(1999 – 1920)
دوشمنلریمیز، اوزون زامانلار بیزیم هؤویتیمیزی گؤسترهن ان کیچیک قرینهنی سیلمک، آرادان آپارماق و بو مومکون دئییلسه تعبیر- تفسیر یولو ایله ان ضعیف روایته دایاناراق گون کیمی آیدین دلیللری هئچه سایماق و اونوتدورماق ایستهدیلر.
Professor Həmid Nitqi (1920 – 1999)
NƏ ETMƏK?
Düşmənlərimiz, uzun zamanlar bizim höviyyətimizi göstərən ən kiçik qərinənəi silmək, aradan aparmaq və bu mümkün deyilsə təbir- təfsir yolu ilə ən zəif rəvayətə dayanaraq gün kimi aydın dəlilləri heçə saymaq və unutdurmaq istədilər.
NƏ ETMƏK?
Düşmənlərimiz, uzun zamanlar bizim höviyyətimizi göstərən ən kiçik qərinənəi silmək, aradan aparmaq və bu mümkün deyilsə təbir- təfsir yolu ilə ən zəif rəvayətə dayanaraq gün kimi aydın dəlilləri heçə saymaq və unutdurmaq istədilər.
دوشمنلریمیز، اوزون زامانلار بیزیم هؤویتیمیزی گؤسترهن ان کیچیک قرینهنی سیلمک، آرادان آپارماق و بو مومکون دئییلسه تعبیر- تفسیر یولو ایله ان ضعیف روایته دایاناراق گون کیمی آیدین دلیللری هئچه سایماق و اونوتدورماق ایستهدیلر. بو ایشده بیلهرک و نقشه اوزره خیانت ائدنلر اولدوغو کیمی حاکيم موحیطین عمومی آتموسفرینه اویاراق، بیلهرک ده او یولو گئدنلر چوخ ایدی.
بو دوشمنلرین و دوشمنلرین دوستلارینین طبیعی دیر کی، لاپ باش هدفلری دیلیمیز ایدی. البته دیلی اینکار ائده بیلسهلر، ادبیاتیمیز و اونون تاریخی ده اؤز- اؤزونه مونتفی اولار.
دئدیگیمیز کیمی باش هدف دیلیمیز ایدی. اونا بیر نئچه طرفدن هوجوما کئچدیلر. لاپ باشدا آذربایجانلی آیدینلارینین فارس دیل و مدنیتینه بسلهدیکلری صمیمی و قديمی علاقهدن سو-ایستیفاده ائتدیلر. بو علاقهیه دایاناراق اؤز آنا دیلینه سویوقلوق ایستهدیلر.
آنا دیلین تعلیم و تعلومو مومکون اولمایینجا و دیل آنجاق گوندهلیک، سطحی موناسیبتلره حصر ائدیلینجه، کلمهلر اونودولار، خزینهسی توکنر. دیل فقیرلشر. سونرا آیدینین باشینا قاخینج اولار. خبرسیز توتولدوغو اوچون، بو آلتدان- آلتدان خبيثانه تبلیغ یالانینا اینانار.
حقارت حیسی ایله اؤزونو و دیلینی اینکار ائتمگه باشلار. اوشاغینا ائلیمیزده اسکیدن دب اولان گؤزل آدلار یئرینه، هئچ آذربایجان تورکونون آغزینا دوزگون تلفوظ ائدیلمهیهجک فارس و فیرنگی آدلار تاخار، اوشاغی ایله آنا دیلینده دانیشماز و آخیردا «ایکی مسجید آراسیندا بئناماز»، «آز آنجا رانده از اینجا مانده»، «نه او نه بو» یعنی هوویتسیز، شخصیتسیز «هایمانلوس»۱ اولار، فردوسىنين دئدیگی کیمی:
«نه تورک و نه دهقان نه تازی بود / سخنها بکردار بازی بود»
بو جینایتی تثبیت ائتمک اوچون، ایرانلیلیقلا فارسلیغی بیر توتماق خیانتینه قدر گئدیرلر.
حالبوکی، ایرانلیلیق بو مملکتده یاشایان بوتون خالقلارین شانلی موشترک صیفتیدیر. آذربایجانلی اؤزونه خاص دیلی ایله، مدنیتی ایله و باشقا ایمتیازلاری ایله، ایرانلیلیقدا فارسلارین هئچ بیریسیندن قیل قدر، دالی دئییلدیر. بیز بو سؤزو لاف- گزافلا یوخ، عملن تر- تمیز قانیمیز، سایسیز قهرامان و شهیدلریمیز (اوزاقلارا گئتمهسک بئله) ستارخانلاریمیز و خیابانیلاریمیزلا مینلرجه دفعه ثابيت ائتمیشیک.
نه ایسه بو شرایطده وقاحتله ایرانلیلیغی فارسلیق انحصاریندا توتماق، باشقا خالقلاری فارسلیقدا حل ائتمک، آسیمیلاسیون سیاستی ایندییه قدر داوام ائدیب. بورادا بو سیاستین ايجتيماعی، نيظامی، ايقتيصادی و ژئوپلیتیک پلانلارینی بیر طرفه بوراخاق، مسالهنی دیل، ادبیات، مدنیت زاویهسیندن موطالیعهیه چالیشاجاغیق.
ایران خالقلارینین بو گونه قدر دوغرو- دوروست بیر تاریخی داها یازیلمادی. تاریخ دئییب بئیینلریمیزه سوخوشدورولان معلومات، آریایی شووونیزم خیدمتینده اولان تبلیغلردن اؤتهیه کئچمیر. بونلارا خالق کوتلهلری یوخ، پادشاهلارین رسمی کئچیدی واردیر. حتی بو رسمی پورترهلر قالئریسینده فارس اولمایان چؤهرهلر حدیندن آرتیق چیرکین تصویر ائدیلمیشدیر. تحریفلر بوراد قالمیر و بونلارا محدود اولمور، فارس اولمایان ائللر، «دوشمن» و یا «وحشی» آدلانیر، «چادر- نشینلر» تحقیر ائدیلیر. پیس طرفلر زرهبین آلتیندا موبالیغه ایله بؤیودولور، یاخشی طرفلر ایسه سوکوتلا کئچیریلیر.
بؤیوک عالیملر، شاعيرلر، مورشيدلر، خولاصه موثبت سیمالار حاقیندا عملیات باشقا جورهدیر: بیر شاعير شعرلرینین اون یئرینده بئله صراحتله تبریزلىيم دئسه و فارسجانین یانیندا تورکجهده غزللری مؤوجود اولسا دا گئنه بیر باهانا تاپیب «صائب تبریزی» یوخ «صائب اصفهانی» دئیه ایصرار ائدیرلر. موسیقیده ده «بایات تورک»-ى «بایات اصفهان»-آ چئویردیکلری کیمی، نیظامینی ده، گئنه بیر هئچدن باهانایا دایاناراق گنجهدن قوما داشیییرلار.
اولار بو یولدا هر شئیی جایز بیلیرلر. کیچیک بیر ميثاللا بونو گؤسترمک ایستیریک: ۱۹۶۷ ده باکیدا چاپ اولموش «قطران»-ین دیوانىنین موقدیمهسینده پرفسور دوکتور بگلری بو بابدا جالیب نومونهلر وئرمکدهدیر.
آشاغیداکی سطيرلری برابرجه اوخویاق:
«قطرانین آذربایجانین اورگی اولان تبریز شهریندن اولماسینا باخمایاراق، گؤرونور کى، «رضا شفق» بعضی «جیلی»، «گیلی»، «دیلمی»، «ترمزلی» آدلاندیران مولیفلر کیمی اونو آذربایجاندان آییرماق فیکرینده اولموشدور. لاکین نه شفقین بو یالنیش مولاحیظهلری، شاعيرین تبریزلی اولماسینا حتی کیچیک شوبهه بئله یاردا بیلمز.»
«نئجه کی، بعضیلری اونو «جیلی»، «گیلی»، قلمه آلمیشلار. بیزجه همین سهوین سببی بو اولموشور کی، واختیله همداندان باشلایاراق شیمالی قافقاز حدودونا قدر بیر اراضییه فارسلار «کوهستان» (داغلیق) دئییرمیشلر. عرب ایستیلاسیندان سونرا عربلر «جبل» (داغیق) آدلاندیرمیشلار. بو اراضیده یاشایان اهالییه «جبلی» (داغلی) آدی وئرمیشلر. بیزجه قدیم بیر سند کیمی الیمیزه گلیب چیخان قطرانین سئچیلمیش اثری دیوانیندا، شاعير انوری ابیوردی اونو «الجيلی الآذربایجانی» یوخ، «الجبلی الآذربایجانی» قلمه آلمیشدیر کی، سونرالار بعضی کاتیبلرین ساوادسیزلیغی اوجوندان بو سؤز «جبلی» یوخ، «جیلی» یازیلمیشدیر.۲ و مودقیق تحقیقچیلریمیز «آذربایجانی» کیمی بؤیوک بیر کلمهیه ایلتیفات ائلهمهییب، بوتون مؤوجود دلیللر و شاعيرلرین دیوانینا توجه ائتمهدن قطرانی دا تبریزه چوخ گؤرموشدور. کیم دئمیش «قیلینج اؤز قینینی کسمز» یالاندیر، بو «ایلانلار» به خوصوص «اؤز یووالارینا اگری گیرمک» اوچون تربیه اولموشلار.
آدی کئچ کیتابدا، هامان عالیم و محقق، قطرانین آنادیلی و ناصر خسروون مشهور قئیدی حاقیندا یازدیقلارینا، اوخویوجونون دقتینی چکمک ایستیریک:
«ناصر خسرو علوی (۱۰۰۴- ۱۰۸۸) غربه سیاحته چیخدیغی زامان ۴۳۸ (۱۰۴۶- ۱۰۴۷) جی ایلده تبریزده قطران ایله گؤروشموشدور. ناصر خسرو بو گؤروش حاقیندا یازیر: تبریزده قطران آدلی بیر شاعر گؤردوم کی، یاخشى شعر یازیردی، آنجاق فارس دیلینی یاخشی بیلمیردی. منیم یانیما گلدی، منجیق و دقیقی دیوانلارینی گتیردی و اوخودو. او چتین اولان سؤزلرین معناسینی سوروشدو، سؤیلهدیم، ایضاحلاری یازدی. اؤز شعرلرین ده منیم اوچون اوخودو... ناصر خسرو علوینین بو موختصر لاکین موهوم قئیدیندن شاعيرین آدی و هم ده اونون فارس دیلینی یاخشی بیلمهمهسی اورتایا چیخیر! بو مسالهنی بعضی بورژوا عالیملری گویا قطران فارس دیلینین آنجاق «آذری» لهجهسینی یاخشی بیلیب، او زامان خوراساندا دب اولان، او گونون شعر و دانیشیق دیلی ساییلان «دری» لهجهسینی یاخشی بیلمهدیگی ایله ایضاح ائتمیشلر.۳ حال بو کی، بو بئله اولمامیشدير. چونکی، قطران اؤزو ده شعرلرینین بیرینده فارس دیلینین «دری» لهجهسینده شعر یازماسینا و بو دیلده یازماق اوچون ایلک دفعه اولاراق دیگر شاعيرلره ده یول و قاپی آچماسینا ایشاره ائتمیشدی:
ور مرا بر شعر گویان جهان رشک آمدی،
من در شعر دری بر شاعران نگشادمی.
...بو بئیتدن آیدین گؤرونور کی، قطران آذربایجاندا فارس دیلینین «دری» لهجهسینده شعر یازماقدا اؤزونو بیرینجی و ایلک جیغیر آچان شاعير حساب ائتمیشدیر. لاکین فارس دیلی آنادیلی اولمادیغینا گؤره قطران دا دیگر آذربایجانلیلار کیمی بو دیلده یارانمیش ادبیاتی یاخشی اؤیرنمیشدی. فارس دیلینده ایسه دانیشیق باجاریغی ضعیف اولموشدور. او دور کی، ناصر خسرو علوی اونون حاقیندا یوخاریداکی قئیدی قلمه آلمیشدیر. قطرانین بعضی چتین سؤزلرین معناسینی ناصر خسرودان سوروشماسی مسالهسینه گلینجه دئمک لازیمدیر کی، بو زامان، یعنی ناصر خسروون تبریزه گلیب چیخدیغی واخت قطران اؤزونون مشهور «التفاسیل» آدلی ایضاحلی فارس لوغت کیتابین ترتیب ائدیردی. ناصر خسرووا موراجيعت ائدیب اوندان بعضی سؤزلری سوروشماسی، گؤرونور همین کیتابین ترتیبی ایله علاقهدار اولموشدور.»۴ پروفسورون داها سونرالار قطرانین دیلینین تورکجه اولدوغونا دایر گتیردیی دلیللری بورایا آلماییریق.
گؤرونور کی، بیزی امحا سیاستینین فرهنگی بینؤورهسی، بئله- بئله تفسیر، تاویل و یالانلار اوزره قویولموشدور. هابئله باشقا بیر «ادبی شخصیت» ده، دیلیمیزی بیلمهدیگی حالدا دده قورقودو بیزه چوخ گؤرمک وظیفهسینی ایفا اوچون قوللارینی چیرمالامیشدی. بیزدن قطرانسیز، نیظامیسیز، صائبسیز، دده قورقودسوز، (و قاداغانلار اوزوندن فضولیلردن، ختایلردن، نسیمیلردن...خبرسیز)، او سؤز بو سؤز بیر کوتله یاتارتدیقدان سونرا دیلیمیزه سون حمله باشلار. مذکور «اوتوریته!» بو دفعه آذربایجان دیلی قرامرینى «مونتاژ» بویوردو و بو صورتده حتی اؤز دیلیمیز اوچون ده، دیلیمیزی بیلمهینلردن «قیم» احتیاجیمیز اولدوغو- حقارت حیسیمیزی درینلشدیرمک اوچون- گؤستریلدی. بو گوبود دوزنبازلیقلاردان سونرا سیرا «زبان عاریتی»، «یادگار مغول» ترجیع بندلرینه گلدی. بو جاهیلانه و ایگرنج یالانلار، «دوکتور محسنی»لر و «مستوفی»لرین زهرلهدیکلری هاوادا و موضاعف ایستیثمار و دوپ- دوز ایستعمار زنجیرلری آلتیندا تکرارلاندی. مدرسهلرده آنادیلی ایله دانیشماق یاساقلاندی. وعظ و رؤوضهخانلاریمیز بئله خالقا اولارین باشا دوشمهدیگی دیلده خیطاب ائتمگه مجبور ائدیلدیلر.
ایندی بو آغیر زنجیرلری آیاقلاریمیزدان سؤکوب آتماق ایمکانی وارکن گؤرک وضعیت ندیر؟
سؤیلهنیلن یالانلار، اوزون ایللر داوام ائدن تبلیغات و ایفتیرالارین جاوابی هله وئریلمهمیشدیر.
دیلیمیزی یازماق و اوخوماق تشبوثو محدوددور. بایرامدا آنادیلیمیزده کارتلارین یئری بوشدور. مطبوعاتیمیز یوخور. گونلوک بیر قازئت آچیلمامیشدیر. هله ده «چنگیز گتیردی»، «موغول گؤتوردو» هزیان و افسانهلرینی پوچا چیخاردانلار مئیداندا یوخدور. هله ده بیر- بیریمیزه اؤز دیلیمیزده یازانلاریمیز آزدیر.
به خوصوص بو ایکی نسیللیک دؤورهده، بو قارا گونلرده یئدیگیمیز ضربهلرین تأثیریندن چیخمامیشیق.
ایندی بئله «ایادی بیگانه» یالانینا اینانانلار آز دئییلدیر. بو تؤهمت و افسانهنی کؤکوندن قازماق اوچون، بیر کیچیک ميثال کافیدیر:
۱۹۵۸ ده، باکیدا، بؤیوک شاعير فضولىنین «ان قدیم و موکمل دیوانی»نی چاپ ائلهییبلر. بو دیوان ۹۸۰ قمری (۱۵۶۹) ایلینده تاماملانمیش ال یازماسینین فوتو صورتیدیر. پروفسور حمید آراسلی بو کیتابا بیر موقدیمه یازمیش و فضولی دیوانىنین داش باسما چاپلارینی ترتیب ایله گتیرمیشدیر. بو موقدیمهنین ۳ جو صحیفهسیندن بو قئیدی عینن آلیریق:
«فضولی دیوانىنین آشاغیداکی نشرلری واردیر:
تبریز- داش باسما ۱۲۴۴ (۱۸۲۸)، تبریز ۱۲۶۶ (۱۸۴۹)، تبریز ۱۲۷۰ (۱۸۵۴)، تبریز ۱۲۷۴ (۱۸۵۷).
دیوان فضولی- بولاق مطبعهسی- قاهیره- ۱۲۵۴ (۱۸۳۸)، بولاق مطبعهسی- ۱۲۵۶ (۱۸۴۰).
ایستانبول- داش باسما- ۱۲۶۸ (۱۸۵۱)، ایستانبول ۱۲۶۸ (۱۸۵۲)، ایستانبول- مطبعه اوصولو ایله- ۱۲۸۴ (۱۸۶۸)، ایستانبول ۱۲۸۶ (۱۸۷۰)، ایستانبول ۱۲۸۸ (۱۸۷۲)، ایستانبول ۱۲۹۱ (۱۸۷۵)، ایستانبول ۱۲۹۶ (۱۸۷۹)، ایستانبول ۱۳۰۸ (۱۹۱۵)، ایستانبول ۱۹۲۴، ایستانبول ۱۹۴۸، ایستانبول ۱۹۵۰. خئیوه ۱۳۰۰ (۱۸۸۲). داشکند ۱۳۱۱ (۱۸۹۳). داشکند ۱۳۱۲ (۱۸۹۴)، داشکند ۱۳۲۵ (۱۹۰۸)، داشکند ۱۳۳۴ (۱۹۱۳)، داشکند ۱۹۱۵ باکی ۱۹۴۴، باکی ۱۹۵۸ »
بو قئید جالیب بیر نوقطهنی ایشیقلاندیریر: ۱۹۵۸ میلادییه قدر فضولىنین دیوانی ۳۳ دفعه نشر ائدیلمیشدیر. ایلک نشر ۱۸۲۸ ده اولموش. دقت ائتدینیزمی هارادا؟ تبریزده! سونرالار بولاق (قاهیره) دا (۱۸۳۸). ایستانبولدا ایسه ۱۸۵۱ ده اولموش و داشکندده ۱۸۹۳ ده. باکیدا ایسه آنجاق ۱۹۴۴ ده.
ایستانبولدا ایلک دفعه نشرینه قدر، بو کیتاب تبریزده اوچ دفعه چاپ اولموشدور! دئمک بیزیم بابالاریمیزین اؤز ادبیات و دیللرینه او قدر عشقلری وار ایمیش کی، بؤیوک فضولىنین دیوانی تورکیه و قافقاز و سایر اؤلکهلرده چاپ اولماقدان قاباق هر یئردن اول تبریزده چاپ اولموشدور. او دا نه بیر دفعه، بلکه ۲۹ ایلده آلتی دفعه! دئمک «بو سؤزلری» بیزیم آغزیمیزا نه تورکیهلیلر، نه قافقازلیلار قویموشلار. دئمک فضولىنین و اونون شخصیتینده و اثرینده دیلیمیزی و ادبیاتیمیزی سئومگی و منیمسهمگی بیز هم تورکیه تورکلریندن، هم ده او تایداکیلاردان چوخ اول ثبوت ائتمیشیک. بو عشق بیزیم ایچیمیزده قاینامیش، بیزیم ائللرده چیچکلنمیش، ایلک مئیوهلرینی ده بورادا وئرمیش.
بؤیوک جینایتلر و خیانتلر دؤورهسیندن سونرادیر کی، یادیرغامالار ووجودا گلمیش، آغزیمیزا عئیرهتی نغمهلر سوخولموش، شئیطان روحوموزو اوغورلامیش، دوشمن هؤویتیمیزه قصد ائتمیشدیر. گؤرورسوز، فضولی دیوانىنین موسلسل (دالبادال) نشر دالغالاری ۱۸۵۶ دا دورموش! یعنی بیز یازیب- چاپ ائدن رولوندان اوخوجو رولونا ایتهلنمیشیک. سونرالاری، یاشادیغیمیز شووونیزم جهنمینده اؤز دیلیمیزده اوخوماغی بئله اونوتموشوق.
ایندی بو تاریخی لحظهده دوروب دوشونک: اسکی ساغلام حالیمیزا دؤنمک، هر اینسان کیمی اؤز دیلیمیزده یازماق و یاراتماق حاقینا مالیک اولماق و بو حاقدان ایستیفاده ائتمک اوچون نه ائلهمهمیز لازیمدیر: البته بیر چوخ شئیلر: ان باشدا، اؤزوموزو تانیماق و بیزه آشيلانمیش بو ملعون حقارت حیسیندن یاخامیزی قورتارماق. اؤزلوگوموزه، دیلیمیزه، ادبیاتیمیزا ایفتیخار ائتمک، بو هدفه کئچمیشی حاقی ایله اؤیرنمهدن یئتیشمک اولماز.
________________________________________
۱- اؤزگه
۲- پروفسور غلامحسین بیگدلی، قطران تبریزى ایرانی، ص ۱۶
۳- او جوملهدن باخ: ذبیح اوللاه صفا، تاریخ ادبیات در ایران. تهران، ۱۳۳۶، ص ۴۴۲؛ سید احمد کسروی، قطران شاعر آذربایجان، «ارمغان « مجلهسی، تهران، ۱۳۱۰، نومره ۱۲
۴- پروفسور غلامحسین بیگدلی، قطران تبریزى ایرانی، صص. ۴. ۵.
بو دوشمنلرین و دوشمنلرین دوستلارینین طبیعی دیر کی، لاپ باش هدفلری دیلیمیز ایدی. البته دیلی اینکار ائده بیلسهلر، ادبیاتیمیز و اونون تاریخی ده اؤز- اؤزونه مونتفی اولار.
دئدیگیمیز کیمی باش هدف دیلیمیز ایدی. اونا بیر نئچه طرفدن هوجوما کئچدیلر. لاپ باشدا آذربایجانلی آیدینلارینین فارس دیل و مدنیتینه بسلهدیکلری صمیمی و قديمی علاقهدن سو-ایستیفاده ائتدیلر. بو علاقهیه دایاناراق اؤز آنا دیلینه سویوقلوق ایستهدیلر.
آنا دیلین تعلیم و تعلومو مومکون اولمایینجا و دیل آنجاق گوندهلیک، سطحی موناسیبتلره حصر ائدیلینجه، کلمهلر اونودولار، خزینهسی توکنر. دیل فقیرلشر. سونرا آیدینین باشینا قاخینج اولار. خبرسیز توتولدوغو اوچون، بو آلتدان- آلتدان خبيثانه تبلیغ یالانینا اینانار.
حقارت حیسی ایله اؤزونو و دیلینی اینکار ائتمگه باشلار. اوشاغینا ائلیمیزده اسکیدن دب اولان گؤزل آدلار یئرینه، هئچ آذربایجان تورکونون آغزینا دوزگون تلفوظ ائدیلمهیهجک فارس و فیرنگی آدلار تاخار، اوشاغی ایله آنا دیلینده دانیشماز و آخیردا «ایکی مسجید آراسیندا بئناماز»، «آز آنجا رانده از اینجا مانده»، «نه او نه بو» یعنی هوویتسیز، شخصیتسیز «هایمانلوس»۱ اولار، فردوسىنين دئدیگی کیمی:
«نه تورک و نه دهقان نه تازی بود / سخنها بکردار بازی بود»
بو جینایتی تثبیت ائتمک اوچون، ایرانلیلیقلا فارسلیغی بیر توتماق خیانتینه قدر گئدیرلر.
حالبوکی، ایرانلیلیق بو مملکتده یاشایان بوتون خالقلارین شانلی موشترک صیفتیدیر. آذربایجانلی اؤزونه خاص دیلی ایله، مدنیتی ایله و باشقا ایمتیازلاری ایله، ایرانلیلیقدا فارسلارین هئچ بیریسیندن قیل قدر، دالی دئییلدیر. بیز بو سؤزو لاف- گزافلا یوخ، عملن تر- تمیز قانیمیز، سایسیز قهرامان و شهیدلریمیز (اوزاقلارا گئتمهسک بئله) ستارخانلاریمیز و خیابانیلاریمیزلا مینلرجه دفعه ثابيت ائتمیشیک.
نه ایسه بو شرایطده وقاحتله ایرانلیلیغی فارسلیق انحصاریندا توتماق، باشقا خالقلاری فارسلیقدا حل ائتمک، آسیمیلاسیون سیاستی ایندییه قدر داوام ائدیب. بورادا بو سیاستین ايجتيماعی، نيظامی، ايقتيصادی و ژئوپلیتیک پلانلارینی بیر طرفه بوراخاق، مسالهنی دیل، ادبیات، مدنیت زاویهسیندن موطالیعهیه چالیشاجاغیق.
ایران خالقلارینین بو گونه قدر دوغرو- دوروست بیر تاریخی داها یازیلمادی. تاریخ دئییب بئیینلریمیزه سوخوشدورولان معلومات، آریایی شووونیزم خیدمتینده اولان تبلیغلردن اؤتهیه کئچمیر. بونلارا خالق کوتلهلری یوخ، پادشاهلارین رسمی کئچیدی واردیر. حتی بو رسمی پورترهلر قالئریسینده فارس اولمایان چؤهرهلر حدیندن آرتیق چیرکین تصویر ائدیلمیشدیر. تحریفلر بوراد قالمیر و بونلارا محدود اولمور، فارس اولمایان ائللر، «دوشمن» و یا «وحشی» آدلانیر، «چادر- نشینلر» تحقیر ائدیلیر. پیس طرفلر زرهبین آلتیندا موبالیغه ایله بؤیودولور، یاخشی طرفلر ایسه سوکوتلا کئچیریلیر.
بؤیوک عالیملر، شاعيرلر، مورشيدلر، خولاصه موثبت سیمالار حاقیندا عملیات باشقا جورهدیر: بیر شاعير شعرلرینین اون یئرینده بئله صراحتله تبریزلىيم دئسه و فارسجانین یانیندا تورکجهده غزللری مؤوجود اولسا دا گئنه بیر باهانا تاپیب «صائب تبریزی» یوخ «صائب اصفهانی» دئیه ایصرار ائدیرلر. موسیقیده ده «بایات تورک»-ى «بایات اصفهان»-آ چئویردیکلری کیمی، نیظامینی ده، گئنه بیر هئچدن باهانایا دایاناراق گنجهدن قوما داشیییرلار.
اولار بو یولدا هر شئیی جایز بیلیرلر. کیچیک بیر ميثاللا بونو گؤسترمک ایستیریک: ۱۹۶۷ ده باکیدا چاپ اولموش «قطران»-ین دیوانىنین موقدیمهسینده پرفسور دوکتور بگلری بو بابدا جالیب نومونهلر وئرمکدهدیر.
آشاغیداکی سطيرلری برابرجه اوخویاق:
«قطرانین آذربایجانین اورگی اولان تبریز شهریندن اولماسینا باخمایاراق، گؤرونور کى، «رضا شفق» بعضی «جیلی»، «گیلی»، «دیلمی»، «ترمزلی» آدلاندیران مولیفلر کیمی اونو آذربایجاندان آییرماق فیکرینده اولموشدور. لاکین نه شفقین بو یالنیش مولاحیظهلری، شاعيرین تبریزلی اولماسینا حتی کیچیک شوبهه بئله یاردا بیلمز.»
«نئجه کی، بعضیلری اونو «جیلی»، «گیلی»، قلمه آلمیشلار. بیزجه همین سهوین سببی بو اولموشور کی، واختیله همداندان باشلایاراق شیمالی قافقاز حدودونا قدر بیر اراضییه فارسلار «کوهستان» (داغلیق) دئییرمیشلر. عرب ایستیلاسیندان سونرا عربلر «جبل» (داغیق) آدلاندیرمیشلار. بو اراضیده یاشایان اهالییه «جبلی» (داغلی) آدی وئرمیشلر. بیزجه قدیم بیر سند کیمی الیمیزه گلیب چیخان قطرانین سئچیلمیش اثری دیوانیندا، شاعير انوری ابیوردی اونو «الجيلی الآذربایجانی» یوخ، «الجبلی الآذربایجانی» قلمه آلمیشدیر کی، سونرالار بعضی کاتیبلرین ساوادسیزلیغی اوجوندان بو سؤز «جبلی» یوخ، «جیلی» یازیلمیشدیر.۲ و مودقیق تحقیقچیلریمیز «آذربایجانی» کیمی بؤیوک بیر کلمهیه ایلتیفات ائلهمهییب، بوتون مؤوجود دلیللر و شاعيرلرین دیوانینا توجه ائتمهدن قطرانی دا تبریزه چوخ گؤرموشدور. کیم دئمیش «قیلینج اؤز قینینی کسمز» یالاندیر، بو «ایلانلار» به خوصوص «اؤز یووالارینا اگری گیرمک» اوچون تربیه اولموشلار.
آدی کئچ کیتابدا، هامان عالیم و محقق، قطرانین آنادیلی و ناصر خسروون مشهور قئیدی حاقیندا یازدیقلارینا، اوخویوجونون دقتینی چکمک ایستیریک:
«ناصر خسرو علوی (۱۰۰۴- ۱۰۸۸) غربه سیاحته چیخدیغی زامان ۴۳۸ (۱۰۴۶- ۱۰۴۷) جی ایلده تبریزده قطران ایله گؤروشموشدور. ناصر خسرو بو گؤروش حاقیندا یازیر: تبریزده قطران آدلی بیر شاعر گؤردوم کی، یاخشى شعر یازیردی، آنجاق فارس دیلینی یاخشی بیلمیردی. منیم یانیما گلدی، منجیق و دقیقی دیوانلارینی گتیردی و اوخودو. او چتین اولان سؤزلرین معناسینی سوروشدو، سؤیلهدیم، ایضاحلاری یازدی. اؤز شعرلرین ده منیم اوچون اوخودو... ناصر خسرو علوینین بو موختصر لاکین موهوم قئیدیندن شاعيرین آدی و هم ده اونون فارس دیلینی یاخشی بیلمهمهسی اورتایا چیخیر! بو مسالهنی بعضی بورژوا عالیملری گویا قطران فارس دیلینین آنجاق «آذری» لهجهسینی یاخشی بیلیب، او زامان خوراساندا دب اولان، او گونون شعر و دانیشیق دیلی ساییلان «دری» لهجهسینی یاخشی بیلمهدیگی ایله ایضاح ائتمیشلر.۳ حال بو کی، بو بئله اولمامیشدير. چونکی، قطران اؤزو ده شعرلرینین بیرینده فارس دیلینین «دری» لهجهسینده شعر یازماسینا و بو دیلده یازماق اوچون ایلک دفعه اولاراق دیگر شاعيرلره ده یول و قاپی آچماسینا ایشاره ائتمیشدی:
ور مرا بر شعر گویان جهان رشک آمدی،
من در شعر دری بر شاعران نگشادمی.
...بو بئیتدن آیدین گؤرونور کی، قطران آذربایجاندا فارس دیلینین «دری» لهجهسینده شعر یازماقدا اؤزونو بیرینجی و ایلک جیغیر آچان شاعير حساب ائتمیشدیر. لاکین فارس دیلی آنادیلی اولمادیغینا گؤره قطران دا دیگر آذربایجانلیلار کیمی بو دیلده یارانمیش ادبیاتی یاخشی اؤیرنمیشدی. فارس دیلینده ایسه دانیشیق باجاریغی ضعیف اولموشدور. او دور کی، ناصر خسرو علوی اونون حاقیندا یوخاریداکی قئیدی قلمه آلمیشدیر. قطرانین بعضی چتین سؤزلرین معناسینی ناصر خسرودان سوروشماسی مسالهسینه گلینجه دئمک لازیمدیر کی، بو زامان، یعنی ناصر خسروون تبریزه گلیب چیخدیغی واخت قطران اؤزونون مشهور «التفاسیل» آدلی ایضاحلی فارس لوغت کیتابین ترتیب ائدیردی. ناصر خسرووا موراجيعت ائدیب اوندان بعضی سؤزلری سوروشماسی، گؤرونور همین کیتابین ترتیبی ایله علاقهدار اولموشدور.»۴ پروفسورون داها سونرالار قطرانین دیلینین تورکجه اولدوغونا دایر گتیردیی دلیللری بورایا آلماییریق.
گؤرونور کی، بیزی امحا سیاستینین فرهنگی بینؤورهسی، بئله- بئله تفسیر، تاویل و یالانلار اوزره قویولموشدور. هابئله باشقا بیر «ادبی شخصیت» ده، دیلیمیزی بیلمهدیگی حالدا دده قورقودو بیزه چوخ گؤرمک وظیفهسینی ایفا اوچون قوللارینی چیرمالامیشدی. بیزدن قطرانسیز، نیظامیسیز، صائبسیز، دده قورقودسوز، (و قاداغانلار اوزوندن فضولیلردن، ختایلردن، نسیمیلردن...خبرسیز)، او سؤز بو سؤز بیر کوتله یاتارتدیقدان سونرا دیلیمیزه سون حمله باشلار. مذکور «اوتوریته!» بو دفعه آذربایجان دیلی قرامرینى «مونتاژ» بویوردو و بو صورتده حتی اؤز دیلیمیز اوچون ده، دیلیمیزی بیلمهینلردن «قیم» احتیاجیمیز اولدوغو- حقارت حیسیمیزی درینلشدیرمک اوچون- گؤستریلدی. بو گوبود دوزنبازلیقلاردان سونرا سیرا «زبان عاریتی»، «یادگار مغول» ترجیع بندلرینه گلدی. بو جاهیلانه و ایگرنج یالانلار، «دوکتور محسنی»لر و «مستوفی»لرین زهرلهدیکلری هاوادا و موضاعف ایستیثمار و دوپ- دوز ایستعمار زنجیرلری آلتیندا تکرارلاندی. مدرسهلرده آنادیلی ایله دانیشماق یاساقلاندی. وعظ و رؤوضهخانلاریمیز بئله خالقا اولارین باشا دوشمهدیگی دیلده خیطاب ائتمگه مجبور ائدیلدیلر.
ایندی بو آغیر زنجیرلری آیاقلاریمیزدان سؤکوب آتماق ایمکانی وارکن گؤرک وضعیت ندیر؟
سؤیلهنیلن یالانلار، اوزون ایللر داوام ائدن تبلیغات و ایفتیرالارین جاوابی هله وئریلمهمیشدیر.
دیلیمیزی یازماق و اوخوماق تشبوثو محدوددور. بایرامدا آنادیلیمیزده کارتلارین یئری بوشدور. مطبوعاتیمیز یوخور. گونلوک بیر قازئت آچیلمامیشدیر. هله ده «چنگیز گتیردی»، «موغول گؤتوردو» هزیان و افسانهلرینی پوچا چیخاردانلار مئیداندا یوخدور. هله ده بیر- بیریمیزه اؤز دیلیمیزده یازانلاریمیز آزدیر.
به خوصوص بو ایکی نسیللیک دؤورهده، بو قارا گونلرده یئدیگیمیز ضربهلرین تأثیریندن چیخمامیشیق.
ایندی بئله «ایادی بیگانه» یالانینا اینانانلار آز دئییلدیر. بو تؤهمت و افسانهنی کؤکوندن قازماق اوچون، بیر کیچیک ميثال کافیدیر:
۱۹۵۸ ده، باکیدا، بؤیوک شاعير فضولىنین «ان قدیم و موکمل دیوانی»نی چاپ ائلهییبلر. بو دیوان ۹۸۰ قمری (۱۵۶۹) ایلینده تاماملانمیش ال یازماسینین فوتو صورتیدیر. پروفسور حمید آراسلی بو کیتابا بیر موقدیمه یازمیش و فضولی دیوانىنین داش باسما چاپلارینی ترتیب ایله گتیرمیشدیر. بو موقدیمهنین ۳ جو صحیفهسیندن بو قئیدی عینن آلیریق:
«فضولی دیوانىنین آشاغیداکی نشرلری واردیر:
تبریز- داش باسما ۱۲۴۴ (۱۸۲۸)، تبریز ۱۲۶۶ (۱۸۴۹)، تبریز ۱۲۷۰ (۱۸۵۴)، تبریز ۱۲۷۴ (۱۸۵۷).
دیوان فضولی- بولاق مطبعهسی- قاهیره- ۱۲۵۴ (۱۸۳۸)، بولاق مطبعهسی- ۱۲۵۶ (۱۸۴۰).
ایستانبول- داش باسما- ۱۲۶۸ (۱۸۵۱)، ایستانبول ۱۲۶۸ (۱۸۵۲)، ایستانبول- مطبعه اوصولو ایله- ۱۲۸۴ (۱۸۶۸)، ایستانبول ۱۲۸۶ (۱۸۷۰)، ایستانبول ۱۲۸۸ (۱۸۷۲)، ایستانبول ۱۲۹۱ (۱۸۷۵)، ایستانبول ۱۲۹۶ (۱۸۷۹)، ایستانبول ۱۳۰۸ (۱۹۱۵)، ایستانبول ۱۹۲۴، ایستانبول ۱۹۴۸، ایستانبول ۱۹۵۰. خئیوه ۱۳۰۰ (۱۸۸۲). داشکند ۱۳۱۱ (۱۸۹۳). داشکند ۱۳۱۲ (۱۸۹۴)، داشکند ۱۳۲۵ (۱۹۰۸)، داشکند ۱۳۳۴ (۱۹۱۳)، داشکند ۱۹۱۵ باکی ۱۹۴۴، باکی ۱۹۵۸ »
بو قئید جالیب بیر نوقطهنی ایشیقلاندیریر: ۱۹۵۸ میلادییه قدر فضولىنین دیوانی ۳۳ دفعه نشر ائدیلمیشدیر. ایلک نشر ۱۸۲۸ ده اولموش. دقت ائتدینیزمی هارادا؟ تبریزده! سونرالار بولاق (قاهیره) دا (۱۸۳۸). ایستانبولدا ایسه ۱۸۵۱ ده اولموش و داشکندده ۱۸۹۳ ده. باکیدا ایسه آنجاق ۱۹۴۴ ده.
ایستانبولدا ایلک دفعه نشرینه قدر، بو کیتاب تبریزده اوچ دفعه چاپ اولموشدور! دئمک بیزیم بابالاریمیزین اؤز ادبیات و دیللرینه او قدر عشقلری وار ایمیش کی، بؤیوک فضولىنین دیوانی تورکیه و قافقاز و سایر اؤلکهلرده چاپ اولماقدان قاباق هر یئردن اول تبریزده چاپ اولموشدور. او دا نه بیر دفعه، بلکه ۲۹ ایلده آلتی دفعه! دئمک «بو سؤزلری» بیزیم آغزیمیزا نه تورکیهلیلر، نه قافقازلیلار قویموشلار. دئمک فضولىنین و اونون شخصیتینده و اثرینده دیلیمیزی و ادبیاتیمیزی سئومگی و منیمسهمگی بیز هم تورکیه تورکلریندن، هم ده او تایداکیلاردان چوخ اول ثبوت ائتمیشیک. بو عشق بیزیم ایچیمیزده قاینامیش، بیزیم ائللرده چیچکلنمیش، ایلک مئیوهلرینی ده بورادا وئرمیش.
بؤیوک جینایتلر و خیانتلر دؤورهسیندن سونرادیر کی، یادیرغامالار ووجودا گلمیش، آغزیمیزا عئیرهتی نغمهلر سوخولموش، شئیطان روحوموزو اوغورلامیش، دوشمن هؤویتیمیزه قصد ائتمیشدیر. گؤرورسوز، فضولی دیوانىنین موسلسل (دالبادال) نشر دالغالاری ۱۸۵۶ دا دورموش! یعنی بیز یازیب- چاپ ائدن رولوندان اوخوجو رولونا ایتهلنمیشیک. سونرالاری، یاشادیغیمیز شووونیزم جهنمینده اؤز دیلیمیزده اوخوماغی بئله اونوتموشوق.
ایندی بو تاریخی لحظهده دوروب دوشونک: اسکی ساغلام حالیمیزا دؤنمک، هر اینسان کیمی اؤز دیلیمیزده یازماق و یاراتماق حاقینا مالیک اولماق و بو حاقدان ایستیفاده ائتمک اوچون نه ائلهمهمیز لازیمدیر: البته بیر چوخ شئیلر: ان باشدا، اؤزوموزو تانیماق و بیزه آشيلانمیش بو ملعون حقارت حیسیندن یاخامیزی قورتارماق. اؤزلوگوموزه، دیلیمیزه، ادبیاتیمیزا ایفتیخار ائتمک، بو هدفه کئچمیشی حاقی ایله اؤیرنمهدن یئتیشمک اولماز.
________________________________________
۱- اؤزگه
۲- پروفسور غلامحسین بیگدلی، قطران تبریزى ایرانی، ص ۱۶
۳- او جوملهدن باخ: ذبیح اوللاه صفا، تاریخ ادبیات در ایران. تهران، ۱۳۳۶، ص ۴۴۲؛ سید احمد کسروی، قطران شاعر آذربایجان، «ارمغان « مجلهسی، تهران، ۱۳۱۰، نومره ۱۲
۴- پروفسور غلامحسین بیگدلی، قطران تبریزى ایرانی، صص. ۴. ۵.
Professor Həmid Nitqi
NƏ ETMƏK?
Düşmənlərimiz, uzun zamanlar bizim höviyyətimizi göstərən ən kiçik qərinənəi silmək, aradan aparmaq və bu mümkün deyilsə təbir- təfsir yolu ilə ən zəif rəvayətə dayanaraq gün kimi aydın dəlilləri heçə saymaq və unutdurmaq istədilər. Bu işdə bilərək və nəqşə üzrə xəyanət edənlər olduğu kimi hakim mühitin ümumi atmosferinə uyaraq, bilərək də o yolu gedənlər çox idi.
Bu düşmənlərin və düşmənlərin dostlarının təbii dir ki, lap baş hədəfləri dilimiz idi. Əlbəttə dili inkar edə bilsələr, ədəbiyyatımız və onun tarixi də öz- özünə müntəfi olar.
Dediyimiz kimi baş hədəf dilimiz idi. Ona bir neçə tərəfdən hücuma keçdilər. Lap başda Azərbaicanlı aydınlarının Fars dil və mədəniyyətinə bəslədikləri səmimi və qədimi əlaqədən su-istifadə etdilər. Bu əlaqəyə dayanaraq öz ana dilinə soyuqluq istədilər.
Ana dilin təlim və təəlümü mümkün olmayınca və dil ancaq gündəlik, səthi münasibətlərə həsr edilincə, kələmələr unudular, xəzinəsi tükənər. Dil fəqirləşər. Sonra aydının başına qaxınc olar. Xəbərsiz tutulduğu üçün, bu altdan- altdan xəbiysanə təbliğ yalanına inanar.
Həqarət hissi ilə özünü və dilini inkar etməyə başlar. Uşağına elimizdə əskidən dəb olan gözəl adlar yerinə, heç Azərbaycan Türkünün ağzına düzgün tələffüz edilməyəcək Fars və firəngi adlar taxar, uşağı ilə ana dilində danışmaz və axırda “iki məscid arasında benamaz” “az Anca rande əz inca mande”, “nə o nə bu” yəni hoviyyətsiz, şəxsiyyətsiz “Haimanlos”1 olar, Firdovsunun dediyi kimi:
“nə tork o nə dehqan nə tazi bovəd / soxənha bekerdar baziy bovəd”
Bu cinayəti təsbit etmək üçün, İranlılıqla Farslığı bir tutmaq xəyanətinə qədər gedirlər.
Halbuki, iranlılıq bu məmləkətdə yaşayan bütün xalqların şanlı müştərək sifətidir. Azərbaycanlı özünə xas dili ilə, mədəniyəti ilə və başqa imtiyazları ilə, iranlılıqda farsların heç birisindən qıl qədər, dalı deyildir. Biz bu sözü laf- gəzafla yox, əmələn tər- təmiz qanımız, saysız qəhrəman və şəhidlərimiz (uzaqlara getməsək belə) Səttarxanlarımız və Xiyabanılarımızla minlərcə dəfə sabit etmişik.
Nə isə bu şəraitdə vəqahətlə iranlılığı farslıq inhisarında tutmaq, başqa xalqları farslıqda həll etmək, asimilasion siyasəti indiyə qədər davam edib. Burada bu siyasətin ictimai, nizami, iqtisadi və jeoplitik planlarını bir tərəfə buraxaq, məsələni dil, ədəbiyyat, mədəniyyət zaviyəsindən mütaliəyə çalışacağıq.
İran xalqlarının bu günə qədər doğru- dürüst bir tarixi daha yazılmadı. Tarix deyib beyinlərimizə soxuşdurulan məlumat, ariyai şovonizm xidmətində olan təbliğlərdən ötəyə keçmir. Bunlara xalq kütlələri yox, padşahlarin rəsmi keçidi vardır. Hətta bu rəsmi portrələr qalerisində fars olmayan çöhrələr həddindən artiq çirkin təsvir edilmişdir. Təhriflər burad qalmır və bunlara məhdud olmur, fars olmayan ellər, “düşmən” və ya “vəhşi” Adlanır, “çador- neşinlər” təhqir edilir. Pis tərəflər zərrəbin altında mübaliğə ilə böyüdülür, yaxşı tərəflər isə sükutla keçirilir.
Böyük alimlər, şairlər, mürşüdlər, xülasə müsbət simalar haqqında əməliyyat başqa cürədir: bir şair şeirlərinin on yerində belə sərahətlə Təbrizliyəm desə və farscanın yanında türkcədə qəzəlləri mövcud olsa da genə bir bahana tapıb “Saib Təbrizi” yox “Saib İsfahani” deyə israr edirlər. Musiqidə də “Bayat Türk”-i “Bayat İsfahan”-a çervirdikləri kimi, Nizamini də, genə bir heçdən bahanaya dayanaraq Gəncədən Quma daşıyırlar.
Olar bu yolda hər şeyi caiz bilirlər. Kiçik bir misalla bunu göstərmək istirik: 1967 də Bakıda çap olmuş “Qətran”-ın divanının müqəddiməsində pr. dr. Bəgləri bu babda calib nümunələr verməkdədir.
Aşağıdakı sətirləri bərabərcə oxuyaq:
“Qətranın Azərbaycanın ürəyi olan Təbriz şəhərindən olmasına baxmayaraq, görünür ki, “Riza Şəfəq” bəzi “Cili”, “Gili”, “Deyləmi”, “Tərməzli” adlandıran müəliflər kimi onu Azərbaycandan ayırmaq fikrində olmuşdur. Lakin nə Şəfəqin bu yalnış mülahizələri, şairin Təbrizli olmasına hətta kiçik şübhə belə yarda bilməz.”
“Necə ki, bəziləri onu “Cili”, “Gili”, qələmə almışlar. Bizcə həmin səhvin səbəbi bu olmuşdur ki, vaxtilə Həmədandan başlayaraq şimalı Qafqaz hüduduna qədər bir əraziyə farslar “Kuhestan” (Dağlıq) deyirmişlər. ərəb istilasından sonra ərəblər “Cəbəl” (Dağlıq) adlandırmışlar. Bu ərazidə yaşayan əhaliyə “Cəbəli” (Dağlı) adı vermişlər. Bizcə qədim bir sənəd kimi əlimizə gəlib çıxan Qətranın seçilmiş əsəri divanında, şair Ənvəri Əbiyvərdi onu “Əlcili əl Azərbaycanı” yox, “Əlcəbəli əl Azərbaycani” qələmə almışdır ki, sonralar bəzi katiblərin savadsızlığı ucundan bu söz “Cəbəli” yox, “Cili” yazılmışdır.2 və müdəqqiq təhqiqçilərimiz “Azərbaycani” kimi böyük bir kələməyə iltifat eləməyib, bütün mövcud dəlillər və şairlərin divanına təvəcöh etmədən Qətranı da Təbrizə çox görmüşdür. Kim demiş “qılınc öz qınını kəsməz” yalandır, bu “ilanlar” bexüsus “öz yuvalarına əyri girmək” üçün tərbiyə olmuşlar.
Adı keçən kitabda, haman alim və mühəqqiq, Qətranın anadili və Nasir Xosrovun məşhur qeydi haqqında yazdıqlarına, oxuyucunun diqqətini çəkmək istirik:
“Naser Xosrov Ələvi (1004- 1088) ğərbə səyahətə çıxdığı zaman 438 (1046- 1047) ci ildə Təbrizdə Qətran ilə görüşmüşdür. Naser Xosrov bu görüş haqqında yazır: Təbrizdə Qətran adlı bir şair gördüm ki, yaxşı şeir yazırdı, ancaq fars dilini yaxşı bilmirdi. Mənim yanıma gəldi, Mənciq və Dəqiqi divanlarını gətirdi və oxudu. O çətin olan sözlərin mənasını soruşdu, söylədim, izahları yazdı. öz şeirlərin də mənim üçün oxudu... Naser Xosrov Ələvinin bu müxtəsər lakin mühüm qeydindən şairin adı və həm də onun fars dilini yaxşı bilməməsi ortaya çıxır! Bu məsələni bəzi burjua alimləri guya Qətran fars dilinin ancaq “Azəri” ləhcəsini yaxşı bilib, o zaman Xorasanda dəb olan, o günün şeir və danışıq dili sayılan “dəri” ləhcəsini yaxşı bilmədiyi ilə izah etmişlər.3 Hal bu ki, bu belə olmamışdır. Çünki, Qətran özü də şeirlərinin birində fars dilinin “dəri” ləhcəsində şeir yazmasına və bu dildə yazmaq üçün ilk dəfə olaraq diygər şairlərə də yol və qapı açmasına işarə etmişdi:
Vər məra bər şeer quyane cəhan rəşk amədi,
Mən dəre şeere dəri bər şaeran nəgoşadəmi.
...Bu beytdən aydın görünür ki, Qətran Azərbaycanda fars dilinin “dəri” ləhcəsində şeir yazmaqda özünü birinci və ilk cığır açan şair hesab etmişdir. Lakin fars dili anadili olmadığına görə Qətran da diygər azərbaycanlılar kimi bu dildə yaranmış ədəbiyyatı yaxşı öyrənmişdi. Fars dilində isə danışıq bacarığı zəif olmuşdur. O dur ki, Naser Xosrov Ələvi onun haqqında yuxarıdaki qeydi qələmə almışdır. Qətranın bəzi çətin sözlərin mənasını Naser Xosrovdan soruşması məsələsinə gəlincə demək lazımdır ki, bu zaman, yəni Naser Xosrovun Təbrizə gəlib çıxdığı vaxt Qətran özünün məşhur “Əltəfasil” adlı izahlı fars lüğət kitabın tərtib edirdi. Naser Xosrova müraciət edib ondan bəzi sözləri soruşması, görünür həmin kitabın tərtibi ilə əlaqədar olmuşdur.”4 Profesorun daha sonralar Qətranın dilinin türkcə olduğuna dair gətirdiyi dəlilləri buraya almayırıq.
Görünür ki, bizi imha siyasətinin fərhəngi binövrəsi, belə- belə təfsir, təvil və yalanlar üzərə qoyulmuşdur. habelə başqa bir “Ədəbi şəxsiyyət” də, dilimizi bilmədiyi halda Dədə Qorqudu bizə çox görmək vəzifəsini ifa üçün qollarını çırmalamışdı. Bizdən Qətransız, Nizamısız, Saibsiz, Dədə Qorqudsuz, (və qadağanlar üzündən Füzulilərdən, Xətailərdən, Nəsimilərdən...xəbərsiz), o söz bu söz bir kütlə yatartdıqdan sonra dilimizə son həmlə başlar. Məzkur “otorite!” bu dəfə Azərbaycan dili qramerini “montaj” buyurdu və bu surətdə hətta öz dilimiz üçün də, dilimizi bilməyənlərdən “qəyyum” ehtiyacımız olduğu- həqarət hissimizy dərinləşdirmək üçün- göstərildi. Bu gobud düzənbazlıqlardan sonra sıra “zəbane ariyəti”, “yadeqare moğol” tərcibəndlərinə gəldi. Bu cahilanə və iyrənc yalanlar, “doktor Mohseni”lər və “Mostofi”lərin zəhərlədikləri havada və müzaəf istismar və düp- düz istemar zəncirləri altında təkrarlandı. Mədrəsələrdə anadili ilə danışmaq yasaqlandı. Viz və rövzəxanlarımız belə xalqa oların baş düşmədiyi dildə xitab etməyə məcbur edildilər.
İndi bu ağır zəncirləri ayaqlarımızdan söküb atmaq imkanı varkən görək vəziyyət nədir?
Söylənilən yalanlar, uzun illər davam edən təbliğat və iftiraların cavabı hələ verilməmişdir.
Dilimizi yazmaq və oxumaq təşəbbüsü məhduddur. bayramda anadilimizdə kartların yeri boşdur. Mətbuatımız yoxdur. Günlük bir qazet açılmamışdır. Hələ də “Çəngiz gətirdi”, “Moğol götürdü” həzyan və əfsanələrini puça çıxardanlar meydanda yoxdur. Hələ də bir- birimizə öz dilimizdə yazanlarımız azdır.
Be xüsus bu iki nəsillik dövrədə, bu qara günlərdə yediyimiz zərbələrin təsirindən çıxmamışıq.
İndi belə “əyadiye biqanə” yalanına inananlar az deyildir. Bu töhmət və əfsanəni kökündən qazmaq üçün, bir kiçik misal kafidir:
1958 də, Bakıda, böyük şair Füzulinin “ən qədim və mükəmməl divanı”nı çap eləyiblər. Bu divan 980 qəməri (1569) ilində tamamlanmış əl yazmasının foto surətidir. Profesor Həmid Araslı bu kitaba bir müqəddimə yazmış və Füzuli divanının daş basma çaplarını tərtib ilə gətirmişdir. Bu müqəddimənin 3 cü səhifəsindən bu qeydi eynən alırıq:
“Füzuli divanının aşağıdakı nəşrləri vardır:
Təbriz- daş basma 1244 (1828), Təbriz 1266 (1849), Təbriz 1270 (1854), Təbriz 1274 (1857).
Divan Füzuli- Bulaq Mətbəəsi- Qahirə- 1254 (1838), Bulaq Mətbəəsi- 1256 (1840). İstanbul- daş basma- 1268 (1851), İstanbul 1268 (1852), İstanbul- mətbəə üsulu ilə- 1284 (1868), İstanbul 1286 (1870), İstanbul 1288 (1872), İstanbul 1291 (1875), İstanbul 1296 (1879), İstanbul 1308 (1915), İstanbul 1924, İstanbul 1948, İstanbul 1950. Xeyvə 1300 (1882). Daşkənd 1311 (1893). Daşkənd 1312 (1894), Daşkənd 1325 (1908), Daşkənd 1334 (1913), Daşkənd 1915. Bakı 1944, Bakı 1958 ”
Bu qeyd calib bir nüqtəni işıqlandırır: 1958 miladiyə qədər Füzulinin divanı 33 dəfə nəşr edilmişdir. İlk nəşr 1828 də olmuş. Diqqət etdinizmi harada? Təbrizdə! Sonralar Bulaq (Qahirə) da (1838). İstanbulda isə 1851 də olmuş və Daşkənddə 1893 də. Bakıda isə ancaq 1944 də.
İstanbulda ilk dəfə nəşrinə qədər, bu kitab Təbrizdə üç dəfə çap olmuşdur! Demək bizim babalarımızın öz ədəbiyyat və dillərinə o qədər eşqləri var imiş ki, böyük Füzulinin divanı Türkiyə və Qafqaz və sair ölkələrdə çap olmaqdan qabaq hər yerdən əvvəl Təbrizdə çap olmuşdur. O da nə bir dəfə, bəlkə 29 ildə altı dəfə! Demək “bu sözləri” bizim ağzımıza nə Türkiyəlilər, nə Qafqazlılar qoymuşlar. Demək Füzulinin və onun şəxsiyyətində və əsərində dilimizi və ədəbiyyatımızı sevməyi və mənimsəməyi biz həm Türkiyə türklərindən, həm də o taydakılardan çox əvvəl sübut etmişik. Bu eşq bizim içimizdə qaynamış, bizim ellərdə çiçəklənmiş, ilk meyvələrini də burada vermiş.
Böyük cinayətlər və xəyanətlər döorəsindən sonradır ki, yadırğamalar vücuda gəlmiş, ağzımıza eyrəti nəğmələr soxulmuş, şeytan ruhumuzu oğurlamış, düşmən höviyyətimizə qəsd etmişdir. Görürsüz, Füzuli divanının müsəlsəl (dalbadal) nəşr dalğaları 1856 da durmuş! Yəni biz yazıb- çap edən rolundan oxucu roluna itələnmişik. Sonraları, yaşadığımız şovonizm cəhənnəmində öz dilimizdə oxumağı belə unutmuşuq.
İndi bu tarixi ləhzədə durub düşünək: əski sağlam halımıza dönmək, hər insan kimi öz dilimizdə yazmaq və yaratmaq haqqına malik olmaq və bu haqdan istifadə etmək üçün nə eləməmiz lazımdır: Əlbəttə bir çox şeylər: ən başda, özümüzü tanımaq və bizə aşılanmış bu məlun həqarət hissindən yaxamızı qurtarmaq. Özlüyümüzə, dilimizə, ədəbiyyatımıza iftixar etmək, bu hədəfə keçmişi haqqı ilə öyrənmədən yetişmək olmaz.
________________________________________
1- özgə
2- Profesor Qulamhüseyn Bəygdili, Qətrane Təbriziye İrani, s 16
3- O cümlədən bax: Zəbih üllah Səfa, Tarixe ədəbiyyat dər İran. Tehran, 1336, s. 442; Seyid Əhməd Kəsrəvi, Qətran şaere Azərbaycan, “Ərməğan “ məcəlləsi, Tehran, 1310, nümrə 12
4- Profesor Qulamhüseyn Bəygdili, Qətrane Təbriziye İrani, ss. 4. 5.
NƏ ETMƏK?
Düşmənlərimiz, uzun zamanlar bizim höviyyətimizi göstərən ən kiçik qərinənəi silmək, aradan aparmaq və bu mümkün deyilsə təbir- təfsir yolu ilə ən zəif rəvayətə dayanaraq gün kimi aydın dəlilləri heçə saymaq və unutdurmaq istədilər. Bu işdə bilərək və nəqşə üzrə xəyanət edənlər olduğu kimi hakim mühitin ümumi atmosferinə uyaraq, bilərək də o yolu gedənlər çox idi.
Bu düşmənlərin və düşmənlərin dostlarının təbii dir ki, lap baş hədəfləri dilimiz idi. Əlbəttə dili inkar edə bilsələr, ədəbiyyatımız və onun tarixi də öz- özünə müntəfi olar.
Dediyimiz kimi baş hədəf dilimiz idi. Ona bir neçə tərəfdən hücuma keçdilər. Lap başda Azərbaicanlı aydınlarının Fars dil və mədəniyyətinə bəslədikləri səmimi və qədimi əlaqədən su-istifadə etdilər. Bu əlaqəyə dayanaraq öz ana dilinə soyuqluq istədilər.
Ana dilin təlim və təəlümü mümkün olmayınca və dil ancaq gündəlik, səthi münasibətlərə həsr edilincə, kələmələr unudular, xəzinəsi tükənər. Dil fəqirləşər. Sonra aydının başına qaxınc olar. Xəbərsiz tutulduğu üçün, bu altdan- altdan xəbiysanə təbliğ yalanına inanar.
Həqarət hissi ilə özünü və dilini inkar etməyə başlar. Uşağına elimizdə əskidən dəb olan gözəl adlar yerinə, heç Azərbaycan Türkünün ağzına düzgün tələffüz edilməyəcək Fars və firəngi adlar taxar, uşağı ilə ana dilində danışmaz və axırda “iki məscid arasında benamaz” “az Anca rande əz inca mande”, “nə o nə bu” yəni hoviyyətsiz, şəxsiyyətsiz “Haimanlos”1 olar, Firdovsunun dediyi kimi:
“nə tork o nə dehqan nə tazi bovəd / soxənha bekerdar baziy bovəd”
Bu cinayəti təsbit etmək üçün, İranlılıqla Farslığı bir tutmaq xəyanətinə qədər gedirlər.
Halbuki, iranlılıq bu məmləkətdə yaşayan bütün xalqların şanlı müştərək sifətidir. Azərbaycanlı özünə xas dili ilə, mədəniyəti ilə və başqa imtiyazları ilə, iranlılıqda farsların heç birisindən qıl qədər, dalı deyildir. Biz bu sözü laf- gəzafla yox, əmələn tər- təmiz qanımız, saysız qəhrəman və şəhidlərimiz (uzaqlara getməsək belə) Səttarxanlarımız və Xiyabanılarımızla minlərcə dəfə sabit etmişik.
Nə isə bu şəraitdə vəqahətlə iranlılığı farslıq inhisarında tutmaq, başqa xalqları farslıqda həll etmək, asimilasion siyasəti indiyə qədər davam edib. Burada bu siyasətin ictimai, nizami, iqtisadi və jeoplitik planlarını bir tərəfə buraxaq, məsələni dil, ədəbiyyat, mədəniyyət zaviyəsindən mütaliəyə çalışacağıq.
İran xalqlarının bu günə qədər doğru- dürüst bir tarixi daha yazılmadı. Tarix deyib beyinlərimizə soxuşdurulan məlumat, ariyai şovonizm xidmətində olan təbliğlərdən ötəyə keçmir. Bunlara xalq kütlələri yox, padşahlarin rəsmi keçidi vardır. Hətta bu rəsmi portrələr qalerisində fars olmayan çöhrələr həddindən artiq çirkin təsvir edilmişdir. Təhriflər burad qalmır və bunlara məhdud olmur, fars olmayan ellər, “düşmən” və ya “vəhşi” Adlanır, “çador- neşinlər” təhqir edilir. Pis tərəflər zərrəbin altında mübaliğə ilə böyüdülür, yaxşı tərəflər isə sükutla keçirilir.
Böyük alimlər, şairlər, mürşüdlər, xülasə müsbət simalar haqqında əməliyyat başqa cürədir: bir şair şeirlərinin on yerində belə sərahətlə Təbrizliyəm desə və farscanın yanında türkcədə qəzəlləri mövcud olsa da genə bir bahana tapıb “Saib Təbrizi” yox “Saib İsfahani” deyə israr edirlər. Musiqidə də “Bayat Türk”-i “Bayat İsfahan”-a çervirdikləri kimi, Nizamini də, genə bir heçdən bahanaya dayanaraq Gəncədən Quma daşıyırlar.
Olar bu yolda hər şeyi caiz bilirlər. Kiçik bir misalla bunu göstərmək istirik: 1967 də Bakıda çap olmuş “Qətran”-ın divanının müqəddiməsində pr. dr. Bəgləri bu babda calib nümunələr verməkdədir.
Aşağıdakı sətirləri bərabərcə oxuyaq:
“Qətranın Azərbaycanın ürəyi olan Təbriz şəhərindən olmasına baxmayaraq, görünür ki, “Riza Şəfəq” bəzi “Cili”, “Gili”, “Deyləmi”, “Tərməzli” adlandıran müəliflər kimi onu Azərbaycandan ayırmaq fikrində olmuşdur. Lakin nə Şəfəqin bu yalnış mülahizələri, şairin Təbrizli olmasına hətta kiçik şübhə belə yarda bilməz.”
“Necə ki, bəziləri onu “Cili”, “Gili”, qələmə almışlar. Bizcə həmin səhvin səbəbi bu olmuşdur ki, vaxtilə Həmədandan başlayaraq şimalı Qafqaz hüduduna qədər bir əraziyə farslar “Kuhestan” (Dağlıq) deyirmişlər. ərəb istilasından sonra ərəblər “Cəbəl” (Dağlıq) adlandırmışlar. Bu ərazidə yaşayan əhaliyə “Cəbəli” (Dağlı) adı vermişlər. Bizcə qədim bir sənəd kimi əlimizə gəlib çıxan Qətranın seçilmiş əsəri divanında, şair Ənvəri Əbiyvərdi onu “Əlcili əl Azərbaycanı” yox, “Əlcəbəli əl Azərbaycani” qələmə almışdır ki, sonralar bəzi katiblərin savadsızlığı ucundan bu söz “Cəbəli” yox, “Cili” yazılmışdır.2 və müdəqqiq təhqiqçilərimiz “Azərbaycani” kimi böyük bir kələməyə iltifat eləməyib, bütün mövcud dəlillər və şairlərin divanına təvəcöh etmədən Qətranı da Təbrizə çox görmüşdür. Kim demiş “qılınc öz qınını kəsməz” yalandır, bu “ilanlar” bexüsus “öz yuvalarına əyri girmək” üçün tərbiyə olmuşlar.
Adı keçən kitabda, haman alim və mühəqqiq, Qətranın anadili və Nasir Xosrovun məşhur qeydi haqqında yazdıqlarına, oxuyucunun diqqətini çəkmək istirik:
“Naser Xosrov Ələvi (1004- 1088) ğərbə səyahətə çıxdığı zaman 438 (1046- 1047) ci ildə Təbrizdə Qətran ilə görüşmüşdür. Naser Xosrov bu görüş haqqında yazır: Təbrizdə Qətran adlı bir şair gördüm ki, yaxşı şeir yazırdı, ancaq fars dilini yaxşı bilmirdi. Mənim yanıma gəldi, Mənciq və Dəqiqi divanlarını gətirdi və oxudu. O çətin olan sözlərin mənasını soruşdu, söylədim, izahları yazdı. öz şeirlərin də mənim üçün oxudu... Naser Xosrov Ələvinin bu müxtəsər lakin mühüm qeydindən şairin adı və həm də onun fars dilini yaxşı bilməməsi ortaya çıxır! Bu məsələni bəzi burjua alimləri guya Qətran fars dilinin ancaq “Azəri” ləhcəsini yaxşı bilib, o zaman Xorasanda dəb olan, o günün şeir və danışıq dili sayılan “dəri” ləhcəsini yaxşı bilmədiyi ilə izah etmişlər.3 Hal bu ki, bu belə olmamışdır. Çünki, Qətran özü də şeirlərinin birində fars dilinin “dəri” ləhcəsində şeir yazmasına və bu dildə yazmaq üçün ilk dəfə olaraq diygər şairlərə də yol və qapı açmasına işarə etmişdi:
Vər məra bər şeer quyane cəhan rəşk amədi,
Mən dəre şeere dəri bər şaeran nəgoşadəmi.
...Bu beytdən aydın görünür ki, Qətran Azərbaycanda fars dilinin “dəri” ləhcəsində şeir yazmaqda özünü birinci və ilk cığır açan şair hesab etmişdir. Lakin fars dili anadili olmadığına görə Qətran da diygər azərbaycanlılar kimi bu dildə yaranmış ədəbiyyatı yaxşı öyrənmişdi. Fars dilində isə danışıq bacarığı zəif olmuşdur. O dur ki, Naser Xosrov Ələvi onun haqqında yuxarıdaki qeydi qələmə almışdır. Qətranın bəzi çətin sözlərin mənasını Naser Xosrovdan soruşması məsələsinə gəlincə demək lazımdır ki, bu zaman, yəni Naser Xosrovun Təbrizə gəlib çıxdığı vaxt Qətran özünün məşhur “Əltəfasil” adlı izahlı fars lüğət kitabın tərtib edirdi. Naser Xosrova müraciət edib ondan bəzi sözləri soruşması, görünür həmin kitabın tərtibi ilə əlaqədar olmuşdur.”4 Profesorun daha sonralar Qətranın dilinin türkcə olduğuna dair gətirdiyi dəlilləri buraya almayırıq.
Görünür ki, bizi imha siyasətinin fərhəngi binövrəsi, belə- belə təfsir, təvil və yalanlar üzərə qoyulmuşdur. habelə başqa bir “Ədəbi şəxsiyyət” də, dilimizi bilmədiyi halda Dədə Qorqudu bizə çox görmək vəzifəsini ifa üçün qollarını çırmalamışdı. Bizdən Qətransız, Nizamısız, Saibsiz, Dədə Qorqudsuz, (və qadağanlar üzündən Füzulilərdən, Xətailərdən, Nəsimilərdən...xəbərsiz), o söz bu söz bir kütlə yatartdıqdan sonra dilimizə son həmlə başlar. Məzkur “otorite!” bu dəfə Azərbaycan dili qramerini “montaj” buyurdu və bu surətdə hətta öz dilimiz üçün də, dilimizi bilməyənlərdən “qəyyum” ehtiyacımız olduğu- həqarət hissimizy dərinləşdirmək üçün- göstərildi. Bu gobud düzənbazlıqlardan sonra sıra “zəbane ariyəti”, “yadeqare moğol” tərcibəndlərinə gəldi. Bu cahilanə və iyrənc yalanlar, “doktor Mohseni”lər və “Mostofi”lərin zəhərlədikləri havada və müzaəf istismar və düp- düz istemar zəncirləri altında təkrarlandı. Mədrəsələrdə anadili ilə danışmaq yasaqlandı. Viz və rövzəxanlarımız belə xalqa oların baş düşmədiyi dildə xitab etməyə məcbur edildilər.
İndi bu ağır zəncirləri ayaqlarımızdan söküb atmaq imkanı varkən görək vəziyyət nədir?
Söylənilən yalanlar, uzun illər davam edən təbliğat və iftiraların cavabı hələ verilməmişdir.
Dilimizi yazmaq və oxumaq təşəbbüsü məhduddur. bayramda anadilimizdə kartların yeri boşdur. Mətbuatımız yoxdur. Günlük bir qazet açılmamışdır. Hələ də “Çəngiz gətirdi”, “Moğol götürdü” həzyan və əfsanələrini puça çıxardanlar meydanda yoxdur. Hələ də bir- birimizə öz dilimizdə yazanlarımız azdır.
Be xüsus bu iki nəsillik dövrədə, bu qara günlərdə yediyimiz zərbələrin təsirindən çıxmamışıq.
İndi belə “əyadiye biqanə” yalanına inananlar az deyildir. Bu töhmət və əfsanəni kökündən qazmaq üçün, bir kiçik misal kafidir:
1958 də, Bakıda, böyük şair Füzulinin “ən qədim və mükəmməl divanı”nı çap eləyiblər. Bu divan 980 qəməri (1569) ilində tamamlanmış əl yazmasının foto surətidir. Profesor Həmid Araslı bu kitaba bir müqəddimə yazmış və Füzuli divanının daş basma çaplarını tərtib ilə gətirmişdir. Bu müqəddimənin 3 cü səhifəsindən bu qeydi eynən alırıq:
“Füzuli divanının aşağıdakı nəşrləri vardır:
Təbriz- daş basma 1244 (1828), Təbriz 1266 (1849), Təbriz 1270 (1854), Təbriz 1274 (1857).
Divan Füzuli- Bulaq Mətbəəsi- Qahirə- 1254 (1838), Bulaq Mətbəəsi- 1256 (1840). İstanbul- daş basma- 1268 (1851), İstanbul 1268 (1852), İstanbul- mətbəə üsulu ilə- 1284 (1868), İstanbul 1286 (1870), İstanbul 1288 (1872), İstanbul 1291 (1875), İstanbul 1296 (1879), İstanbul 1308 (1915), İstanbul 1924, İstanbul 1948, İstanbul 1950. Xeyvə 1300 (1882). Daşkənd 1311 (1893). Daşkənd 1312 (1894), Daşkənd 1325 (1908), Daşkənd 1334 (1913), Daşkənd 1915. Bakı 1944, Bakı 1958 ”
Bu qeyd calib bir nüqtəni işıqlandırır: 1958 miladiyə qədər Füzulinin divanı 33 dəfə nəşr edilmişdir. İlk nəşr 1828 də olmuş. Diqqət etdinizmi harada? Təbrizdə! Sonralar Bulaq (Qahirə) da (1838). İstanbulda isə 1851 də olmuş və Daşkənddə 1893 də. Bakıda isə ancaq 1944 də.
İstanbulda ilk dəfə nəşrinə qədər, bu kitab Təbrizdə üç dəfə çap olmuşdur! Demək bizim babalarımızın öz ədəbiyyat və dillərinə o qədər eşqləri var imiş ki, böyük Füzulinin divanı Türkiyə və Qafqaz və sair ölkələrdə çap olmaqdan qabaq hər yerdən əvvəl Təbrizdə çap olmuşdur. O da nə bir dəfə, bəlkə 29 ildə altı dəfə! Demək “bu sözləri” bizim ağzımıza nə Türkiyəlilər, nə Qafqazlılar qoymuşlar. Demək Füzulinin və onun şəxsiyyətində və əsərində dilimizi və ədəbiyyatımızı sevməyi və mənimsəməyi biz həm Türkiyə türklərindən, həm də o taydakılardan çox əvvəl sübut etmişik. Bu eşq bizim içimizdə qaynamış, bizim ellərdə çiçəklənmiş, ilk meyvələrini də burada vermiş.
Böyük cinayətlər və xəyanətlər döorəsindən sonradır ki, yadırğamalar vücuda gəlmiş, ağzımıza eyrəti nəğmələr soxulmuş, şeytan ruhumuzu oğurlamış, düşmən höviyyətimizə qəsd etmişdir. Görürsüz, Füzuli divanının müsəlsəl (dalbadal) nəşr dalğaları 1856 da durmuş! Yəni biz yazıb- çap edən rolundan oxucu roluna itələnmişik. Sonraları, yaşadığımız şovonizm cəhənnəmində öz dilimizdə oxumağı belə unutmuşuq.
İndi bu tarixi ləhzədə durub düşünək: əski sağlam halımıza dönmək, hər insan kimi öz dilimizdə yazmaq və yaratmaq haqqına malik olmaq və bu haqdan istifadə etmək üçün nə eləməmiz lazımdır: Əlbəttə bir çox şeylər: ən başda, özümüzü tanımaq və bizə aşılanmış bu məlun həqarət hissindən yaxamızı qurtarmaq. Özlüyümüzə, dilimizə, ədəbiyyatımıza iftixar etmək, bu hədəfə keçmişi haqqı ilə öyrənmədən yetişmək olmaz.
________________________________________
1- özgə
2- Profesor Qulamhüseyn Bəygdili, Qətrane Təbriziye İrani, s 16
3- O cümlədən bax: Zəbih üllah Səfa, Tarixe ədəbiyyat dər İran. Tehran, 1336, s. 442; Seyid Əhməd Kəsrəvi, Qətran şaere Azərbaycan, “Ərməğan “ məcəlləsi, Tehran, 1310, nümrə 12
4- Profesor Qulamhüseyn Bəygdili, Qətrane Təbriziye İrani, ss. 4. 5.
No comments:
Post a Comment