تورکو دیل‌لرینده سسلی‌لرین یازئلئشئنا بیر باخئش

محمد علی

آدامدا، سس بُروسوندان آخان هاوانئن، دیله گتیرمه‌سی قارشئسئندا  انگل تؤره‌ده‌ن بیر زاد اُلمایاندا، بو دانئشئق سسی،یا فُنِِم، سسلی، یا (صائیت، صائت) آدلانار.

سس بُروسوندان آخان  هاوانئن، آغئزدان  چئخاندا،  دیلین،   داماغئن،  و دُداقلارئن دوروشونا گؤره ده‌ییشن دانئشئق سسی،یا فُنِم، سس‌سیز یا (صامیت، صامت) آدلانار.

یِر اوزونده دانئشئلان نِچه مین دیلین هره‌سینده بیر نِچه سسلی فُنِم وار کی، سایئ سس‌سیز فُنِم‌لرده‌ن آز اُلماقلا، بیربیرینده‌ن فرقلی دیر.
مثل اوچون فرانسه دیلینده آلتئ سسلی فُنِم، اینگلیس دیلینده بِش سسلی فُنِم و تورکو  دیل‌لرینده دُققوز سسلی فُنِم وار. سسلی‌لر هؤججونون (هیجانئن، هجانئن) نووه‌سی، و سس‌سیزلر اُنون یؤره‌سی یا  حاشیه‌سی دیر.

بیزیم دیلین دُققوز سسلی‌سی بولاردان دوزه‌لیب :

آ- ا- اِ-  اُ- اؤ- او- او- ائ- ای یا     - a -ə -e -ö -u -ü -ı -i

 بو دُققوز سسلی فُنِمین  یا حرفین، سؤزلرین هر بیر یانئندا  (باشدا،  آرادا، دیبده) گلمک‌لرینه باخمایاراق، سسلندیک‌لرینه گؤره،  و هامئسئ دا سسلی‌لر بؤلومونده   اُلدوقلارئ اوچون، بیر ده‌یرده‌دیلر، و بیربیرینه گؤره اوستونلوک‌لری یُخدور. آنجاق بیری بیرینه گؤره چُخ یا آز ایشلنمه‌سی وار؛ و اُنا گؤره ده نِجه کی دِییلیر و اُخونور، اِله‌جه ده  گؤرستمه‌لی، یانئ یازئلمالئ دئر.

آ فُنِمی ده دِییلیب یازئلمالئ دئ، اُبیری، یوخارئدا آدئ چکیلن بوتون سسلی‌لر ده. فُنِتیک بیر یازئدا، دِییلن سسلی حرف یازئلمالئ، و یازئلان سسلی حرف ده اُخونمالئ دئ. یانئ نِجه کی «آ» سسلی‌سی  یازئلمامئش  اُخونا  بیلمه‌ز، اُ بیری سسلی‌لر ده یازئلمامئش اُخونا بیلمه‌زلر.

اُنا گؤره دوزگون یازماق، و سهوسیز اُخوماق اوچون  بوتون دُققوز سسلی حرفلری بیر گؤزده گؤرمک‌دن باشقا، قرامرجه آیرئ بیر  ساغلام  یُل  یُخدور.  اُنون اوچون کی، یا بو سسلی حرفلر وار، و گره‌ک ایشله‌نه، و یا الیف بِی‌له یُخ، بوتون  سؤزلر و کلمه‌لرله – فارسئ دیلینده اُلدوغو کیمی- سؤزو اؤرگنیب، و اُنون دیله گتیرمه‌سی یا  تلفوظونو بیر آیري سؤزه بنزه‌تمک‌له یِتیریب، یا قاندئرماق. تورکوسو، یانئ فلاکت !

نِجه کی  اریک سؤزونو ارک سؤزونده‌ن آیئرماق اوچون ای سسلی‌سینی آرتئرمالئ  اُلوروق، تورکو  دیل‌لرینده، و  بولارئن ایچینده، بیزیـم اؤز دیلمیزده، هامئدان آرتئق ایشله‌نن ə فُنِمی‌نی ده، یِرینده گتیرمه‌لی‌ییک.

بونو اونوداندا، مثل اوچون برک و  بره‌ک  سؤزونو بیربیرینه تای دیله گتیرمه‌یه مجبوروق. مثلاً بو جومله‌نی یازماق ایسته‌ینده کی، ایکی ساعات اوزون یُل گِتمک‌دن برک یُرولموشدوم، ب ر ک یازئلار. آمما بره‌ک‌ده ə فُنِمی‌نی  اُرتادا گتیرمه‌ینده ده برک یازئلار. و اُندا معجز شبستری‌نین بو مصراعئنئ

 بیر گون بره‌کی بیر گون عباني یُلا سالدئق  اُخویاندا، بیر  گون برکی یُلا  سالا بیله‌ریک کی، نه شاعیرین دِدیگی سؤزدو، و نه حتی معناسئ اُلا بیله‌ر.

یا  تره‌ک سؤزو، ترک سؤزونده‌ن آیئرد اِدیلمک اوچون ə سسلی‌سی  قُیولماسا آتئن ترکی ایله یِدیگیمیز تره‌ک بیربیرینه قارئشار. و اُنون دالئسئ تزه‌ک سؤزو تزک اُلار و معناسئز. واُنون تایئ بزه‌ک سؤزو. و  هابِله اُنون تایئ دئ بوتون صرف اُلونان، دیبی ə فُنِمی ایله قورتاران سؤزلر.

مثل اوچون بره‌ک، تره‌ک، چره‌ک، دره‌ک و بونا تای سؤزلردهə فُنِمی آرتئرئلماسا سؤزلر برک، ترک، چرک، درک کیمی اُخوناجاق و سؤزون معناسئ بوتونلوک‌له ده‌ییشه‌جک. آیا بیز اُرتاسئندا «آ» سسلی‌سی اُلان آغاج، داراق، سایاق، ماراق، یاراق سؤزلرینده بو سسلی‌نی سالارئق، یا سالا بیله‌ریک کی، بره‌ک تره‌ک‌ده‌کی سسلی‌نی ده سالاق؟

ایته بیر چؤره‌ک بُشلویام جومله سینده، ایتده و چؤره‌کده ایشله‌نن ə فُنِمی -بیرینده دیبده و بیرینده اُرتادا- هل هلبت گؤرستمه‌لی دیر. یُخسا چؤره‌ک چؤرک اُلار، بیز تانئیان چؤره‌ک یُخ.

نِجه کی داما، داشا، آغاجا، داغا، سؤزلرینین سُنوندا «آ» فُنِمی شاپقاسئ دوشمک‌له یازئلماسا اُخونا بیلمه‌ز و آدئن یؤنلوک حالئ گؤرسدیله بیلمه‌ز، و سؤز اؤزو آغاج وداغ اُلار، و ایشلندیگی جومله‌ده ایسته‌دیگی آنلایئش یِتیریلمه‌ز؛ اِوه، اِشیگه، ایچه‌ری‌یه، کوچه‌یه سؤزلرینده ده  ə فُنِمی گؤرستمه‌لی دی.

بو فُنِم تک سؤزون دیبینده یُخ، اُرتاسئندا دا گؤرستمه‌لی دی کی، اُخونماسئ فُنِتیک اُلسون. مثلاً گِده‌رکی سؤزونو گدرکی یازماق  ə  فُنِمی‌نی گیزله‌دیر. آیا  قالارقئ سؤزونو اُرتاداکئ «آ» فُنِمی‌نی گیزلتمک‌له یازماق اُلار؟ البته کی یُخ ! یُخسا اوشاق دیلینده دانئشساق دِییله‌ر کی، ə دن بکُودو.

بس نه سبب وار کی، ə فُنِمی  a کیمی سسلی بیر حرف اُلدوغو ایله،- سؤزون هر هاراسئندا اُلور اُلسون- یازئدان چئخارئلسئن؟

بونو همیشه یاددا ساخلاماق کی، دیله هِچ بیر زاد غیبده‌ن گلمه‌ز. دیل بیر ماتریال دئ کی، نِجه اِشیدیله بیلمه‌سی، سسلی‌لرین گوجو ایله قولاغا چاتدئرمالئ دئ. یازئلماسئ دا هامان تهه‌ر سسلی‌لرین گوجو ایله ماتریال کیمی گؤرستمه‌لی دیر.

بو، البته، بیر آز دا بیزیم عره‌ب الیف بِیی ایله یازماغئمئزا گؤره، یانئ عره‌ب الیف بِی‌ینده سُنرادان آرتئرئلمئش کسره، فتحه، ضمه حرفلره قارئشمادئغئ اوچون،  پیس اؤرگنمک اوزونده‌ن، و بیر آز دا بیزه یوک‌لنمیش، الیف بِی‌له یُخ، بوتون کلمه ایله اؤرگدیلن فارس دیلینه گؤره بو احتیاط‌سئزلئق‌لار قاباغا گله بیلیر. یُخسا حروفو، و فُنِم حره‌که‌سی بیربیرینده‌ن آیرئ یازئلان الیف بِی سیستیمینده – مثل اوچون لاتین کیمی- بو ایش قاباغا گلمه‌ز؛ یانئ هِچ سسلی بیر فُنِم اونودولماز.

Ə فُنِمی سؤزون، اوتقونمادان، دایانمادان، یوبانمادان، اُخویاندان سُرا بیر ده قِییدیب سهوی دوزه‌لتمه‌دن، دوزگون اُخوماغئن آچارئ دئر.

ساغدان سُلا یازئلان ایندیکی الیف بِی‌ییمیزده، حره‌که‌لر، یانئ سسلی‌لر بونون طبیعی و تاریخی حالئندا کسره (e ) سسی ایله،  و فتحه   (ə ) سسی ایله و ضمه  0(o )سسی ایله  دن دوزه‌لیب، و بیز اؤز دیلیمیزین دُققوز سسلی فُنِمینی «ا» و «و» حرفلرله یِتیرمک مجبوریتینده‌ییک. دِییلمه‌میش و قاباقجادان بللی دیر کی بو اؤزلویونده مومکونسوز بیر ایش اُلمالئ دئ.

آمما پراقماتیزم آدامئ زُرا ساِلاندا آیرئ یُلو قالماز. عره‌ب الیف‌بِی‌یینین ضمه‌سی قارشئسئندا بیزیم دؤرد سسلی فُنم o-ö-u-ü دایانئر. دوزگون یُلو بودور کی، بیز بونو آنجاق o فُنِمینی گؤرستمه‌یه ایشله‌دک، نِجه کی عره‌بی‌نین اؤزو بو ایشی گؤرور. بوتون کلاسیک یازئلارئ، و قورآن کیتابئ دا بونو ایشله‌دیبلر. حتی بیر پارا، قیبله‌ی حاجاتئ فارسی دیلی اُلانلار دا، بونو فارسئ دیلینده گؤره بیله‌رلر. اُتاق، اُجاق، بُرج، بُن، بُت، نُت، تُشک دُر و آیرئ و آیرئ سؤزلر.

قالدی یِتیشدی u-ü فُنِم‌لرینه کی بیز ده الیف واو ایله، و یِری گلنده ده واوئن قاباغئندا هر بیر سس‌سیز حرف گلنده. اولاغ، بولاغ، اوزاق، یا اوزولمک، اوتو، اوتمک و آیرئ سؤزلرده ایشله‌دیریک.

بعضیلری سؤزلرین سُنوندا چُخ واخت یِرسیز اُلاراق، «او»فُنِمی‌نی  «ای» فُنِمی کیمی یازئرلار.  مثلاً اؤلی، دُلی، یُلی و بونا تای سؤزلر کیمی. بونو همیشه یاددا ساخلاماق گره‌ک کی، تورکو دیل‌لری سس اویقونلوغو،  یا آهنگ  قانونو ایله، تلفوظ سؤزون باشئنداکئ سسلی‌نی گوده‌ر. و اُنا گؤره اؤلی، دُلی، یُلی و  بو سایاق سؤزلر بو قانون اوزره سهو سایئلار. اُنلار اؤلو، دُلو، یُلو کیمی دِییلیر و اُنون اوچون ده بِله یازئلمالئ دئر.

بونون امتحانئ راحات دئ. یازان، «ی» و «واو» آراسئندا شکه دوشنده  اُنو بیر بالاجا جومله‌ده اؤز اؤزونه دِمه‌لی دیر.

مثلاً «گؤل دُلودو» جومله‌سینده  دُلونو  دُلی  بیله‌نده  گره‌ک  دِمک  کی، گؤل  دُلی دی، و آدامئ گولمک توتاندا سؤزون اه‌یرلیگینی باشا دوشه‌ر.

دُلو ایله بُشو توتوشدوراندا  «دُلو» سؤزونو «ایله» سؤزو ایله - دُلونون «او» سسی و ایله‌نین «ای» سسی- بیربیرینه چالئناندا،  دُلو سؤزو سهو اُلاراق قولاغا  دُلی کیمی گله‌ر، و بِله دوشونوله بیله‌ر کی اِله سؤز دُلی دیر.  بونا، یانئ بیر کلمه‌نین ایچینده،   یا بیربیری‌نین آردئنجا گلن سؤزون ایکی دالبادال سسلی فُنِمی اُلاندا، اؤز اؤزونه بیر آرا وِرمه اُلار کی، دیلچی‌لیکده لاتین دیلینده  hiatus   سؤیله‌نر. مثلاً بو میصراعدا :

«دییه‌ردیلر  ملک وار، اُنا اینانماز ایدیم» اُنانئن «آ» و اینانمازئن «ای»  آراسئندا دوشن آرا اِله بو  آنلایئش دئ.

تورکو دیل‌لرینده اُ سسینده‌ن سُرا او سسی گله بیله‌ر. اُدو  باخ، آتان  اوزاقدان گلیر. ای سسی گلمه‌ز،   اُدی باخ دگیل.

یا  آغ قُیونلو، قره قُیونلو سؤزونه اُخشاداراق قره آغاجلو، آغداشلو، اینانلو، باهارلو سؤزلری دیله دوشوب. سهو دیر.  قره آغاجلئ، آغداشلئ،  اینانلئ اُلا بیله‌ر. آمما اورمولو، اوسگولو، طسوجلو دوزگون سؤزدو.

 قُیونلو سؤزونده باشداکئ o سسی،  اورمولودا باشداکئ u و اوسگولو سؤزونده ü  فُنِِمی و طسوجلو دا u  فُنِمی ایزله‌نیر.

قُیونلو قاجار و دوه‌لی قاجار، «قوانلو و دولو»  قاجار اُلوب، هر ایکیسی غلط دی.

ایل‌لر قاباق حسنلی آدلانان بیر تپه‌‌ده آرکئولژی آختارئشلارئندا چُخ گؤزه‌ل بیر قئزئل چاناق تاپئلمئشدئ و مطبوعاتدا دا بونون عکسی وخبری یایئلمئشدئ. و البته حسنلو آدئ ایله  یازئلئردئ و بو هامان دانئشدئغئمئز «لو»  سُنلوغونون یانلئش ایشلنمه‌سینه قِییدیر.

اُنا بنزه‌ر، هامئدان آدلئم اُلان، صفوی دولتینی قوران، و  قئزئلباش آدلانمئش تورک دیللی طایفا بیرلشمه‌سی آدلارئنا یاخئندان  باخاندا،  ایراندا  چئخان تاریخ کیتابلارئ یا یازئلارئندا بو آدلارئ عمومیت له «لو»  سُنلوغو ایله  قلمه وِریبلر. بو البت کی، فارسئ دیلی تلفوظو و یازئلئشئ ایله اُلدوغونا گؤره بو یازئ‌نئن باخدئغئندان اِشیکده دورور. آمما اصلینه دوراندا، تاریخی یازئلاردا بونلارئن آدئ  اُ سایاق دگیل.  توتاق ایلکین دُققوز  طایفانئن آدئنئ.

۱- شاملئ  ۲- روملو  ۳- اوستاجلو  ۴-  تکه‌لی  ۵- افشار  ۶- قاجار  ۷- ذوالقده‌ر    ۸- وارساق  - ۹ قاراداغلئ. بونلارا سُرالار آیرئ طایفالار دا – بایات، قارامانلئ، باهارلئ، آلپااوت، ارباشلئ، قازاخلئ - یاپئشئب و قئزئلباش قروپونا گیریبلر. گؤروندویو کیمی بونلارئن هامئسئ‌نئن آدئ « لو» سُنلوغو ایله قورتارمئر.

سس اویقونلوغو یا آهنگ قانونو تورکو دیل‌لری‌نین تلفوظونون موسیقی نُتو کیمی گؤرولمه‌‌لی دیر. بونو بیزیم دیلیمیزی دانئشانلار اُتوماتیک شکیلده ایشله‌دیرلر، و  بونا گؤره ده اُنو اؤرگنمیش توتوب و یاددا ساخلامالئ بیر زاد حساب اِتمیرلر. بیر چُخ شوبهه‌لی سؤزلرین تلفوظونو  بیرینده‌ن سُروشمادان، هِچ بیر یِرده آختارمادان، اگر قالئن و اینجه سسلی‌لری اؤزلری اوچون صرف اِده‌لر، اؤز آغئزلارئندان اِشیده بیله‌رلر.

مثلاً بو جومله‌ده :

 قولونون قاپئسئ‌نئن  قاباغئندان ایکی اوچ آرواد، هره‌سی‌نین چیگنینده بیر دُلو تلیس یون گِدیردیلر.

اگر بو قولی اُلسایدئ، «قولو»نو «قولی» یازان آدام گره‌ک قولی‌نین قاپئسئ دِمیش اُلایدئ، آمما اؤزو دوزونو اُتوماتیک قولونون دِییر. اُناگؤره ده یازئ‌سئنئ دوزه‌لتمه‌لی دی.

دُلو تلیس دُلی تلیس اُلسایدئ دانئشان یا دوشونن دُلی سؤیله‌ینده، سؤزونده دوروخما اُلاردئ کی، ناکؤنده‌م ای سسلی‌سینی او اُلمالئ یِره یِرلشدیره. آمما آخارئ طبیعی اُلان دُلو تلیس اؤز اؤزونه آغئزدان چئخئر و بِله‌سی ده یازئ‌یا دؤنمه‌لی دیر.

بِله زادلارئ گؤزه‌تله‌مک، یازئ‌نئن سهمان اُلماسئنا کؤمک اِده‌ر.

ممدعلی

عرب الفباسیندا متن وارسا بورادا یازین، یوخسا بو سطرلری سیلین