‌رک اؤز ایشیله مشغول اولدو. سؤز بورا چاتان کیمی او، ایگنه‌سینی یئره قویوب ساکیت نظرلرینی منه چئویردی.
-آزاد، -دئدیم، -بیزیم هره‌میزین ایگیرمی دؤرد یاشیمیز وار. ایگیرمی دؤرد! کیم بیلیر، بلکه ده بیز عؤمروموزون یاریسینی یاشامیشیق. بلکه ده لاپ بیر ایللیک عؤمروموز قالیر. بو ایگیرمی دؤرد ایلده بیز نه گؤرموشوک؟ بیزدن سوروشسالار کی، حیات ندیر، نه اوچون اینسان دونیایا گلیر و بیر مودت سونرا یوخ اولور، اؤلوب گئدیر، دئین بیر فیکیر سون گونلر منه راحاتليق وئرمیر، بیر ایل و یا بیر آی سونرا اؤله بیله‌جگيمی تصوور ائتدیکده، منی واهیمه باسیر. حیاتدا من نه گؤردوم، نهایت، نه قویوب گئدیرم؟.. اؤلن گونون صاباحی‌سی‌جا بیزی اونوداجاقلار. بیر داش دا یونمامیشیق کی، اونا باخاندا بیزی خاطيرلاسینلار. بیزیم اوچون حیات ندن عبارت اولموشدور؟.. ایدراک‌سیز اوشاقليق دؤوروندن سونرا باشلانان آجلیق، احتیاج و آواراچیليقدان باشقا بیز نه گؤرموشوک؟..
منه ائله گلیر کی، بیر قوشون، بیر قاریشقانین حیاتی بیزیمکیندن داها فایدالی، داها عاغيللی‌دیر. بیز هئچ بیر شئی گؤزله‌مه‌دن، هئچ بیر شئی آرزو ائتمه‌دن، مقصدسیز، غایه‌سیز بو گونو صاباح ائله‌میشیک. سحر بوتون حئیوانلار یوخودان دوران کیمی بیز ده یوخودان دورموشوق. بوتون حئیوانلار کیمی تؤوله‌میزدن چیخمیش، آوارا-آوارا دولانیب گون باتاندا یئنه یاتمیشیق و بو قایدا ایله گونلریمیزی کئچیرمیشیک. بیر تیکه چؤرک، قیشدا بیر مانقال کؤمور دردیندن باشقا هانسی بیر فیکیر، هانسی بیر عمل قلبیمیزی دؤگوندورموشدور؟ مگر حیات بودور؟.. یاشاییشین غایه‌سی بودورمو؟..
سن ائله بیلمه کی، منی دانیشدیران پولسوزلوق و یا آجلیقدیر. یوخ، آزاد!.. فیکریمده باشقا شئیلر دولانیر. بیزیم بو فاسید موحیطه باخیرام، اورگیم بولانیر. صاحب- منصبلریمیزی گؤتور. اونلاردان بعضیلرینی من تانیییرام. حتی معیشت و طرزی-تفکورلرینه ده آشینایام. اونلار یاشاییشین معناسینی مگر بیزدن آرتیق قانمیشلار؟.. هانسی عمل اوچون اونلاری اؤلدوکدن سونرا یاد ائد‌ه‌جکلر؟ تیریکه و فاحیشه‌لیگه رواج وئردیکلری اوچون‌مو؟.. بیر حئیوانین حیاتی اونلارین حیاتیندان داها فایدالی‌دیر. هئچ اولمازسا حئیوانین بیر شئیه خئیری اولور. اونلار ایسه یئییر، یاتیر، ایشسیزلیکدن شیشیر، توخلوقدان هارینليق ائتمگه باشلاییر، خالقا مین جور اذیت وئریرلر. هئچ اولمازسا بیر تیکه چؤرک دردی بیزیم فیکریمیزی مشغول ائدیر!..
اونلارین باشی نه ایله مشغولدور؟.. جمعیتیمیزده‌کی پیس عمللر، پوزغون احتیراصلار مگر اونلاردان چیخمیر؟.. توتاق کی، یئدیلر هر ایل اوتوز باتمان دوگونون پلووونو، بئش باتمان یاغی، اون بئش قویونو یئدیلر، هر آی بیر خانیمین آغوشوندا گئجه‌لرینی سحر ائتدیلر. اون ایل، ایگیرمی ایل، اوتوز ایل عؤمورلرینی متمادی بو مینواللا کئچیرتدیلر. نه اولسون؟.. بیر سحر یوخودان دوران کیمی یئنه یئمک ایسته‌یه‌جکلر، هم ده بیزدن آرتیق آجگؤزلوکله اؤزلرینی پلوون اوسته آتاجاقلار، بیر آرواد گؤردوکده گؤزلری حئیوان گؤزو کیمی یاناجاقدیر. هئچ بیر زامان قارینلارینی توخ، احتیراصلارینی سویوموش گؤرمه‌یه‌جکلر. قازاندیقلاری دا خالقین نیفرت و غضبی اولاجاقدیر. حیات بوندان‌می عيبارتدیر؟.. من کی، بئله حیاتی ایسته‌مزدیم. بیر ایش گؤرمک ایسته‌ییرم، آزاد!.. ائله بیر ایش کی، بیزدن بئش گون سونرا گلنلر ده اوندان خئییر گؤرسونلر. کنده گئده‌جگم. بیر اربابا نؤکر اولوب، باغبانليق ائد‌ه‌جگم. هئچ اولمازسا آغاج اکه‌رم، باغ سالارام، اؤلندن بئش ایل سونرا اینسانلار بیر خئییر گؤررلر. آدیمی رحمتله چکرلر!..
من بو قدر دانیشدیم، آزاد هئچ دوداقلارینی دا ترپتمه‌دی. گؤزلرینی بیر نؤقطه‌یه دیکیب دوردو. من اونون هئچ بیر زامان، هئچ بیر شئی باشا دوشمه‌یه‌جگی عالمدن دانیشدیغیمی گومان ائتدیم. منه ائله گلدی کی، او عؤمرونده بیر دفعه ده بئله مساله‌لر حاقیندا دوشونمه‌ميشدىر... حتی بو فیکیرلر اونا تعجبلو گؤرونور. بلکه مندن آجیغی دا گلیر. منی ناخوش و یا خودبین حساب ائدیر. پاپاغیمی گؤتوروب دوکاندان چیخماق ایسته‌دیم. او، یئریندن ترپنمه‌دی. من اونون اوزونه باخدیم:
-دونیادا سن اولماسایدین، من چوخدان اؤزومو اؤلدورموشدوم، -دئدیم. -چونکی سنه باخیرام، مندن ده فایداسیزلاری وار، دئیه تسکین‌لیک تاپیرام. یازیق، مین یازیق بیزه باخیب اؤولادلاریم وار دئین وطنه! یازیق بو گول کیمی آذربایجان تورپاغینا کی، اوستونده سن و من گزیریک. او، بیزدن نه خئییر گؤردو؟ هانسی شهرینی آباد ائتدیک؟.. هانسی کارخانالاری یاراتدیق، هانسی ماشینلاری قاییردیق؟ بو تورپاق باشقالارینین الینده اولسایدی، هر قاریشینی بیر قیزیلا دگیشمزدی. بورادا بیر جنت دوزلدردیلر کی، اوستونده‌‌کی هر وطنداش سنین بیر اربابیندان خوش و عالی حیات کئچیرردی. بلی، عزیزیم آزاد سوکوتی، سن بیر مزار کیمی سوسسان دا من سؤزومو دئیه‌جگم. بیزیم حیاتیمیز بیر قارا قوروشا دگمز!.. چونکی بیزجه حیات یئمکدن، یاتماقدان، یئنه یئمکدن و یاتماقدان عبارتدیر. بیز اؤلوم قاپیمیزی دؤین گونه کیمی ده بئله یاشایاجاییق. بیز اؤلمک اوچون یاشاییریق. یاشاماق اوچون اؤلن اینسانلاردان خبرسیزیک!.. بونا گؤره ده جنازه‌میز قبره چاتمامیش بیزی اونوداجاقلار. سنی ده، منی ده، بیزیم تانیش و دوستلاریمیزی دا. یوخ، بلکه بیر سنی یاد ائد‌ن تاپیلدی. دئیه‌جکلر کی، درزی آزاد یاخشی یاماق سالاردی. الله رحمت ائله‌سین!
اؤزومو دوکاندان کوچه‌یه آتارکن اونون سسینی ائشیتدیم.
- فردا، فردا!
جاواب وئرمه‌ییب چیخیب گئتدیم. بیر مودت سونرا بو حرکتیمین پئشمانچی‌لیغینی چکمگه باشلادیم. من بو یازیغی نیه اینجیتدیم؟.. اونون تقصیری ندیر؟ بیر کؤنلو کی، تیکه بیلمه‌یه‌جکسن، نیه ییخیرسان؟ - دئیه دوشوندوم. گون باتیب قاش قارالانا قدر کوچه‌لری دولاندیم. شئیلریمیزی حيه‌طه آتیلمیش گؤره‌جگیم فیکری ایله ائوه قاییتدیم. آنام آستانادا اوتوروب منی گؤزله‌ییردی.
- نه وار، آنا، هله اربابین آدامی گلمه‌ییب کی؟
- گلمیشدی، اوغول.
- نه دئدی؟
- نه دئیه‌جک، پولونو آلیب گئتدی.
- پولو هاردان تاپدین، آنا؟
- نئجه هاردان تاپدیم، اوغول! آزاد گتیردی، دئدی کی، سن وئرمیسن.
من بارماغیمی دیشله‌دیم. آنامین قولوندان توتوب ایچری آپاردیم. سونرا آزادلا گؤروشدوکده تشکور ائتدیم. کئچن کوبود رفتاریم اوچون عذر ایسته‌دیم. او هئچ بیر سؤز دئمه‌دی، گؤزلرینی بیر نؤقطه‌یه دیکیب دوردو.
بیر آی سونرا آنامی دا کنده گئتمگه راضی سالدیم. سلیمه خانیم و آزادلا حالاللاشیب تبریزدن آیریلدیق.
***
تام بئش ایل من آزادی گؤرمه‌دیم. نه او کنده گلدی، نه ده من تبریزه گئتدیم. بونا باخمایاراق تبریزه گئدنلر واسيطه‌سیله اوندان خبر توتوردوم، اؤزومدن ده اونا خبر چاتدیریردیم. بو بئش ایلده چوخ سولار آخمیش، چوخ احوالاتلار باش وئرمیشدی. جاهان حربی باشلامیش، رضا شاه تاخت-بتاجدان ال چکه‌رک ایرانی ترک ائتمیش، پولیس، ژاندارم و آغزی یئللی مورتجعلرین ظولمو خئیلی آزالمیش، موختلیف حیزبلر، ایتحادیه‌لر مئیدانا چیخمیشدی. آذربایجانین ایستر شهر، ایسترسه کندلرینده جاماعات حرکته گلمیشدی. ایجلاسلاردان، میتینقلردن باشقا، ائولرده ده آزادلیقدان، یاخشی یاشاییشدان، علمدن، آنا دیلیندن دانیشیردیلار. نهایت ۱۹۴۵- جی ایل سئنتیابر آیینین ۳-ده آذربایجان دموکراتلارینین دئکلاراسییاسی اینتیشار تاپدی.
تئز بیر مودتده بیزیم کندده ده دموکرات تشکیلاتی یاراندی. من ده باشقا یولداشلاریم کیمی توده‌دن دموکراتا کئچدیم. تئزلیکله منی کندیمیزده‌کی دموکرات تشکیلاتی‌نین صدری سئچدیلر. من گونلریمین نه جور گلیب گئتدیگینی بیلمیردیم. بیز آذربایجان اوفوقلرینده ایشیقلی بیر گونش دوغدوغونو حيس ائدیردیک. بو گونش هامی‌نین قلبینی بؤیوک بیر اومیدله دولدوروردو. حاديثه‌لر ده چوخ شيدتله اینکیشاف ائدیردی. بیر نئچه آی سونرا بیز کندده میتینق کئچیریب آذربایجان کونقرئسینه نوماینده‌لر سئچدیک. نوماینده‌لر ایچینده من ده وار ایدیم.
نویابر آیینین ۱۸-ده بیز تبریزه گلدیک. من تبریزی نه قدر دگیشمیش گؤردوم.
کوچه‌لرده غئیری-عادی بیر جانلانما و حرکت واردی. اورگیم، آزادی گؤرمک هوه‌سی ایله دؤگونوردو. ائله بیرینجی گون کؤهنه حيه‌طیمیزه گئتدیم، سلیمه خانیمی گؤردوم. آلنیمدان اؤپدو، آنامی خبر آلدی، آغلادی. آزادی سوروشدوم.
- تبریزده یوخدور، - دئدی، - زنجانا گئدیب، دموکرات دوزلتمگه گؤندریبلر. آخی، ایندی او دا دموکرات‌دیر. من ده دموکرات اولموشام، اوگول. اللها توکل. دئییرلر کی، گرک آذربایجانا آزادلیق آلاق. هامییا ایش وئرک، هامی‌نین چؤرگی اولسون. اوشاقلار اؤز دیلیمیزده اوخوسون. خوشوما گلدی. گئتدیم یازیلدیم. ایندی ده کومیته‌میزده ایجلاس اولاجاق، گل اوتور، سنه بیر ایستکان چای وئریم، سونرا گئده‌رم.
من سئوینج، حئیرت و تعجبومو گیزله‌ده بیلمه‌یه‌رک:
- ساغ اول، سلیمه خالا،- دئدیم. - گئت، ایجلاسا گئجیکمه. تأسوف کی، آزادی گؤره بیلمه‌دیم. مندن اونا سلام دئیه‌رسن.
- دئيه‌ر‌م، اوغلوم، دئیه‌رم. سن ده گئجه‌نی هئچ یئرده قالما. ائویمیزه گل، گؤزله‌یه‌جگم، گل ها، - دئییب گئتدی. من ده درین فیکره دالمیش حالدا مرکزی کومیته‌یه قاییتدیم. اورادا منه تبریزه کؤچمگی، مرکزی کومیته‌نین تعلیماتچی‌سی اولماغی تکلیف ائتدیلر. خالق کونقرئسی قورتاران کیمی من کنده قاییتدیم. بیر مودتدن سونرا تشکیلاتین ایشلرینی تحویل وئردیم. آنامی گؤتوروب تبریزه کؤچدوم. یئنه ده کؤهنه ائویمیزی کیرایه ائتدیک. آنام، باشقا یئره گئتمک ایسته‌مه‌دی - اولدن اؤیرنمیشم، سلیمه خانیم دا اورادادیر، - دئدی. من ده راضی اولدوم. سلیمه خانیم بیزیم گلیشیمیزدن چوخ سئویندی. آزادین ایگینی سیزدن آلیرام، دئییب آغلادی. آنام اونا تسکین‌لیک وئردی.
- نه اولاجاق، - دئدی، -اینشاللاه تئزلیکله آزاد دا قاییدار، بیر ایش، بیر تیکه چؤرک صاحيبی اولار. ائولندیررسن، سن ده بیرچگی‌نین آغ واختیندا بیر گون گؤررسن.
- نه بیلیم، دئییرلر کی، زنجان طرفده قاریشیقليق‌دیر. ذولفقاری قان-قان دئییر. باشینا آدام ییغیب دموکراتلارلا ووروشور.
بورادا من سؤزه قاریشدیم:
- قورخما، سلیمه خالا. ذولفقاری-زاد بیر غلط ائله‌‌یه بیلمز. بیر خالق کی، آزادلیق اوچون آیاغا دوردو، اونو یاتیرماق آسان ایش دئییل.
تبریزه کؤچندن سونرا ایشدن باشیم آچیلمیردی. گئجه‌لری ده مرکزی کومیته‌ده ایشله‌ییردیک. مجلیس و دؤولت ایشینی ترتیبه سالیر، کندلرده دموکرات تشکیلاتلارینین مؤحکم بیر قایدا و نیظام اوستونده قورماق تدبیرلری گؤروردوک. او گونلر بیزده تصویره‌گلمز روح یوکسکلیگی واردی. ائله بیل کی، قووه‌‌میز ده بیره- مین آرتمیشدی. یورولماق بیلمیردیک. ایشلرین بو شيدتلی زامانیندا زنجاندان پیس خبرلر گلیردی. بیر یاندان ذولفقاری، بیر یاندان دا تهران مورتجعلری اورادا جوربجور فسادلار تؤره‌دیردیلر. دموکراتلاری اؤلدورور، آیاقلارینی ناللاییر، آلینلارینا اودلو دمیر باسیردیلار. آذربایجانین هر طرفیندن ناراضی و مورتجع عونصورلر ذولفقارینین باشینا توپلانیردی. بئله بیر زاماندا مرکزی کومیته بیر نئچه یولداشیمیزی زنجانا گؤنده‌رمگی قرارا آلدی. گؤندریلنلرین ایچینده من ده واردیم. من تبریزدن چیخمامیش سلیمه خالایا باش چکمگی اؤزومه بورج بیلدیم. او، آزادا سلام گؤنده‌ردی. بیر جوت جوراب، بیر ده یون شريف بوکوب وئردی. سویوقدور، اونا یئتیر، دئدی. من ده اونو آناما، آنامی دا اونا تاپشیردیم. هر ایکی‌سینه اورک-دیرک وئریب یولا دوشدوم.
صاباحی‌سی گون بیز زنجانا چاتدیق. شهر دموکراتلارین الینده ایدی. ذولفقاری نئچه گون اول شهردن چیخیب قاچمیشدی. باشینا ییغدیغی آداملارلا جنوب طرفده‌‌کی کندلرده تئررور یارادیر، زنجانا هوجوم ائتمگه حاضیرلاشیردی. اونون بو فیکرینی پوزماق اوچون زنجانین دموکرات حکومتی فدایلردن بیر نئچه دسته جنوبا گؤندرمیشدی. آزادین بو دسته‌لردن بیرینه باشچیليق ائتدیگینی من زنجاندا اؤیرندیم. دوغروسو نئچه ایلدن بری آیریلدیغیم و هله ده فیکریمده ساکیت، حدسیز درجه‌ده مولاییم بیر آدام کیمی جانلانان آزادی چوخ گؤرمک ایسته‌ییردیم.
اونون ایندی نه حالدا اولدوغونو، نلر دوشوندوگونو، نه جور دگیشدیگینی تصوور ائتمگه چالیشیردیم. لاکین آیدین بیر قرارا گله بیلمیردیم. او بیری طرفدن ده کؤهنه بیر یولداش، بیر قارداش کیمی کؤنلوم اونو ایسته‌ییردی. ائله بو زامان زنجانا خبر گلدی کی، ذولفقاری ایله فدایلرین ایلک دسته‌سی. «خ» کندینین یاخینلیغیندا قارشیلاشمیش‌دیلار. آزجا آتیشمادان سونرا ذولفقاری کنده چکیلمیش و اطرافی مؤحکملتمیش‌دیر... فدایلر دسته‌سی کندی دؤرد طرفدن محاصره‌یه آلمیشدیر. بو دسته‌نین باشچی‌سی آزاد ایدی. چوخ گرگین و مسولیت‌لی بیر وضعیت یارانمیشدی.
بیز فدایلرین موطلق غلبه‌سینی تامین ائتمگی و مومکون قدر آز تلافات وئرمگی دوشونوردوک. همین گئجه‌نی بیز زنجاندان چیخدیق و آتیشمانین شيدتلی زامانیندا گلیب آزادین دسته‌سینه چاتدیق. آزاد فدایلری اوزون مودت کندین اطرافیندا، آچیقليقدا، سویوق هاوادا ساخلاماغین چتینلیگینی گؤره‌رک دؤرد طرفدن کنده هوجوما کئچمیشدی. برک آتیشما گئدیردی، فدایلردن بعضیلری حتی کندین ایچینه گیرمیشدی.
ذولفقاری، دئیه‌سن، کندی راحتجا وئرمک ایسته‌میردی. اونلار جيدی مقاومت گؤستریردیلر. لاکین فدایلرین تضییقی گئتدیکجه آرتیردی. بیر نئچه ساعت سونرا قاش قارالاندا شرق طرفدن آزاد اؤزو قاباقدا اولماقلا فدایلر کنده دولوشدولار. بو زامان ذولفقاری آغیر تلافاتدان سونرا بیر نئچه نفرله کندین غرب طرفیندن قویوب قاچدی و آرادان چیخدی. بیز همین ووروشمادا آزادین یارالاندیغینی خبر آلدیق.
من تئز اؤزومو اونا چاتدیرماغا چالیشدیم. بو منیم بئش ایللیک آیریليقدان سونرا اونونلا ایلک و سون گؤروشوم اولدو. اونو کند ائولریندن بیرینده بیر فرشین اوسته اوزاتمیشدیلار. باشی‌نین آلتیندا یاستیق واردی. چوخاسینی اوستونه سالمیش، بئش‌آچیلان توفنگینی یانینا قویموشدولار. اونون اطرافیندا حالقا وورموش فدایلردن کیمیسی اوتورموش، کیمیسی امره مونتظير دورموشدو. من ایچری گیرن کیمی اونون اوزونه باخدیم. آغارمیش حالدا گؤزلرینی یومموش و سس‌سیزجه اوزانمیشدی. من یاواش آددیملارلا اونون باشی اوستونه گلدیم، دیز چؤکوب الینی الیمه آلدیم، آلنیندان اؤپدوم.
- آزاد، سنه نه اولوب؟
او، حئیرت و تلاشلا گؤزلرینی آچدی. اوزومه باخدی. بوتون سیماسی غریبه بیر تبسومله ایشیقلاندی. مهریبان‌لیقلا باشینی دیزیمین اوستونه قویوب:
- بو ساعت سنی دوشونوردوم، - دئدی، - نه یاخشی گلدین. یوخسا بو دونیادان اورگی نیسگیللی گئده‌جکدیم.
- نه دانیشیرسان. آزاد، قارداشیم؟ - دئدیم، -بیز هله ایندی یاشاماغا باشلاییریق. دونیادان گئتمک ندیر، بو نه سؤزدور سن آغزینا گتیریرسن؟.. سنه نه اولوب، هارادان یارالانمیسان؟
او، الی ایله ساغ چیگنی‌نین آلتینی گؤستردی. گولله قاباقدان دگیب دالدان چیخمیشدی.
جیگرلرینی ده زده‌لمیشدی. من اونا تسکین‌لیک وئرمک ایسترکن او، سؤزومو کسدی:
- بونلارا احتیاج یوخدور، - دئدی. - من اؤلورم. آرتیق آیاقلاریمین سویودوغونو حيس ائدیرم. سؤزومو کسمه، منه یاخشی قولاق آس، من دانیشماق ایسته‌ییرم. یادیندادیرمی، فردا، بئش ایل بوندان اول تبریزده، درزی دوکانیندا سن مندن نه اوچون یاشاییریق، حیاتین معناسی ندیر، دئیه سوروشموشدون؟ اوندا من سنه جاواب وئرمه‌میش، سوسموشدوم. سن ایسه منیم بو جور شئیلری قانمادیغیمی گومان ائده‌‌رک آجیقلانیب گئتمیشدین، یادیندادیرمی؟.. لاکین او زامان من ده سنین کیمی دوشونوردوم.
من دوشونوردوم کی، حیاتیمیزین معناسی وطنیمیزین سعادتی اوچون چالیشماقدادیر.
اما او زامان من دانیشا بیلمه‌میشدیم. چونکی دانیشماقدا دا بیر معنا یوخ ایدی.
ایندی ایسه سنه دئییرم، قارداشیم فردا، سیزه دئییرم قارداشلاریم (او، آزجا بویلانیب فدایلری گؤزدن کئچیردی)، بلی سیزه دئییرم. بیزیم هامیمیزین سعادتی، باخ، بو آلچاق داخمالارین آزادلیغیندا، بو دوغما یوردون، بو آنا تورپاغین ایستیقلالیتینده‌‌دیر. یئره قویمایین او توفنگلری کی، اونلاری بو دوغما تورپاق سیزه تاپشیرمیش‌دیر. بیر زامان بو اوغلان، مقصدسیز، آمانسیز کئچن حیاتی حئیوانی حیات آدلاندیرمیشدی. بو سؤزلرده‌کی بؤیوک معنا حیاتین معناسی‌دیر. بلی، حئیوان کیمی یاشاماق ایسته‌مه‌ینلر گرک وطنلرینین اؤولادی اولسونلار. من اؤلورم، فردا، اما من یاشاماق اوچون اؤلورم. اؤلمک اوچون یاشایانلارین دؤورو قورتاردی، بوندان سونرا زامان بیزیمدیر، یاشاماق اوچون اؤلمگه حاضر اولانلاریندیر!..
او، آزجا دایانیب اودقوندو، یئنیدن آهسته-آهسته داوام ائتدی:
- آنام، یوردوم، دوغما آذربایجان، منی باغیشلا!.. سنه ده آز فایدا وئردیم، آز یاشادیم، تئز اؤلدوم! - دئییب قالخدی و فرشین اوجونو قالدیراراق تورپاغی اؤپدو.
- اؤپونوز، سجده‌‌یه قاپیلیب هامینیز بو تورپاغی اؤپونوز! بیزیم از‌لی و ابدی بئشیگیمیز بودور.
من اونو قوجاقلایاراق یئرینده اوزاندیردیم.
- ساکیت اول، آزاد، اؤزونو اوزمه، قارداشیم! - دئدیم. اؤزوم ده بیلمه‌دن گؤزومدن سوزولن یاش دامجیلاری اونون آلنینا دوشدو. او، کیرپیکلرینی قالدیریب منه باخدی و یئنه ده گولومسه‌دی:
- بودور حیاتین معناسی، - دئدی. -دؤوره‌مده سيلاح یولداشلاریم، باشیمین اوستونده مسلک قارداشیم، یانیمدا وطنین آزادلیغی اوچون قالدیریلمیش سيلاح. بو، شرفلی اؤلومدور، آزاد!.. عزیز قارداشلاریم، منیم قبریمی اوجا بیر یئرده قازارسینیز. ائله یئرده قازارسینیز کی، اورادان آذربایجانین گئنیش چؤللری، دورو چایلاری، گوللو چمنلری و باغلاری گؤرونسون. ائله یئرده قازارسینیز کی، قبریمین اوستونه گلن آدامین نظرلرینده گئنیش اوفوقلر آچیلسین. هم ده او یئری بؤیوک یول کناریندا سئچرسینیز. قوی گله‌جگین آزاد نسیللرینین آیاق سسی قبیرده ده اولسا قولاقلاریما چاتسین. بلکه اونلار دا بیزی رحمتله یاد ائتدیلر. ائله‌‌دیرمی فردا؟..
من آرتیق اؤزومو ساخلایا بیلمه‌یه‌رک آغلایا-آغلایا:
- یوخ، آزاد، گله‌جک نسیللرین یاشاماسی اوچون اؤلنلر ابدی حیات قازانیرلار، -دئدیم. آلنینا خفیف بیر تر گلنده او، گؤزلرینی بیر داها منه طرف چئویردی:
- آنامی اؤپ، اؤلدوگومو اونا سؤیله‌مه، یازیق‌دیر. -دئدی و ابدی اولاراق گؤزلرینی یومدو.
من قئیری-ایختیاری آیاغا دوردوم. اوزلرینده سرت بیر ایفاده، گؤزلری غضبله یانان فدایلره باخدیم:
- قارداشلاریم، گلین سلاحلاریمیزی اورگیمیزه باسیب اونون پاک روحو قارشیسیندا آند ایچک. آند ایچک کی، اؤلوم بیزی آذربایجانین سعادتی یولوندان، بؤیوک آمالیمیز یولوندان دؤندره بیلمز!.. یادیمیزدا ساخلایاق کی، اونون هله سویومامیش قانی بیزی اینتیقاما چاغیریر، آزادلیق یولوندا مرد دورماغا چاغیریر. ذولفقاریلره اؤلوم!.. خاینلره لعنت!.. عشق اولسون قهرمانلارا! خالقین یارالی قلبینی آنجاق اونلار ساغالدا بیلر، آنجاق اونلار آزادلیق بایراغینی اوجالارا قالدیرا بیلر!.. یاشاسین آزادلیق!..
فداییلر بیر سسله:
- یاشاسین آزادلیق! - دئیه قیشقیردیلار و توفنگلرینی هاوایا قالدیردیلار.
***
بیز اونو، اؤز وصیتینه گؤره اوجا بیر یئرده باسدیردیق. بو یول تبریزله زنجانی بیرلشدیرن بؤیوک یولو قوینونا آلمیش تبریز گدیگی‌دیر. اونون ان اوجا تپه‌سینده‌‌کی قبرین اوستونده دوران آدامین نظرلرینده بؤیوک اوفوقلر آچیلیر، اورادان آذربایجانین هم جنوب، هم ده شیمال ساحه‌لری گؤرونور.
بیر نئچه گون سونرا من تبریزه قاییتدیم. سلیمه خالا آزادین منیمله گلمه‌دیگینی گؤردوکده ناراحات اولدو. من اونون وصیتینه عمل ائد‌رک اؤلومونو آنادان گیزلتدیم. زنجاندا برک مشغول اولدوغونا، ایشینی قورتاران کیمی موطلق گله‌جگینه ایناندیردیم. سلیمه خانیم ایندی ده اونا جوراب توخویور، یاخشی بیر خؤرک بیشیرنده اونو یاد ائدیب دورور، صبیرله یولونو گؤزله‌ییر.
آزادین حیاتی و اؤلومو گؤزلریم اؤنونده جانلاندیقجا حیاتین قریبه سیرلرینی و درین معنالارینی منه خاطيرلادیر.
باکى 1946
Mirzə İbrahimov
AZAD
Həyatın qəribə sirləri vardır. Mən həmişə o hadisəni xatırlarkən, hələ mənasını dərk etmədiyimiz sirlər həyatda çox-çoxdur, deyə düşünürəm... Mən sirr deyərkən təbiətin kəşf olunmamış gizli qüvvələrinə işarə etmirəm. Bizim gündəlik, adi həyatımızda baş verən yüzlər və minlərlə hadisə bizə çox zaman sadə və təbii görünür. Onlarda gizli bir məna axtarmaq da adamın fikrinə gəlmir. Lakin dərindən nəzər saldıqda biz bu adi və məlum hadisələrdə nə böyük sirlər, nə böyük mənalar tapırıq.
Azad mənim uşaqlıq və gənclik yoldaşım idi. Bir həyətdə doğulmuş, bir həyətdə böyüyüb məktəbə getmişdik. Gəncliyimizin də böyük bir qismini bir yerdə keçirmişdik. Uşaqlıqda bir-birimizlə yaxşı oynadığımız kimi, dalaşdığımız zamanlar da olmuşdu. Lakin belə zamanlar çox tez unudulmuşdu. Çünki biz bir evin uşağı kimi tərbiyə almış və bir- birimizə doğma qardaşdan artıq ünsiyyət bağlamışdıq... Ikimiz də təqribən eyni şəraitdə yaşadığımız üçün bir-birimizin xasiyyətini yaxşı bilirdik. Onun sakit və lal-dinməzliyi mənim nəzərimdə təbii bir şeydi. Mən bunda heç bir pis məna görməzdim. Lakin böyüdükcə onun bu xasiyyəti mənim acığıma gəlməyə başlayırdı. Hərdənbir qızışanda:
-Azad, bir hərəkətə gəl, de, danış, gül, ağla,-deyə yaxasından tuturdum. -Ölü kimi oturub gözlərini yumursan. Söz danışan da bilmir ki, söz sənin acığına gəlir, yoxsa xoşuna. Dediyindən razısan, ya narazı. Dirisənsə bir diriliyini göstər, ay rəhmətlik oğlu!
Mənim bu cür məzəmmətim də ona təsir etməzdi. Kirpiklərini qaldırıb qaşlarının altından mənə baxar, yenə ya gözlərini yumar, ya da məchul bir nöqtəyə dikib durardı.
Çox qəribədir ki, bu xasiyyət onda lap uşaqlıqdan qalma bir xasiyyət idi. Mənə elə gəlirdi ki, Azad, ana bətnindən lüt-ətcə bu soyuq dünyaya (o, qışda doğulmuşdu) qədəm qoyduğu zaman belə səsini çıxarmamışdır. Bütün doğulanlar bir səs çıxardıqları halda o elə beləcə lal-dinməz dünyaya gəlmişdir. Qışın soyuğu da onu dilləndirə bilməmişdir. Hətta bir dəfə yarızarafat, yarıgərçək anası Səlimə xanımdan, doğulanda onun ağlayıb, ağlamadığnı soruşmuşdum. Arvad gülümsəyərək əli ilə onun başını sığallamış və cavab verməmişdi.
Yoldaşlar arasında çox vaxt onu adı ilə çağırmazdılar. Sükuti deyib durardılar... Hətta sonradan tanış olanlar adının Azad olduğunu da bilməzdilər. Sükuti gəldi, Sükuti getdi deyərdilər. Bu təsadüfi sözü də sonralar o özü üçün sicilli seçmişdi: Azad Sükuti!..
Bəzən mənə elə gəlirdi ki, onun üzündəki bulud, keçirdiyi ağır günlərin qubarıdır. Axı, o, dünyaya gəldiyi zamandan xoş gün görməmişdi... Aclıq, ehtiyac, soyuq otaq, torpaq döşəməyə salınmış yırtıq həsir,—gözünü açdığı gündən gördüyü bu idi. Azad, doğulmamışdan iki ay əvvəl atası ölmüşdü. Anası Səlimə xanım evdə tək qalmışdı. Çünki o da yetim idi, əri də. Təbrizlilər demişkən ikisi də lat-lütün biri idi. Kişinin ölümündən sonra arvad qapılara düşüb iş axtarmalı olmuşdu. Birinin ev-eşiyini təmizlər, birinin paltarını yuyar, birinə yun çırpardı. Azadı da elə şəhərin ərbablarından birinin evində yun çırpan yerdə doğmuşdu... Uşaq olandan sonra o bir həftə belə rahat yorğan- döşəkdə yata bilməmişdi. Acından ölməmək üçün dördgünlük uşağı bələyə büküb yenə qapılara düşmüşdü. Bu qayda ilə bir qarın ac, bir qarın tox o, Azadı böyütmüşdü. Dünyada yeganə ümidi və həyatının məqsədi o idi. Ondan əziz, ondan mehriban bir şey yox idi. Səlimə xanım Azadı yalnız bir oğul kimi yox, həm də dünyada bir pənah, bir qohum, bir ata, bir qardaş kimi istəyirdi. Azada baxdıqca, bütün bu nakam hisslər onun ürəyində baş qaldırırdı.
Yaxşıca yadımdadır... Bizim beş-altı yaşımız olanda hər axşam Səlimə xanım yatmamışdan qabaq bizə nağıl danışardı.Onun nağıllarına qulaq asa-asa bizi yuxu aparardı. Sabah nağılın məbədini soruşardıq. O yenə başdan başlayardı. Yenə bizi yuxu aparardı. Hər axşam o məni qucağına alıb divarın o üzündəki anama verərdi. Onun nağılları hərdən bir xəyal kimi, bir yuxu kimi yadıma düşür. Ayırd edə bilmirəm. Bir nağıldakı hadisəni o birisilə qarışdırıram. Amma yenə də bu xatirə mənə çox şirin və xoş görünür. Ara-sıra Səlimə xanım nağılı kəsər, bizə layla deyə-deyə həzindən oxuyardı. Aman, dostum. Bu səs bizə nə qədər mehriban görünərdi!.. Onun nəvazişkar, munis və ahənglə dolu mahnıları indi də harada isə qəlbimin dərinlərində səslənməkdədir... Indiyə qədər heç bir musiqi, heç bir mahnı onlar qədər ruhumu oxşamamışdır. Mənə elə gəlir ki, o xəyalat dünyasında aldığım bir ləzzət imiş ki, təkrarı heç bir zaman mümkün olmayacaqdır.
Bəzən də o, nağıl yerinə bizə anlaşılmaz görünən sözlər söyləyirdi. Mən onun gah şikayətləndiyini, qarğışlar yağdırdığını, gah da kiməsə yalvardığını eşidərdim. Lakin o, bütün bunları oxuya-oxuya, mahnılar içində əridə-əridə axar çay şırıltısını andıran bir musiqi yaradırdı. Xəyalımızı onun sözləri yox, hara isə uzanıb gedən həzin və ahəngdar səsi çəkib aparırdı. Biz nə zaman yuxuya getdiyimizi bilməzdik.
Bir dəfə adi payız axşamlarından birində o bizim başımızı dizi üstə alaraq yenə həzin- həzin oxuyur, söylənir, mahnılar deyirdi. Yarpağı tökülmüş ağaclardan, qərib və yuvasız quşlardan, arxlara dolmuş xəzəllərdən danışır, tez-tez Azadın adını çəkir, gah da əyilib üzündən öpürdü. Mən yuxuya getdikcə onun uzaqlardan gələn səsini eşidirdim. Qulağıma kəsik-kəsik sözlər gəlirdi. Tək balam, yuvamın quşu balam. Yurdumun daşı balam. Azad isə sakit-sakit yuxulayırdı.
Böyüyüb ağlım bir şey kəsəndə mən Azadın Səlimə xanım üçün doğrudan da həyatda yeganə ümid olduğunu anladım... Yox, mən bundan da artıq bir şey anladım. Mən anladım ki, bu yazıq arvadın bütün həyat telləri Azadın varlığına bağlıdır. Bunu anladıqdan sonra da təəssüf etməyə başladım. Azadda Səlimənin arzu və ümid etdiyi bir həyatı quracaq qabiliyyət görmürdüm... Qaradinməz Azad bədbəxt bir ananın ayağını qapılardan kəsib ona bir tikə çörək və bir isti ocaq düzəldə biləcəkmidir, deyə düşündükdə, fikrimdə “yox” qərarına gəlirdim...
Məncə, həyat girdabında Azad əl-qol açacaq qüvvəyə malik deyildi... Ondan yüz dəfə zirəklərini ac və susuz qoyan ictimai həyat və mühitimizə baxır, onun qırx başlı əjdahalarını görür və Səlimə xanımın halına qəlbən yanırdım. Azadı udacaqdılar... Diri- diri yeyəcəkdilər. Onun meydandan çıxması üçün uzaqlara demirəm, bircə gün Təbriz bazarına gedib qolunun üstə iki corab qoyması kifayət idi. Mənim Azadda tapdığım keyfiyyət bu idi. Mən onda başqa bir keyfiyyət, başqa bir məna axtarmazdım.
İki il o mənimlə bir yerdə məktəbə getdi... Orada da o heç kəsə qoşulmaz, tənəffüslərdə bütün uşaqlar bir-birlərilə oynadığı halda, o bir küncdə durub baxardı. Müəllim ona bir sual verərsə qıpqırmızı olardı. Lap yaxşı bildiyi bir şeyi belə söyləyə bilməzdi. Doqquz yaşı olanda anası onu oxuda bilməyib məktəbdən aldı. Qonşuların köməyi və yalvar-yaxarla Təbrizin Liləvan küçəsindəki kiçik bir dərzi şagirdliyinə düzəltdi. Illər gəlib keçdi, mən orta məktəbi qurtardım, o, yerindən tərpənmədi. Bir daş kimi dərzi dükanında düşüb qaldı. Onun dərzi şagirdi olması, təbiidir ki, bizim əlaqəmizi kəsmədi. Əksinə, böyüdükcə bizim ünsiyyətimiz daha da artdı.
Həyat bizi daha da yaxınlaşdırdı. Həyatın hadisələri məni haldan çıxardığı bir zamanda, o bu hadisələrə qarşı sakit, laqeyd görünərdi. Heç bir ehtiyac, heç bir dərd onun adi halını pozmadı. Bir axşam evimiz şam tapmasaydı, mən deyinməyə başlardım. O isə bütün günü ac qalmış olsa belə bir kəlmə söz danışmazdı. Bununla belə mən istər şad və istər qəmli zamanlarımda, başqa birisi ilə danışmaq, söhbət etməyə ehtiyac duyduğum zamanlarda, həmişə onu axtarıb tapardım. O mənim hər cür sözümə dözərdi. Özü də eyni bir vəziyyət, eyni bir sakitliklə mənə qulaq asardı. Istər yaxşı sözlər danışım, istər pis, fərqi yox idi.
Acıqlı olduğum günlərdən birisi yadıma düşür. Kirayə pulunu gecikdirdiyimiz üçün ərbab bizi evdən qovmaqla təhdid etmişdi. Pul yox idi. Qazanmağa da iş tapılmırdı. Küçələri boş-boş gəzib yorulduqdan sonra Azadın yanına getdim.
-Azad, -dedim, -dərd ürəyimi dağıdır. Ağlamaq istəyirəm. Gözlərimdən yaş gəlmir. Bu nə güzaran, bu nə dirilikdir? Azad! İşləməyə yer yox, danişgahda oxumağa imkan yox, oğurluqmu edim, qardaş? Əlim sağ, qolum sağ, özümdə dağ gücü hiss edirəm, mən nələr edə bilmərəm? Əlimdən nə gəlməz? Nəyə gücüm çatmaz? Vallah, od dəryasını yar keç desələr, keçərəm! Bəs indi də işləməyəndə mən nə zaman işləyəcəyəm?.. Hara gedim, tiryəkxanayamı?..
O nə isə tikirdi. Mən sözə başlayarkən əl saxlayıb ani olaraq üzümə baxdı, yenə iynəsini götürərək öz işilə məşğul oldu. Söz bura çatan kimi o, iynəsini yerə qoyub sakit nəzərlərini mənə çevirdi.
- Azad, -dedim, -bizim hərəmizin iyirmi dörd yaşımız var. Iyirmi dörd! Kim bilir, bəlkə də biz ömrümüzün yarısını yaşamışıq. Bəlkə də lap bir illik ömrümüz qalır. Bu iyirmi dörd ildə biz nə görmüşük? Bizdən soruşsalar ki, həyat nədir, nə üçün insan dünyaya gəlir və bir müddət sonra yox olur, ölüb gedir, deyən bir fikir son günlər mənə rahatlıq vermir, bir il və ya bir ay sonra ölə biləcəyimi təsəvvür etdikdə, məni vahimə basır. Həyatda mən nə gördüm, nəhayət, nə qoyub gedirəm?.. Ölən günün sabahısıca bizi unudacaqlar. Bir daş da yonmamışıq ki, ona baxanda bizi xatırlasınlar. Bizim üçün həyat nədən ibarət olmuşdur?.. Idraksız uşaqlıq dövründən sonra başlanan aclıq, ehtiyac və avaraçılıqdan başqa biz nə görmüşük?..
Mənə elə gəlir ki, bir quşun, bir qarışqanın həyatı bizimkindən daha faydalı, daha ağıllıdır. Biz heç bir şey gözləmədən, heç bir şey arzu etmədən, məqsədsiz, qayəsiz bu günü sabah eləmişik. Səhər bütün heyvanlar yuxudan duran kimi biz də yuxudan durmuşuq. Bütün heyvanlar kimi tövləmizdən çıxmış, avara-avara dolanıb gün batanda yenə yatmışıq və bu qayda ilə günlərimizi keçirmişik. Bir tikə çörək, qışda bir manqal kömür dərdindən başqa hansı bir fikir, hansı bir əməl qəlbimizi döyündürmüşdür? Məgər həyat budur?.. Yaşayışın qayəsi budurmu?..
Sən elə bilmə ki, məni danışdıran pulsuzluq və ya aclıqdır. Yox, Azad!.. Fikrimdə başqa şeylər dolanır. Bizim bu fasid mühitə baxıram, ürəyim bulanır. Sahibi-mənsəblərimizi götür. Onlardan bəzilərini mən tanıyıram. Hətta məişət və tərzi-təfəkkürlərinə də aşınayam. Onlar yaşayışın mənasını məgər bizdən artıq qanmışlar?.. Hansı əməl üçün onları öldükdən sonra yad edəcəklər? Tiryəkə və fahişəliyə rəvac verdikləri üçünmü?.. Bir heyvanın həyatı onların həyatından daha faydalıdır. Heç olmazsa heyvanın bir şeyə xeyri olur. Onlar isə yeyir, yatır, işsizlikdən şişir, toxluqdan harınlıq etməyə başlayır, xalqa min cür əziyyət verirlər. Heç olmazsa bir tikə çörək dərdi bizim fikrimizi məşğul edir!..
Onların başı nə ilə məşğuldur?.. Cəmiyyətimizdəki pis əməllər, pozğun ehtiraslar məgər onlardan çıxmır?.. Tutaq ki, yedilər hər il otuz batman düyünün plovunu, beş batman yağı, on beş qoyunu yedilər, hər ay bir xanımın ağuşunda gecələrini səhər etdilər. On il, iyirmi il, otuz il ömürlərini mütəmadi bu minvalla keçirtdilər. Nə olsun?.. Bir səhər yuxudan duran kimi yenə yemək istəyəcəklər, həm də bizdən artıq acgözlüklə özlərini plovun üstə atacaqlar, bir arvad gördükdə gözləri heyvan gözü kimi yanacaqdır. Heç bir zaman qarınlarını tox, ehtiraslarını soyumuş görməyəcəklər. Qazandıqları da xalqın nifrət və qəzəbi olacaqdır. Həyat bundanmı ibarətdir?.. Mən ki, belə həyatı istəməzdim. Bir iş görmək istəyirəm, Azad!.. Elə bir iş ki, bizdən beş gün sonra gələnlər də ondan xeyir görsünlər. Kəndə gedəcəyəm. Bir ərbaba nökər olub, bağbanlıq edəcəyəm. Heç olmazsa ağac əkərəm, bağ salaram, öləndən beş il sonra insanlar bir xeyir görərlər. Adımı rəhmətlə çəkərlər!..
Mən bu qədər danışdım, Azad heç dodaqlarını da tərpətmədi. Gözlərini bir nöqtəyə dikib durdu. Mən onun heç bir zaman, heç bir şey başa düşməyəcəyi aləmdən danışdığımı güman etdim. Mənə elə gəldi ki, o ömründə bir dəfə də belə məsələlər haqqında düşünməmişdir... Hətta bu fikirlər ona təəccüblü görünür. Bəlkə məndən acığı da gəlir. Məni naxoş və ya xudbin hesab edir. Papağımı götürüb dükandan çıxmaq istədim. O, yerindən tərpənmədi. Mən onun üzünə baxdım:
- Dünyada sən olmasaydın, mən çoxdan özümü öldürmüşdüm, -dedim. -Çünki sənə baxıram, məndən də faydasızları var, deyə təskinlik tapıram. Yazıq, min yazıq bizə baxıb övladlarım var deyən vətənə! Yazıq bu gül kimi Azərbaycan torpağına ki, üstündə sən və mən gəzirik. O, bizdən nə xeyir gördü? Hansı şəhərini abad etdik?.. Hansı karxanaları yaratdıq, hansı maşınları qayırdıq? Bu torpaq başqalarının əlində olsaydı, hər qarışını bir qızıla dəyişməzdi. Burada bir cənnət düzəldərdilər ki, üstündəki hər vətəndaş sənin bir ərbabından xoş və ali həyat keçirərdi. Bəli, əzizim Azad Sükuti, sən bir məzar kimi sussan da mən sözümü deyəcəyəm. Bizim həyatımız bir qara quruşa dəyməz!.. Çünki bizcə həyat yeməkdən, yatmaqdan, yenə yeməkdən və yatmaqdan ibarətdir. Biz ölüm qapımızı döyən günə kimi də belə yaşayacayıq. Biz ölmək üçün yaşayırıq. Yaşamaq üçün ölən insanlardan xəbərsizik!.. Buna görə də cənazəmiz qəbrə çatmamış bizi unudacaqlar. Səni də, məni də, bizim tanış və dostlarımızı da. Yox, bəlkə bir səni yad edən tapıldı. Deyəcəklər ki, dərzi Azad yaxşı yamaq salardı. Allah rəhmət eləsin!
Özümü dükandan küçəyə atarkən onun səsini eşitdim.
-Fərda, Fərda!
Cavab verməyib çıxıb getdim. Bir müddət sonra bu hərəkətimin peşmançılığını çəkməyə başladım. Mən bu yazığı niyə incitdim?.. Onun təqsiri nədir? Bir könlü ki, tikə bilməyəcəksən, niyə yıxırsan?—deyə düşündüm. Gün batıb qaş qaralana qədər küçələri dolandım. Şeylərimizi həyətə atılmış görəcəyim fikri ilə evə qayıtdım. Anam astanada oturub məni gözləyirdi.
- Nə var, ana, hələ ərbabın adamı gəlməyib ki?
- Gəlmişdi, oğul.
- Nə dedi?
- Nə deyəcək, pulunu alıb getdi.
- Pulu hardan tapdın, ana?
- Necə hardan tapdım, ogul! Azad gətirdi, dedi ki, sən vermisən.
Mən barmağımı dişlədim. Anamın qolundan tutub içəri apardım. Sonra Azadla görüşdükdə təşəkkür etdim. Keçən kobud rəftarım üçün üzr istədim. O heç bir söz demədi, gözlərini bir nöqtəyə dikib durdu.
Bir ay sonra anamı da kəndə getməyə razı saldım. Səlimə xanım və Azadla halallaşıb Təbrizdən ayrıldıq.
***
Tam beş il mən Azadı görmədim. Nə o kəndə gəldi, nə də mən Təbrizə getdim. Buna baxmayaraq Təbrizə gedənlər vasitəsilə ondan xəbər tuturdum, özümdən də ona xəbər çatdırırdım. Bu beş ildə çox sular axmış, çox əhvalatlar baş vermişdi. Cahan hərbi başlamış, Rza şah taxt-tacdan əl çəkərək İranı tərk etmiş, polis, jandarm və ağzı yelli mürtəcelərin zülmü xeyli azalmış, müxtəlif hizblər, ittihadiyyələr meydana çıxmışdı. Azərbaycanın istər şəhər, istərsə kəndlərində camaat hərəkətə gəlmişdi. İclaslardan, mitinqlərdən başqa, evlərdə də azadlıqdan, yaxşı yaşayışdan, elmdən, ana dilindən danışırdılar. Nəhayət 1945-ci il sentyabr ayının 3-də Azərbaycan demokratlarının deklarasiyası intişar tapdı.
Tez bir müddətdə bizim kənddə də demokrat təşkilatı yarandı. Mən də başqa yoldaşlarım kimi tudədən demokrata keçdim. Tezliklə məni kəndimizdəki demokrat təşkilatının sədri seçdilər. Mən günlərimin nə cür gəlib getdiyini bilmirdim. Biz Azərbaycan üfüqlərində işıqlı bir günəş doğduğunu hiss edirdik. Bu günəş hamının qəlbini böyük bir ümidlə doldururdu. Hadisələr də çox şiddətlə inkişaf edirdi. Bir neçə ay sonra biz kənddə mitinq keçirib Azərbaycan konqresinə nümayəndələr seçdik. Nümayəndələr içində mən də var idim.
Noyabr ayının 18-də biz Təbrizə gəldik. Mən Təbrizi nə qədər dəyişmiş gördüm.
Küçələrdə qeyri-adi bir canlanma və hərəkət vardı. Ürəyim, Azadı görmək həvəsi ilə döyünürdü. Elə birinci gün köhnə həyətimizə getdim, Səlimə xanımı gördüm. Alnımdan öpdü, anamı xəbər aldı, ağladı. Azadı soruşdum.
- Təbrizdə yoxdur, -dedi, -Zəncana gedib, demokrat düzəltməyə göndəriblər. Axı, indi o da demokratdır. Mən də demokrat olmuşam, ogul. Allaha təvəkkül. Deyirlər ki, gərək Azərbaycana azadlıq alaq. Hamıya iş verək, hamının çörəyi olsun. Uşaqlar öz dilimizdə oxusun. Xoşuma gəldi. Getdim yazıldım. Indi də komitəmizdə iclas olacaq, gəl otur, sənə bir stəkan çay verim, sonra gedərəm.
Mən sevinc, heyrət və təəccübümü gizlədə bilməyərək:
- Sağ ol, Səlimə xala, -dedim. -Get, iclasa gecikmə. Təəssüf ki, Azadı görə bilmədim. Məndən ona salam deyərsən.
-Deyərəm, oğlum, deyərəm. Sən də gecəni heç yerdə qalma. Evimizə gəl, gözləyəcəyəm, gəl ha, -deyib getdi. Mən də dərin fikrə dalmış halda Mərkəzi Komitəyə qayıtdım. Orada mənə Təbrizə köçməyi, Mərkəzi Komitənin təlimatçısı olmağı təklif etdilər. Xalq konqresi qurtaran kimi mən kəndə qayıtdım. Bir müddətdən sonra təşkilatın işlərini təhvil verdim. Anamı götürüb Təbrizə köçdüm. Yenə də köhnə evimizi kirayə etdik. Anam, başqa yerə getmək istəmədi -əvvəldən öyrənmişəm, Səlimə xanım da oradadır, -dedi. Mən də razı oldum. Səlimə xanım bizim gəlişimizdən çox sevindi. Azadın iyini sizdən alıram, deyib agladı. Anam ona təskinlik verdi.
- Nə olacaq, - dedi, -inşallah tezliklə Azad da qayıdar, bir iş, bir tikə çörək sahibi olar. Evləndirərsən, sən də birçəyinin ag vaxtında bir gün görərsən.
-Nə bilim, deyirlər ki, Zəncan tərəfdə qarışıqlıqdır. Zülfüqari qan-qan deyir. Başına adam yığıb demokratlarla vuruşur.
Burada mən sözə qarışdım:
- Qorxma, Səlimə xala. Zülfüqari-zad bir qələt eləyə bilməz. Bir xalq ki, azadlıq üçün ayağa durdu, onu yatırmaq asan iş deyil.
Təbrizə köçəndən sonra işdən başım açılmırdı. Gecələri də Mərkəzi Komitədə işləyirdik. Məclis və dövlət işini tərtibə salır, kəndlərdə demokrat təşkilatlarının möhkəm bir qayda və nizam üstündə qurmaq tədbirləri görürdük. O günlər bizdə təsvirəgəlməz ruh yüksəkliyi vardı. Elə bil ki, qüvvəmiz də birə-min artmışdı. Yorulmaq bilmirdik. Işlərin bu şiddətli zamanında Zəncandan pis xəbərlər gəlirdi. Bir yandan Zülfüqari, bir yandan da Tehran mürtəceləri orada cürbəcür fəsadlar törədirdilər. Demokratları öldürür, ayaqlarını nallayır, alınlarına odlu dəmir basırdılar. Azərbaycanın hər tərəfindən narazı və mürtəce ünsürlər Zülfüqarinin başına toplanırdı. Belə bir zamanda Mərkəzi Komitə bir neçə yoldaşımızı zəncana göndərməyi qərara aldı. Göndərilənlərin içində mən də vardım. Mən Təbrizdən çıxmamış Səlimə xalaya baş çəkməyi özümə borc bildim. O, Azada salam göndərdi. Bir cüt corab, bir də yun şərf büküb verdi. Soyuqdur, ona yetir, dedi. Mən də onu anama, anamı da ona tapşırdım. Hər ikisinə ürək-dirək verib yola düşdüm.
Sabahısı gün biz Zəncana çatdıq. Şəhər demokratların əlində idi. Zülfüqari neçə gün əvvəl şəhərdən çıxıb qaçmışdı. Başına yığdığı adamlarla cənub tərəfdəki kəndlərdə terror yaradır, Zəncana hücum etməyə hazırlaşırdı. Onun bu fikrini pozmaq üçün Zəncanın demokrat hökuməti fədailərdən bir neçə dəstə cənuba göndərmişdi. Azadın bu dəstələrdən birinə başçılıq etdiyini mən Zəncanda öyrəndim. Doğrusu neçə ildən bəri ayrıldığım və hələ də fikrimdə sakit, hədsiz dərəcədə mülayim bir adam kimi canlanan Azadı çox görmək istəyirdim.
Onun indi nə halda olduğunu, nələr düşündüyünü, nə cür dəyişdiyini təsəvvür etməyə çalışırdım. Lakin aydın bir qərara gələ bilmirdim. O biri tərəfdən də köhnə bir yoldaş, bir qardaş kimi könlüm onu istəyirdi. Elə bu zaman Zəncana xəbər gəldi ki, Zülfüqari ilə fədailərin ilk dəstəsi. “X” kəndinin yaxınlığında qarşılaşmışdılar. Azca atışmadan sonra Zülfüqari kəndə çəkilmiş və ətrafı möhkəmlətmişdir... Fədailər dəstəsi kəndi dörd tərəfdən mühasirəyə almışdır. Bu dəstənin başçısı Azad idi. Çox gərgin və məsuliyyətli bir vəziyyət yaranmışdı.
Biz fədailərin mütləq qələbəsini təmin etməyi və mümküm qədər az təlafat verməyi düşünürdük. Həmin gecəni biz Zəncandan çıxdıq və atışmanın şiddətli zamanında gəlib Azadın dəstəsinə çatdıq. Azad fədailəri uzun müddət kəndin ətrafında, açıqlıqda, soyuq havada saxlamağın çətinliyini görərək dörd tərəfdən kəndə hücuma keçmişdi. Bərk atışma gedirdi, fədailərdən bəziləri hətta kəndin içinə girmişdi.
Zülfüqari, deyəsən, kəndi rahatca vermək istəmirdi. Onlar ciddi müqavimət göstərirdilər. Lakin fədailərin təzyiqi getdikcə artırdı. Bir neçə saat sonra qaş qaralanda şərq tərəfdən Azad özü qabaqda olmaqla fədailər kəndə doluşdular. Bu zaman Zülfüqari ağır təlafatdan sonra bir neçə nəfərlə kəndin qərb tərəfindən qoyub qaçdı və aradan çıxdı. Biz həmin vuruşmada Azadın yaralandığını xəbər aldıq.
Mən tez özümü ona çatdırmağa çalışdım. Bu mənim beş illik ayrılıqdan sonra onunla ilk və son görüşüm oldu. Onu kənd evlərindən birində bir fərşin üstə uzatmışdılar. Başının altında yastıq vardı. Çuxasını üstünə salmış, beşaçılan tüfəngini yanına qoymuşdular. Onun ətrafında halqa vurmuş fədailərdən kimisi oturmuş, kimisi əmrə müntəzər durmuşdu. Mən içəri girən kimi onun üzünə baxdım. Ağarmış halda gözlərini yummuş və səssizcə uzanmışdı. Mən yavaş addımlarla onun başı üstünə gəldim, diz çöküb əlini əlimə aldım, alnından öpdüm.
-Azad, sənə nə olub?
O, heyrət və təlaşla gözlərini açdı. Üzümə baxdı. Bütün siması qəribə bir təbəssümlə işıqlandı. Mehribanlıqla başını dizimin üstünə qoyub:
-Bu saat səni düşünürdüm, -dedi, -nə yaxşı gəldin. Yoxsa bu dünyadan ürəyi nisgilli gedəcəkdim.
-Nə danışırsan. Azad, qardaşım? -dedim, -biz hələ indi yaşamağa başlayırıq. Dünyadan getmək nədir, bu nə sözdür sən ağzına gətirirsən?.. Sənə nə olub, haradan yaralanmısan?
O, əli ilə sağ çiyninin altını göstərdi. Güllə qabaqdan dəyib daldan çıxmışdı.
Ciyərlərini də zədələmişdi. Mən ona təskinlik vermək istərkən o, sözümü kəsdi:
-Bunlara ehtiyac yoxdur, -dedi. -Mən ölürəm. Artıq ayaqlarımın soyuduğunu hiss edirəm. Sözümü kəsmə, mənə yaxşı qulaq as, mən danışmaq istəyirəm. Yadındadırmı, Fərda, beş il bundan əvvəl Təbrizdə, dərzi dükanında sən məndən nə üçün yaşayırıq, həyatın mənası nədir, deyə soruşmuşdun? Onda mən sənə cavab verməmiş, susmuşdum. Sən isə mənim bu cür şeyləri qanmadığımı güman edərək acıqlanıb getmişdin, yadındadırmı?.. Lakin o zaman mən də sənin kimi düşünürdüm.
Mən düşünürdüm ki, hayatımızın mənası vətənimizin səadəti üçün çalışmaqdadır.
Amma o zaman mən danışa bilməmişdim. Çünki danışmaqda da bir məna yox idi.
Indi isə sənə deyirəm, qardaşım Fərda, sizə deyirəm qardaşlarım (o, azca boylanıb fədailəri gözdən keçirdi), bəli sizə deyirəm. Bizim hamımızın səadəti, bax, bu alçaq daxmaların azadlığında, bu doğma yurdun, bu ana torpağın istiqlaliyyətindədir. Yerə qoymayın o tüfəngləri ki, onları bu doğma torpaq sizə tapşırmışdır. Bir zaman bu oğlan, məqsədsiz, amansız keçən həyatı heyvani həyat adlandırmışdı. Bu sözlərdəki böyük məna həyatın mənasıdır. Bəli, heyvan kimi yaşamaq istəməyənlər gərək vətənlərinin övladı olsunlar. Mən ölürəm, Fərda, amma mən yaşamaq üçün ölürəm. Ölmək üçün yaşayanların dövrü qurtardı, bundan sonra zaman bizimdir, yaşamaq üçün ölməyə hazır olanlarındır!..
O, azca dayanıb udqundu, yenidən ahəstə-ahəstə davam etdi:
-Anam, yurdum, doğma Azərbaycan, məni bağışla!.. Sənə də az fayda verdim, az yaşadım, tez öldüm! -deyib qalxdı və fərşin ucunu qaldıraraq torpağı öpdü.
-Öpünüz, səcdəyə qapılıb hamınız bu torpağı öpünüz! Bizim əzəli və əbədi beşiyimiz budur.
Mən onu qucaqlayaraq yerində uzandırdım.
-Sakit ol, Azad, özünü üzmə, qardaşım! -dedim. Özüm də bilmədən gözümdən süzülən yaş damcıları onun alnına düşdü. O, kirpiklərini qaldırıb mənə baxdı və yenə də gülümsədi:
-Budur həyatın mənası, -dedi. -Dövrəmdə silah yoldaşlarım, başımın üstündə məslək qardaşım, yanımda vətənin azadlığı üçün qaldırılmış silah. Bu, şərəfli ölümdür, Azad!.. Əziz qardaşlarım, mənim qəbrimi uca bir yerdə qazarsınız. Elə yerdə qazarsınız ki, oradan Azərbaycanın geniş çölləri, duru çayları, güllü çəmənləri və bağları görünsün. Elə yerdə qazarsınız ki, qəbrimin üstünə gələn adamın nəzərlərində geniş üfüqlər açılsın. Həm də o yeri böyük yol kənarında seçərsiniz. Qoy gələcəyin azad nəsillərinin ayaq səsi qəbirdə də olsa qulaqlarıma çatsın. Bəlkə onlar da bizi rəhəmətlə yad etdilər. Elədirmi Fərda?..
Mən artıq özümü saxlaya bilməyərək ağlaya-ağlaya:
-Yox, Azad, gələcək nəsillərin yaşaması üçün ölənlər əbədi həyat qazanırlar, -dedim. Alnına xəfif bir tər gələndə o, gözlərini bir daha mənə tərəf çevirdi:
-Anamı öp, öldüyümü ona söyləmə, yazıqdır. -dedi və əbədi olaraq gözlərini yumdu.
Mən qeyri-ixtiyari ayağa durdum. Üzlərində sərt bir ifadə, gözləri qəzəblə yanan fədailərə baxdım:
-Qardaşlarım, gəlin silahlarımızı ürəyimizə basıb onun pak ruhu qarşısında and içək. And içək ki, ölüm bizi Azərbaycanın səadəti yolundan, böyük amalımız yolundan döndərə bilməz!.. Yadımızda saxlayaq ki, onun hələ soyumamış qanı bizi intiqama çağırır, azadlıq yolunda mərd durmağa çağırır. Zülfüqarilərə ölüm!.. Xainlərə lənət!.. Eşq olsun
qəhrəmanlara! Xalqın yaralı qəlbini ancaq onlar sağalda bilər, ancaq onlar azadlıq bayrağını ucalara qaldıra bilər!.. Yaşasın azadlıq!..
Fədailər bir səslə:
-Yaşasın azadlıq! -deyə qışqırdılar və tüfənglərini havaya qaldırdılar.
***
Biz onu, öz vəsiyyətinə görə uca bir yerdə basdırdıq. Bu yol Təbrizlə Zəncanı birləşdirən böyük yolu qoynuna almış Təbriz gədiyidir. Onun ən uca təpəsindəki qəbrin üstündə duran adamın nəzərlərində böyük üfüqlər açılır, oradan Azərbaycanın həm cənub, həm də şimal sahələri görünür.
Bir neçə gün sonra mən Təbrizə qayıtdım. Səlimə xala Azadın mənimlə gəlmədiyini gördükdə narahat oldu. Mən onun vəsiyətinə əməl edərək ölümünü anadan gizlətdim. Zəncanda bərk məşğul olduğuna, işini qurtaran kimi mütləq gələcəyinə inandırdım. Səlimə xanım indi də ona corab toxuyur, yaxşı bir xörək bişirəndə onu yad edib durur, səbirlə yolunu gözləyir.
Azadın həyatı və ölümü gözlərim önündə canlandıqca həyatın qəribə sirlərini və dərin mənalarını mənə xatırladır.
Bakı 1946
AZAD
Həyatın qəribə sirləri vardır. Mən həmişə o hadisəni xatırlarkən, hələ mənasını dərk etmədiyimiz sirlər həyatda çox-çoxdur, deyə düşünürəm... Mən sirr deyərkən təbiətin kəşf olunmamış gizli qüvvələrinə işarə etmirəm. Bizim gündəlik, adi həyatımızda baş verən yüzlər və minlərlə hadisə bizə çox zaman sadə və təbii görünür. Onlarda gizli bir məna axtarmaq da adamın fikrinə gəlmir. Lakin dərindən nəzər saldıqda biz bu adi və məlum hadisələrdə nə böyük sirlər, nə böyük mənalar tapırıq.
Azad mənim uşaqlıq və gənclik yoldaşım idi. Bir həyətdə doğulmuş, bir həyətdə böyüyüb məktəbə getmişdik. Gəncliyimizin də böyük bir qismini bir yerdə keçirmişdik. Uşaqlıqda bir-birimizlə yaxşı oynadığımız kimi, dalaşdığımız zamanlar da olmuşdu. Lakin belə zamanlar çox tez unudulmuşdu. Çünki biz bir evin uşağı kimi tərbiyə almış və bir- birimizə doğma qardaşdan artıq ünsiyyət bağlamışdıq... Ikimiz də təqribən eyni şəraitdə yaşadığımız üçün bir-birimizin xasiyyətini yaxşı bilirdik. Onun sakit və lal-dinməzliyi mənim nəzərimdə təbii bir şeydi. Mən bunda heç bir pis məna görməzdim. Lakin böyüdükcə onun bu xasiyyəti mənim acığıma gəlməyə başlayırdı. Hərdənbir qızışanda:
-Azad, bir hərəkətə gəl, de, danış, gül, ağla,-deyə yaxasından tuturdum. -Ölü kimi oturub gözlərini yumursan. Söz danışan da bilmir ki, söz sənin acığına gəlir, yoxsa xoşuna. Dediyindən razısan, ya narazı. Dirisənsə bir diriliyini göstər, ay rəhmətlik oğlu!
Mənim bu cür məzəmmətim də ona təsir etməzdi. Kirpiklərini qaldırıb qaşlarının altından mənə baxar, yenə ya gözlərini yumar, ya da məchul bir nöqtəyə dikib durardı.
Çox qəribədir ki, bu xasiyyət onda lap uşaqlıqdan qalma bir xasiyyət idi. Mənə elə gəlirdi ki, Azad, ana bətnindən lüt-ətcə bu soyuq dünyaya (o, qışda doğulmuşdu) qədəm qoyduğu zaman belə səsini çıxarmamışdır. Bütün doğulanlar bir səs çıxardıqları halda o elə beləcə lal-dinməz dünyaya gəlmişdir. Qışın soyuğu da onu dilləndirə bilməmişdir. Hətta bir dəfə yarızarafat, yarıgərçək anası Səlimə xanımdan, doğulanda onun ağlayıb, ağlamadığnı soruşmuşdum. Arvad gülümsəyərək əli ilə onun başını sığallamış və cavab verməmişdi.
Yoldaşlar arasında çox vaxt onu adı ilə çağırmazdılar. Sükuti deyib durardılar... Hətta sonradan tanış olanlar adının Azad olduğunu da bilməzdilər. Sükuti gəldi, Sükuti getdi deyərdilər. Bu təsadüfi sözü də sonralar o özü üçün sicilli seçmişdi: Azad Sükuti!..
Bəzən mənə elə gəlirdi ki, onun üzündəki bulud, keçirdiyi ağır günlərin qubarıdır. Axı, o, dünyaya gəldiyi zamandan xoş gün görməmişdi... Aclıq, ehtiyac, soyuq otaq, torpaq döşəməyə salınmış yırtıq həsir,—gözünü açdığı gündən gördüyü bu idi. Azad, doğulmamışdan iki ay əvvəl atası ölmüşdü. Anası Səlimə xanım evdə tək qalmışdı. Çünki o da yetim idi, əri də. Təbrizlilər demişkən ikisi də lat-lütün biri idi. Kişinin ölümündən sonra arvad qapılara düşüb iş axtarmalı olmuşdu. Birinin ev-eşiyini təmizlər, birinin paltarını yuyar, birinə yun çırpardı. Azadı da elə şəhərin ərbablarından birinin evində yun çırpan yerdə doğmuşdu... Uşaq olandan sonra o bir həftə belə rahat yorğan- döşəkdə yata bilməmişdi. Acından ölməmək üçün dördgünlük uşağı bələyə büküb yenə qapılara düşmüşdü. Bu qayda ilə bir qarın ac, bir qarın tox o, Azadı böyütmüşdü. Dünyada yeganə ümidi və həyatının məqsədi o idi. Ondan əziz, ondan mehriban bir şey yox idi. Səlimə xanım Azadı yalnız bir oğul kimi yox, həm də dünyada bir pənah, bir qohum, bir ata, bir qardaş kimi istəyirdi. Azada baxdıqca, bütün bu nakam hisslər onun ürəyində baş qaldırırdı.
Yaxşıca yadımdadır... Bizim beş-altı yaşımız olanda hər axşam Səlimə xanım yatmamışdan qabaq bizə nağıl danışardı.Onun nağıllarına qulaq asa-asa bizi yuxu aparardı. Sabah nağılın məbədini soruşardıq. O yenə başdan başlayardı. Yenə bizi yuxu aparardı. Hər axşam o məni qucağına alıb divarın o üzündəki anama verərdi. Onun nağılları hərdən bir xəyal kimi, bir yuxu kimi yadıma düşür. Ayırd edə bilmirəm. Bir nağıldakı hadisəni o birisilə qarışdırıram. Amma yenə də bu xatirə mənə çox şirin və xoş görünür. Ara-sıra Səlimə xanım nağılı kəsər, bizə layla deyə-deyə həzindən oxuyardı. Aman, dostum. Bu səs bizə nə qədər mehriban görünərdi!.. Onun nəvazişkar, munis və ahənglə dolu mahnıları indi də harada isə qəlbimin dərinlərində səslənməkdədir... Indiyə qədər heç bir musiqi, heç bir mahnı onlar qədər ruhumu oxşamamışdır. Mənə elə gəlir ki, o xəyalat dünyasında aldığım bir ləzzət imiş ki, təkrarı heç bir zaman mümkün olmayacaqdır.
Bəzən də o, nağıl yerinə bizə anlaşılmaz görünən sözlər söyləyirdi. Mən onun gah şikayətləndiyini, qarğışlar yağdırdığını, gah da kiməsə yalvardığını eşidərdim. Lakin o, bütün bunları oxuya-oxuya, mahnılar içində əridə-əridə axar çay şırıltısını andıran bir musiqi yaradırdı. Xəyalımızı onun sözləri yox, hara isə uzanıb gedən həzin və ahəngdar səsi çəkib aparırdı. Biz nə zaman yuxuya getdiyimizi bilməzdik.
Bir dəfə adi payız axşamlarından birində o bizim başımızı dizi üstə alaraq yenə həzin- həzin oxuyur, söylənir, mahnılar deyirdi. Yarpağı tökülmüş ağaclardan, qərib və yuvasız quşlardan, arxlara dolmuş xəzəllərdən danışır, tez-tez Azadın adını çəkir, gah da əyilib üzündən öpürdü. Mən yuxuya getdikcə onun uzaqlardan gələn səsini eşidirdim. Qulağıma kəsik-kəsik sözlər gəlirdi. Tək balam, yuvamın quşu balam. Yurdumun daşı balam. Azad isə sakit-sakit yuxulayırdı.
Böyüyüb ağlım bir şey kəsəndə mən Azadın Səlimə xanım üçün doğrudan da həyatda yeganə ümid olduğunu anladım... Yox, mən bundan da artıq bir şey anladım. Mən anladım ki, bu yazıq arvadın bütün həyat telləri Azadın varlığına bağlıdır. Bunu anladıqdan sonra da təəssüf etməyə başladım. Azadda Səlimənin arzu və ümid etdiyi bir həyatı quracaq qabiliyyət görmürdüm... Qaradinməz Azad bədbəxt bir ananın ayağını qapılardan kəsib ona bir tikə çörək və bir isti ocaq düzəldə biləcəkmidir, deyə düşündükdə, fikrimdə “yox” qərarına gəlirdim...
Məncə, həyat girdabında Azad əl-qol açacaq qüvvəyə malik deyildi... Ondan yüz dəfə zirəklərini ac və susuz qoyan ictimai həyat və mühitimizə baxır, onun qırx başlı əjdahalarını görür və Səlimə xanımın halına qəlbən yanırdım. Azadı udacaqdılar... Diri- diri yeyəcəkdilər. Onun meydandan çıxması üçün uzaqlara demirəm, bircə gün Təbriz bazarına gedib qolunun üstə iki corab qoyması kifayət idi. Mənim Azadda tapdığım keyfiyyət bu idi. Mən onda başqa bir keyfiyyət, başqa bir məna axtarmazdım.
İki il o mənimlə bir yerdə məktəbə getdi... Orada da o heç kəsə qoşulmaz, tənəffüslərdə bütün uşaqlar bir-birlərilə oynadığı halda, o bir küncdə durub baxardı. Müəllim ona bir sual verərsə qıpqırmızı olardı. Lap yaxşı bildiyi bir şeyi belə söyləyə bilməzdi. Doqquz yaşı olanda anası onu oxuda bilməyib məktəbdən aldı. Qonşuların köməyi və yalvar-yaxarla Təbrizin Liləvan küçəsindəki kiçik bir dərzi şagirdliyinə düzəltdi. Illər gəlib keçdi, mən orta məktəbi qurtardım, o, yerindən tərpənmədi. Bir daş kimi dərzi dükanında düşüb qaldı. Onun dərzi şagirdi olması, təbiidir ki, bizim əlaqəmizi kəsmədi. Əksinə, böyüdükcə bizim ünsiyyətimiz daha da artdı.
Həyat bizi daha da yaxınlaşdırdı. Həyatın hadisələri məni haldan çıxardığı bir zamanda, o bu hadisələrə qarşı sakit, laqeyd görünərdi. Heç bir ehtiyac, heç bir dərd onun adi halını pozmadı. Bir axşam evimiz şam tapmasaydı, mən deyinməyə başlardım. O isə bütün günü ac qalmış olsa belə bir kəlmə söz danışmazdı. Bununla belə mən istər şad və istər qəmli zamanlarımda, başqa birisi ilə danışmaq, söhbət etməyə ehtiyac duyduğum zamanlarda, həmişə onu axtarıb tapardım. O mənim hər cür sözümə dözərdi. Özü də eyni bir vəziyyət, eyni bir sakitliklə mənə qulaq asardı. Istər yaxşı sözlər danışım, istər pis, fərqi yox idi.
Acıqlı olduğum günlərdən birisi yadıma düşür. Kirayə pulunu gecikdirdiyimiz üçün ərbab bizi evdən qovmaqla təhdid etmişdi. Pul yox idi. Qazanmağa da iş tapılmırdı. Küçələri boş-boş gəzib yorulduqdan sonra Azadın yanına getdim.
-Azad, -dedim, -dərd ürəyimi dağıdır. Ağlamaq istəyirəm. Gözlərimdən yaş gəlmir. Bu nə güzaran, bu nə dirilikdir? Azad! İşləməyə yer yox, danişgahda oxumağa imkan yox, oğurluqmu edim, qardaş? Əlim sağ, qolum sağ, özümdə dağ gücü hiss edirəm, mən nələr edə bilmərəm? Əlimdən nə gəlməz? Nəyə gücüm çatmaz? Vallah, od dəryasını yar keç desələr, keçərəm! Bəs indi də işləməyəndə mən nə zaman işləyəcəyəm?.. Hara gedim, tiryəkxanayamı?..
O nə isə tikirdi. Mən sözə başlayarkən əl saxlayıb ani olaraq üzümə baxdı, yenə iynəsini götürərək öz işilə məşğul oldu. Söz bura çatan kimi o, iynəsini yerə qoyub sakit nəzərlərini mənə çevirdi.
- Azad, -dedim, -bizim hərəmizin iyirmi dörd yaşımız var. Iyirmi dörd! Kim bilir, bəlkə də biz ömrümüzün yarısını yaşamışıq. Bəlkə də lap bir illik ömrümüz qalır. Bu iyirmi dörd ildə biz nə görmüşük? Bizdən soruşsalar ki, həyat nədir, nə üçün insan dünyaya gəlir və bir müddət sonra yox olur, ölüb gedir, deyən bir fikir son günlər mənə rahatlıq vermir, bir il və ya bir ay sonra ölə biləcəyimi təsəvvür etdikdə, məni vahimə basır. Həyatda mən nə gördüm, nəhayət, nə qoyub gedirəm?.. Ölən günün sabahısıca bizi unudacaqlar. Bir daş da yonmamışıq ki, ona baxanda bizi xatırlasınlar. Bizim üçün həyat nədən ibarət olmuşdur?.. Idraksız uşaqlıq dövründən sonra başlanan aclıq, ehtiyac və avaraçılıqdan başqa biz nə görmüşük?..
Mənə elə gəlir ki, bir quşun, bir qarışqanın həyatı bizimkindən daha faydalı, daha ağıllıdır. Biz heç bir şey gözləmədən, heç bir şey arzu etmədən, məqsədsiz, qayəsiz bu günü sabah eləmişik. Səhər bütün heyvanlar yuxudan duran kimi biz də yuxudan durmuşuq. Bütün heyvanlar kimi tövləmizdən çıxmış, avara-avara dolanıb gün batanda yenə yatmışıq və bu qayda ilə günlərimizi keçirmişik. Bir tikə çörək, qışda bir manqal kömür dərdindən başqa hansı bir fikir, hansı bir əməl qəlbimizi döyündürmüşdür? Məgər həyat budur?.. Yaşayışın qayəsi budurmu?..
Sən elə bilmə ki, məni danışdıran pulsuzluq və ya aclıqdır. Yox, Azad!.. Fikrimdə başqa şeylər dolanır. Bizim bu fasid mühitə baxıram, ürəyim bulanır. Sahibi-mənsəblərimizi götür. Onlardan bəzilərini mən tanıyıram. Hətta məişət və tərzi-təfəkkürlərinə də aşınayam. Onlar yaşayışın mənasını məgər bizdən artıq qanmışlar?.. Hansı əməl üçün onları öldükdən sonra yad edəcəklər? Tiryəkə və fahişəliyə rəvac verdikləri üçünmü?.. Bir heyvanın həyatı onların həyatından daha faydalıdır. Heç olmazsa heyvanın bir şeyə xeyri olur. Onlar isə yeyir, yatır, işsizlikdən şişir, toxluqdan harınlıq etməyə başlayır, xalqa min cür əziyyət verirlər. Heç olmazsa bir tikə çörək dərdi bizim fikrimizi məşğul edir!..
Onların başı nə ilə məşğuldur?.. Cəmiyyətimizdəki pis əməllər, pozğun ehtiraslar məgər onlardan çıxmır?.. Tutaq ki, yedilər hər il otuz batman düyünün plovunu, beş batman yağı, on beş qoyunu yedilər, hər ay bir xanımın ağuşunda gecələrini səhər etdilər. On il, iyirmi il, otuz il ömürlərini mütəmadi bu minvalla keçirtdilər. Nə olsun?.. Bir səhər yuxudan duran kimi yenə yemək istəyəcəklər, həm də bizdən artıq acgözlüklə özlərini plovun üstə atacaqlar, bir arvad gördükdə gözləri heyvan gözü kimi yanacaqdır. Heç bir zaman qarınlarını tox, ehtiraslarını soyumuş görməyəcəklər. Qazandıqları da xalqın nifrət və qəzəbi olacaqdır. Həyat bundanmı ibarətdir?.. Mən ki, belə həyatı istəməzdim. Bir iş görmək istəyirəm, Azad!.. Elə bir iş ki, bizdən beş gün sonra gələnlər də ondan xeyir görsünlər. Kəndə gedəcəyəm. Bir ərbaba nökər olub, bağbanlıq edəcəyəm. Heç olmazsa ağac əkərəm, bağ salaram, öləndən beş il sonra insanlar bir xeyir görərlər. Adımı rəhmətlə çəkərlər!..
Mən bu qədər danışdım, Azad heç dodaqlarını da tərpətmədi. Gözlərini bir nöqtəyə dikib durdu. Mən onun heç bir zaman, heç bir şey başa düşməyəcəyi aləmdən danışdığımı güman etdim. Mənə elə gəldi ki, o ömründə bir dəfə də belə məsələlər haqqında düşünməmişdir... Hətta bu fikirlər ona təəccüblü görünür. Bəlkə məndən acığı da gəlir. Məni naxoş və ya xudbin hesab edir. Papağımı götürüb dükandan çıxmaq istədim. O, yerindən tərpənmədi. Mən onun üzünə baxdım:
- Dünyada sən olmasaydın, mən çoxdan özümü öldürmüşdüm, -dedim. -Çünki sənə baxıram, məndən də faydasızları var, deyə təskinlik tapıram. Yazıq, min yazıq bizə baxıb övladlarım var deyən vətənə! Yazıq bu gül kimi Azərbaycan torpağına ki, üstündə sən və mən gəzirik. O, bizdən nə xeyir gördü? Hansı şəhərini abad etdik?.. Hansı karxanaları yaratdıq, hansı maşınları qayırdıq? Bu torpaq başqalarının əlində olsaydı, hər qarışını bir qızıla dəyişməzdi. Burada bir cənnət düzəldərdilər ki, üstündəki hər vətəndaş sənin bir ərbabından xoş və ali həyat keçirərdi. Bəli, əzizim Azad Sükuti, sən bir məzar kimi sussan da mən sözümü deyəcəyəm. Bizim həyatımız bir qara quruşa dəyməz!.. Çünki bizcə həyat yeməkdən, yatmaqdan, yenə yeməkdən və yatmaqdan ibarətdir. Biz ölüm qapımızı döyən günə kimi də belə yaşayacayıq. Biz ölmək üçün yaşayırıq. Yaşamaq üçün ölən insanlardan xəbərsizik!.. Buna görə də cənazəmiz qəbrə çatmamış bizi unudacaqlar. Səni də, məni də, bizim tanış və dostlarımızı da. Yox, bəlkə bir səni yad edən tapıldı. Deyəcəklər ki, dərzi Azad yaxşı yamaq salardı. Allah rəhmət eləsin!
Özümü dükandan küçəyə atarkən onun səsini eşitdim.
-Fərda, Fərda!
Cavab verməyib çıxıb getdim. Bir müddət sonra bu hərəkətimin peşmançılığını çəkməyə başladım. Mən bu yazığı niyə incitdim?.. Onun təqsiri nədir? Bir könlü ki, tikə bilməyəcəksən, niyə yıxırsan?—deyə düşündüm. Gün batıb qaş qaralana qədər küçələri dolandım. Şeylərimizi həyətə atılmış görəcəyim fikri ilə evə qayıtdım. Anam astanada oturub məni gözləyirdi.
- Nə var, ana, hələ ərbabın adamı gəlməyib ki?
- Gəlmişdi, oğul.
- Nə dedi?
- Nə deyəcək, pulunu alıb getdi.
- Pulu hardan tapdın, ana?
- Necə hardan tapdım, ogul! Azad gətirdi, dedi ki, sən vermisən.
Mən barmağımı dişlədim. Anamın qolundan tutub içəri apardım. Sonra Azadla görüşdükdə təşəkkür etdim. Keçən kobud rəftarım üçün üzr istədim. O heç bir söz demədi, gözlərini bir nöqtəyə dikib durdu.
Bir ay sonra anamı da kəndə getməyə razı saldım. Səlimə xanım və Azadla halallaşıb Təbrizdən ayrıldıq.
***
Tam beş il mən Azadı görmədim. Nə o kəndə gəldi, nə də mən Təbrizə getdim. Buna baxmayaraq Təbrizə gedənlər vasitəsilə ondan xəbər tuturdum, özümdən də ona xəbər çatdırırdım. Bu beş ildə çox sular axmış, çox əhvalatlar baş vermişdi. Cahan hərbi başlamış, Rza şah taxt-tacdan əl çəkərək İranı tərk etmiş, polis, jandarm və ağzı yelli mürtəcelərin zülmü xeyli azalmış, müxtəlif hizblər, ittihadiyyələr meydana çıxmışdı. Azərbaycanın istər şəhər, istərsə kəndlərində camaat hərəkətə gəlmişdi. İclaslardan, mitinqlərdən başqa, evlərdə də azadlıqdan, yaxşı yaşayışdan, elmdən, ana dilindən danışırdılar. Nəhayət 1945-ci il sentyabr ayının 3-də Azərbaycan demokratlarının deklarasiyası intişar tapdı.
Tez bir müddətdə bizim kənddə də demokrat təşkilatı yarandı. Mən də başqa yoldaşlarım kimi tudədən demokrata keçdim. Tezliklə məni kəndimizdəki demokrat təşkilatının sədri seçdilər. Mən günlərimin nə cür gəlib getdiyini bilmirdim. Biz Azərbaycan üfüqlərində işıqlı bir günəş doğduğunu hiss edirdik. Bu günəş hamının qəlbini böyük bir ümidlə doldururdu. Hadisələr də çox şiddətlə inkişaf edirdi. Bir neçə ay sonra biz kənddə mitinq keçirib Azərbaycan konqresinə nümayəndələr seçdik. Nümayəndələr içində mən də var idim.
Noyabr ayının 18-də biz Təbrizə gəldik. Mən Təbrizi nə qədər dəyişmiş gördüm.
Küçələrdə qeyri-adi bir canlanma və hərəkət vardı. Ürəyim, Azadı görmək həvəsi ilə döyünürdü. Elə birinci gün köhnə həyətimizə getdim, Səlimə xanımı gördüm. Alnımdan öpdü, anamı xəbər aldı, ağladı. Azadı soruşdum.
- Təbrizdə yoxdur, -dedi, -Zəncana gedib, demokrat düzəltməyə göndəriblər. Axı, indi o da demokratdır. Mən də demokrat olmuşam, ogul. Allaha təvəkkül. Deyirlər ki, gərək Azərbaycana azadlıq alaq. Hamıya iş verək, hamının çörəyi olsun. Uşaqlar öz dilimizdə oxusun. Xoşuma gəldi. Getdim yazıldım. Indi də komitəmizdə iclas olacaq, gəl otur, sənə bir stəkan çay verim, sonra gedərəm.
Mən sevinc, heyrət və təəccübümü gizlədə bilməyərək:
- Sağ ol, Səlimə xala, -dedim. -Get, iclasa gecikmə. Təəssüf ki, Azadı görə bilmədim. Məndən ona salam deyərsən.
-Deyərəm, oğlum, deyərəm. Sən də gecəni heç yerdə qalma. Evimizə gəl, gözləyəcəyəm, gəl ha, -deyib getdi. Mən də dərin fikrə dalmış halda Mərkəzi Komitəyə qayıtdım. Orada mənə Təbrizə köçməyi, Mərkəzi Komitənin təlimatçısı olmağı təklif etdilər. Xalq konqresi qurtaran kimi mən kəndə qayıtdım. Bir müddətdən sonra təşkilatın işlərini təhvil verdim. Anamı götürüb Təbrizə köçdüm. Yenə də köhnə evimizi kirayə etdik. Anam, başqa yerə getmək istəmədi -əvvəldən öyrənmişəm, Səlimə xanım da oradadır, -dedi. Mən də razı oldum. Səlimə xanım bizim gəlişimizdən çox sevindi. Azadın iyini sizdən alıram, deyib agladı. Anam ona təskinlik verdi.
- Nə olacaq, - dedi, -inşallah tezliklə Azad da qayıdar, bir iş, bir tikə çörək sahibi olar. Evləndirərsən, sən də birçəyinin ag vaxtında bir gün görərsən.
-Nə bilim, deyirlər ki, Zəncan tərəfdə qarışıqlıqdır. Zülfüqari qan-qan deyir. Başına adam yığıb demokratlarla vuruşur.
Burada mən sözə qarışdım:
- Qorxma, Səlimə xala. Zülfüqari-zad bir qələt eləyə bilməz. Bir xalq ki, azadlıq üçün ayağa durdu, onu yatırmaq asan iş deyil.
Təbrizə köçəndən sonra işdən başım açılmırdı. Gecələri də Mərkəzi Komitədə işləyirdik. Məclis və dövlət işini tərtibə salır, kəndlərdə demokrat təşkilatlarının möhkəm bir qayda və nizam üstündə qurmaq tədbirləri görürdük. O günlər bizdə təsvirəgəlməz ruh yüksəkliyi vardı. Elə bil ki, qüvvəmiz də birə-min artmışdı. Yorulmaq bilmirdik. Işlərin bu şiddətli zamanında Zəncandan pis xəbərlər gəlirdi. Bir yandan Zülfüqari, bir yandan da Tehran mürtəceləri orada cürbəcür fəsadlar törədirdilər. Demokratları öldürür, ayaqlarını nallayır, alınlarına odlu dəmir basırdılar. Azərbaycanın hər tərəfindən narazı və mürtəce ünsürlər Zülfüqarinin başına toplanırdı. Belə bir zamanda Mərkəzi Komitə bir neçə yoldaşımızı zəncana göndərməyi qərara aldı. Göndərilənlərin içində mən də vardım. Mən Təbrizdən çıxmamış Səlimə xalaya baş çəkməyi özümə borc bildim. O, Azada salam göndərdi. Bir cüt corab, bir də yun şərf büküb verdi. Soyuqdur, ona yetir, dedi. Mən də onu anama, anamı da ona tapşırdım. Hər ikisinə ürək-dirək verib yola düşdüm.
Sabahısı gün biz Zəncana çatdıq. Şəhər demokratların əlində idi. Zülfüqari neçə gün əvvəl şəhərdən çıxıb qaçmışdı. Başına yığdığı adamlarla cənub tərəfdəki kəndlərdə terror yaradır, Zəncana hücum etməyə hazırlaşırdı. Onun bu fikrini pozmaq üçün Zəncanın demokrat hökuməti fədailərdən bir neçə dəstə cənuba göndərmişdi. Azadın bu dəstələrdən birinə başçılıq etdiyini mən Zəncanda öyrəndim. Doğrusu neçə ildən bəri ayrıldığım və hələ də fikrimdə sakit, hədsiz dərəcədə mülayim bir adam kimi canlanan Azadı çox görmək istəyirdim.
Onun indi nə halda olduğunu, nələr düşündüyünü, nə cür dəyişdiyini təsəvvür etməyə çalışırdım. Lakin aydın bir qərara gələ bilmirdim. O biri tərəfdən də köhnə bir yoldaş, bir qardaş kimi könlüm onu istəyirdi. Elə bu zaman Zəncana xəbər gəldi ki, Zülfüqari ilə fədailərin ilk dəstəsi. “X” kəndinin yaxınlığında qarşılaşmışdılar. Azca atışmadan sonra Zülfüqari kəndə çəkilmiş və ətrafı möhkəmlətmişdir... Fədailər dəstəsi kəndi dörd tərəfdən mühasirəyə almışdır. Bu dəstənin başçısı Azad idi. Çox gərgin və məsuliyyətli bir vəziyyət yaranmışdı.
Biz fədailərin mütləq qələbəsini təmin etməyi və mümküm qədər az təlafat verməyi düşünürdük. Həmin gecəni biz Zəncandan çıxdıq və atışmanın şiddətli zamanında gəlib Azadın dəstəsinə çatdıq. Azad fədailəri uzun müddət kəndin ətrafında, açıqlıqda, soyuq havada saxlamağın çətinliyini görərək dörd tərəfdən kəndə hücuma keçmişdi. Bərk atışma gedirdi, fədailərdən bəziləri hətta kəndin içinə girmişdi.
Zülfüqari, deyəsən, kəndi rahatca vermək istəmirdi. Onlar ciddi müqavimət göstərirdilər. Lakin fədailərin təzyiqi getdikcə artırdı. Bir neçə saat sonra qaş qaralanda şərq tərəfdən Azad özü qabaqda olmaqla fədailər kəndə doluşdular. Bu zaman Zülfüqari ağır təlafatdan sonra bir neçə nəfərlə kəndin qərb tərəfindən qoyub qaçdı və aradan çıxdı. Biz həmin vuruşmada Azadın yaralandığını xəbər aldıq.
Mən tez özümü ona çatdırmağa çalışdım. Bu mənim beş illik ayrılıqdan sonra onunla ilk və son görüşüm oldu. Onu kənd evlərindən birində bir fərşin üstə uzatmışdılar. Başının altında yastıq vardı. Çuxasını üstünə salmış, beşaçılan tüfəngini yanına qoymuşdular. Onun ətrafında halqa vurmuş fədailərdən kimisi oturmuş, kimisi əmrə müntəzər durmuşdu. Mən içəri girən kimi onun üzünə baxdım. Ağarmış halda gözlərini yummuş və səssizcə uzanmışdı. Mən yavaş addımlarla onun başı üstünə gəldim, diz çöküb əlini əlimə aldım, alnından öpdüm.
-Azad, sənə nə olub?
O, heyrət və təlaşla gözlərini açdı. Üzümə baxdı. Bütün siması qəribə bir təbəssümlə işıqlandı. Mehribanlıqla başını dizimin üstünə qoyub:
-Bu saat səni düşünürdüm, -dedi, -nə yaxşı gəldin. Yoxsa bu dünyadan ürəyi nisgilli gedəcəkdim.
-Nə danışırsan. Azad, qardaşım? -dedim, -biz hələ indi yaşamağa başlayırıq. Dünyadan getmək nədir, bu nə sözdür sən ağzına gətirirsən?.. Sənə nə olub, haradan yaralanmısan?
O, əli ilə sağ çiyninin altını göstərdi. Güllə qabaqdan dəyib daldan çıxmışdı.
Ciyərlərini də zədələmişdi. Mən ona təskinlik vermək istərkən o, sözümü kəsdi:
-Bunlara ehtiyac yoxdur, -dedi. -Mən ölürəm. Artıq ayaqlarımın soyuduğunu hiss edirəm. Sözümü kəsmə, mənə yaxşı qulaq as, mən danışmaq istəyirəm. Yadındadırmı, Fərda, beş il bundan əvvəl Təbrizdə, dərzi dükanında sən məndən nə üçün yaşayırıq, həyatın mənası nədir, deyə soruşmuşdun? Onda mən sənə cavab verməmiş, susmuşdum. Sən isə mənim bu cür şeyləri qanmadığımı güman edərək acıqlanıb getmişdin, yadındadırmı?.. Lakin o zaman mən də sənin kimi düşünürdüm.
Mən düşünürdüm ki, hayatımızın mənası vətənimizin səadəti üçün çalışmaqdadır.
Amma o zaman mən danışa bilməmişdim. Çünki danışmaqda da bir məna yox idi.
Indi isə sənə deyirəm, qardaşım Fərda, sizə deyirəm qardaşlarım (o, azca boylanıb fədailəri gözdən keçirdi), bəli sizə deyirəm. Bizim hamımızın səadəti, bax, bu alçaq daxmaların azadlığında, bu doğma yurdun, bu ana torpağın istiqlaliyyətindədir. Yerə qoymayın o tüfəngləri ki, onları bu doğma torpaq sizə tapşırmışdır. Bir zaman bu oğlan, məqsədsiz, amansız keçən həyatı heyvani həyat adlandırmışdı. Bu sözlərdəki böyük məna həyatın mənasıdır. Bəli, heyvan kimi yaşamaq istəməyənlər gərək vətənlərinin övladı olsunlar. Mən ölürəm, Fərda, amma mən yaşamaq üçün ölürəm. Ölmək üçün yaşayanların dövrü qurtardı, bundan sonra zaman bizimdir, yaşamaq üçün ölməyə hazır olanlarındır!..
O, azca dayanıb udqundu, yenidən ahəstə-ahəstə davam etdi:
-Anam, yurdum, doğma Azərbaycan, məni bağışla!.. Sənə də az fayda verdim, az yaşadım, tez öldüm! -deyib qalxdı və fərşin ucunu qaldıraraq torpağı öpdü.
-Öpünüz, səcdəyə qapılıb hamınız bu torpağı öpünüz! Bizim əzəli və əbədi beşiyimiz budur.
Mən onu qucaqlayaraq yerində uzandırdım.
-Sakit ol, Azad, özünü üzmə, qardaşım! -dedim. Özüm də bilmədən gözümdən süzülən yaş damcıları onun alnına düşdü. O, kirpiklərini qaldırıb mənə baxdı və yenə də gülümsədi:
-Budur həyatın mənası, -dedi. -Dövrəmdə silah yoldaşlarım, başımın üstündə məslək qardaşım, yanımda vətənin azadlığı üçün qaldırılmış silah. Bu, şərəfli ölümdür, Azad!.. Əziz qardaşlarım, mənim qəbrimi uca bir yerdə qazarsınız. Elə yerdə qazarsınız ki, oradan Azərbaycanın geniş çölləri, duru çayları, güllü çəmənləri və bağları görünsün. Elə yerdə qazarsınız ki, qəbrimin üstünə gələn adamın nəzərlərində geniş üfüqlər açılsın. Həm də o yeri böyük yol kənarında seçərsiniz. Qoy gələcəyin azad nəsillərinin ayaq səsi qəbirdə də olsa qulaqlarıma çatsın. Bəlkə onlar da bizi rəhəmətlə yad etdilər. Elədirmi Fərda?..
Mən artıq özümü saxlaya bilməyərək ağlaya-ağlaya:
-Yox, Azad, gələcək nəsillərin yaşaması üçün ölənlər əbədi həyat qazanırlar, -dedim. Alnına xəfif bir tər gələndə o, gözlərini bir daha mənə tərəf çevirdi:
-Anamı öp, öldüyümü ona söyləmə, yazıqdır. -dedi və əbədi olaraq gözlərini yumdu.
Mən qeyri-ixtiyari ayağa durdum. Üzlərində sərt bir ifadə, gözləri qəzəblə yanan fədailərə baxdım:
-Qardaşlarım, gəlin silahlarımızı ürəyimizə basıb onun pak ruhu qarşısında and içək. And içək ki, ölüm bizi Azərbaycanın səadəti yolundan, böyük amalımız yolundan döndərə bilməz!.. Yadımızda saxlayaq ki, onun hələ soyumamış qanı bizi intiqama çağırır, azadlıq yolunda mərd durmağa çağırır. Zülfüqarilərə ölüm!.. Xainlərə lənət!.. Eşq olsun
qəhrəmanlara! Xalqın yaralı qəlbini ancaq onlar sağalda bilər, ancaq onlar azadlıq bayrağını ucalara qaldıra bilər!.. Yaşasın azadlıq!..
Fədailər bir səslə:
-Yaşasın azadlıq! -deyə qışqırdılar və tüfənglərini havaya qaldırdılar.
***
Biz onu, öz vəsiyyətinə görə uca bir yerdə basdırdıq. Bu yol Təbrizlə Zəncanı birləşdirən böyük yolu qoynuna almış Təbriz gədiyidir. Onun ən uca təpəsindəki qəbrin üstündə duran adamın nəzərlərində böyük üfüqlər açılır, oradan Azərbaycanın həm cənub, həm də şimal sahələri görünür.
Bir neçə gün sonra mən Təbrizə qayıtdım. Səlimə xala Azadın mənimlə gəlmədiyini gördükdə narahat oldu. Mən onun vəsiyətinə əməl edərək ölümünü anadan gizlətdim. Zəncanda bərk məşğul olduğuna, işini qurtaran kimi mütləq gələcəyinə inandırdım. Səlimə xanım indi də ona corab toxuyur, yaxşı bir xörək bişirəndə onu yad edib durur, səbirlə yolunu gözləyir.
Azadın həyatı və ölümü gözlərim önündə canlandıqca həyatın qəribə sirlərini və dərin mənalarını mənə xatırladır.
Bakı 1946
No comments:
Post a Comment