Sep 26, 2018

نوت یازیسی نئجه یارانمیشدیر؟

افراسیاب بدل‌بیلی - کؤچورن: میلاد بالسینی

اینسانلار هله اسکی چاغلاردا دوشوندوکلرینی، دانیشدیقلارینی داغلار، تاختا، دری، پاپیروس و نهایت کاغیذ اوزرینه کوچورتمک یولو ایله یازینی ایجاد ائتدیکلری کیمی، موسیقی سسلرینی ده کاغیذ اوزرینده یازیلیب قالارلی ائدیلمه‌سی اوچون چوخ چالیشمیشلار.
آیری_آیری میلت‌للرین یازی سیستئمی، داها دوغروسو الیفباسی چئشیدلی اولدوغو کیمی، نوت یازیسی دا اسکیده چئشیدلی اولموشدور.
چونکی، ایلکین نوت یازیسی‌نین ایلک ایشاره لری اصلینده هر خالقین ایشلتدییی الیفبا حرفلری اساسیندا دوزلدیلمیشدیر.
تاریخی بلگه‌لره گوره دئیه بیله‌ریک کی، موسیقی سسلرینی بیرینجی اولاراق قئیده آلان اسکی یونانلار اولموشلار. چونکی، هله یئنی ائرانین بیر_ایکی یوزایللیک‌لرین‌ده اسکی یونان سیستئمی‌بللی درجه‌ده بیتکین بیر مرحله‌یه چاتا بیلمیشدی. او زامان قدیم یونانلار اینسترومئنتال موسیقی اوچون آیری، ووکال موسیقی اوچون ایسه تامامیله ایکی چئشیدلی نوت سیستئمی‌دوزلتمیشدیلر. چاغداش موسیقی شوناسلار بللی ائتمیشلر کی، اسکی یونانلارین نوت یازیلاریندا حرفلرین موختلیف طرزده و موختلیف وضعیتده(بو یا او بیری بؤیرو اوسته، بعضاً دوز، بعضاً ایسه باشی آشاغی و ای.آ.) یازیلماسی یولو ایله موسیقی پرده‌لرینده هر سسین دورومو بللی ائدیلمیش و بئله‌لیکله، اولدوقجا مورککب بیر نوت سیستئمی‌عمله گلمیشدیر.
موسیقی‌شوناس بیلگین‌لر اسکی یونان نوت سیستئمینی آچیقلادیقدا دؤرد یوزایللیکده یاشامیش یونان موسیقی‌شوناسی “آلیپی”یین دوزلتدییی جدولدن ده‌یرله‌نیرلر. بو جدولدن بللی اولور کی، او چاغ هر بیر موسیقی کؤکونون ترکیبینده اولان هر پرده اوچون و هر پرده‌دن یا زیلده، یا دا بمده دوران هر سس اوچون بیر حرف ایشاره آیریلمیشدیر. بونا گؤره ده یونان موسیقی سیستئمینده ایشلنن بوتون سسلری و هم ده ایفاچیلیق ادالارینی دقیق صورتده یازییا آلماق اوچون ۱۶۲۰ چئشیدلی ایشاره‌دن ده‌یرله‌نیرمیشلر. دوغال اولاراق، هئچ کس بو قدر ایشاره‌نی یادیندا ساخلاییب موسیقی ایفاچیلیغیندا تطبیق ائده بیلمزدی. اودور کی، اسکی یونان موسیقی‌چی‌لری ایستر اینسترومئنتال، ایسترسه ده ووکال موسیقی اوچون جمعی ۹۰ ایشاره‌دن ایستیفاده ائتمیشلر کی، بونلاری دا حافیظه‌ده ساخلاماق یئنه آسان ایش دئییلدی. نوت یازیسی‌نین تکمیللشمه‌سی یولوندا خیریستیان کیلسه خادیملرینین ده بؤیوک رولو اولموشدور. بودا اوندان ایره‌لی گلمیشدیر کی، کؤهنه بوت پرستلییین خارابازارلیغی اوزرینده یارانان یئنی خاچ پرستلیک دینی موسیقی صنعتیندن اؤز منافعی اوچون چوخ گئنیش و ثمره‌لی ده‌یرلنمیشلر. کیلسه‌لرده بؤیوک خور دسته لری قورولور، دینی آییندار ایکی دسته‌یه بؤلونه‌رک نؤوبه ایله اوخویان “آنتیفون ” نغمه‌کارلار دسته‌سی‌نین آوازی ایله موشاهیده ائدیلیردی. گؤرکملی کئشیشلر، کاتولیک کیلسه‌سی‌نین باشچیسی اولان پاپالار و روتبه‌لی کیلسه خادیملری موسیقی آوازی ایله ایفا ائدیلن بیر چوخ چئشیدلی هیمنلر، مدحیییه‌لر، دوعالار بسته‌له‌ییردیلر.
هله آلتینجی یوزایللیین سونوندا کاتولیک کیلسه‌سی‌نین باشچیسی بیرینجی قریقوری یئنیدن بسته‌له‌دییی بیر چوخ دینی خور اثرلرینی “نئوما” آدلانان اؤزل ایشاره‌لرله قئیده آلمیش و دونیانین بیر چوخ کیلسه‌لرینه گؤندرمیشدی. موسیقی نوت یازیسی‌نین ان قدیم اوصوللاریندان اولان “نئوما” نوتاسییاسی(موسیقی‌نین یازیلیشی اوچون ایشله‌نیلن چئشیدلی قرافیک ایشاره‌لره “نوت”، بو قرافیک ایشاره‌لرین بوتؤ حالیندا بیرلشمه‌سینه ایسه “نوتاسییا”، یا دا “نوت یازیسی” دئییرلر) موختلیف یازی ایشاره‌لریندن(جیزیقلار، نوقطه‌لر، جیزگی‌لر، ویرگوللر و سایر)، ائله‌جه ده بو ایشاره‌لرین بیرلشمه‌سیندن عمله گلن چئشیدلی اویغونلاشدیرمالاردان عیبارت ایدی. بس، “نئوما” نه دئمکدیر؟ “نئوما” سؤزونون حرفی معناسی “ال ایله ایشاره” دئمکدیر. اونون بیر تئرمین کیمی‌بللی نوت یازیسی اوصولو اوچون قاورانیلما تاریخی چوخ ماراقلیدیر. اورتا یوزایللیکلرده، موسیقی‌نین نوتسوز اؤیره‌نیلیب اوخونولدوغو چاغدا، خورا دیریژورلوق ائدنلر ایفا اولونان اثرین اؤلچوسونو، ماهنی مئلودییاسی نین‌یونونو(زیل و یا بم یونو)، ایفاچیلیق ادالارینی اؤز اللرینین و بارماقلاری نین آیری_آیری شرطی حرکتلری ایله خور نغمه‌کارلارینا تلقین ائدیردیلر. بو نؤوع دریژورلوق قایداسینا هئیرونومییا دئییلیر. یئری گلمیشکن قئید ائدک کی، آذربایجاندا سووئت حاکیمیتی قورولدوقدان آز سونرا اوزئییر حاجی بی‌لی‌نین الی ایله قورولان بیرینجی آذربایجان خالق چالغی آلتلری اورکئسترینین رهبری دوکتور آ. ایونئسیان دا، نوتسوز اورکئسترین چالدیغی چوخ سسلی موسیقی اثرلرینده‌هارمونیک سسلرین دوزگون و واختیندا چالینماسینی بارماقلارینین موختلیف شرطی حرکتلری ایله موسیقی‌چی‌لره چاتدیریردی. اوللر، بو هئیرونومییا حرکتلرینین قرافیک ایفاده‌سی کیمی‌مئیدانا گلن نئوما اوخونان ماهنی‌نین سؤزلرینده کی وورغولارین موسیقی واسیطه‌سیله داها آیدین و قاباریق شکیلده سسلنمه‌سینی آز_چوخ تامین ائده بیلیردی. بو گون بیز، مورککب موسیقی اثرینین اینجه اؤزللیک‌لرینی چاغداش نوت یازیسی واسیطه‌سیله گؤره بیلیریکسه و موسیقی اثرینین بوتون گؤزللییینی هله ائشیتمزدن اول گؤزلریمیزله سئیر ائده بیلیریکسه، بو اوغور، اسکی نئوما نوت یازیسی اوصولونون سونراکی ایره‌لی‌له‌ییشی ایله الده ائدیلمیشدیر. بیر سؤزله چاغداش نوت یازیسینین روشئیمی‌همین نئوما ایشاره‌لریندن عیبارتدیر. تخمینا اون یوزایللیکده غربی آوروپادا چوخ سسلی(یعنی، عئینی زاماندا سسلنن ایکی و داها چوخ موستقیل مئلودییالاردان عیبارت) موسیقی مئیدانا گلدیکده نئوما نوت یازیسی سیستئمی‌آرتیق موسیقی‌چی‌لری تامین ائتمه‌دی. بئله‌لیکله، بو گونکو ستئنوقرافیک یازینی آندیران نئوما نوتاسییاسی موسیقی سسلرینین یوکسکلییینی دقیق گؤسترمکده یئترسیز ایدیر. حیات نوت یازیسی ایشینده یئنی ایصلاحات آپاریلماسینی، بؤیوک بیر دؤنوش یارادیلماسینی طلب ائدیردی. بیر چوخ موسیقی‌شوناس بیلگینلر بو یولدا چئشیدلی تجروبه‌لر آپاردیلار. اون بیرینجی یوزایللیکلرده یاشامیش ایتالیان خور موعللیمی‌قویدو دارئتسو بو ساحه‌ده داها دا ایره‌لی‌یه گئتدی. او، چاغداش نوت یازیسی‌نین بانیسی ساییلیر. قویدو اؤزوندن اول یاشامیش موسیقی بیلگین‌لرین تجروبه‌لریندن یارارلاناراق موسیقی سسلرینین خطلر اوزه‌رینده و خطلر آراسی یازیلماسی تجروبه‌سینی یئتگین‌لشدیردی.
ایلک نوت خطی‌نین بیرینجی اولاراق کیم طرفیندن تطبیق اولوندوغونو بللی دئییل. لاکین بوراسی آیدین‌دیر کی، ایلکین نوت ایشاره‌سی اوزه‌رینده بیر قیرمیزی خط چکیلیردی کی، بو “فا” پرده‌سینی آندیریردی، سونرالار بو قیرمیزی خطه پارالئل اولاراق ساری و بعضا ایسه یاشیل رنگلی ایکینجی خط چکیلیرمیش کی، بو دا باشقا پرده‌لری آندیریرمیش. موسیقی سسلرینین خطلر اوزه‌رینده کؤچورولمه‌یی داها اویغون گؤرولدویو اوچون سونرالار اوچ، دؤرد و سوندا بئش خطدن عیبارت ایندیکی نوت سطری یارادیلیر. بئله‌لیکله، بو خطلردن ایشلتمه یولویله موسیقی‌نین کاغیذ اوزه‌رینه کؤچورولمه‌سینده بللی اوغورلار الده ائدیلیر. بونونلا ایش قورتارمیر. هر سسین نه قدر اوزادیلماسی دا دوزگون گوسته‌ریلمه‌لی‌دیر. اوناگؤره کی قویدو دارئتسونون نوت سیستئمی‌سسلرین یوکسکلییینن، یعنی‌هانسی پرده‌ده اولدوغونو دوزگون گؤستره بیلسه ده، مئلودییادا‌هانسی سسین نه قدر اوزادیلماسی کیمی‌چوخ گرکلی گؤره‌وی، یعنی اؤلچو مسئله‌سینی نظرده توتا بیلمیردی. اودور کی، سونرالار مئنزورال(“مئنزورا ” _لاتینجا اؤلچو دئمکدیر) نوت یازیسی یارادیلدی. بو نوتاسییا موسیقی سسلرینین اؤلچوسونون داها آیدین گؤسترمه‌سینی تامین ائتدی. حاقیندا دانیشدیغیمیز نئوما، ائله‌جه ده مئنزورال نوت یازیلاری اساس اعتیباریله ووکال موسیقی نین یازیلیشینا عایید ایدی. اینسترومئنتال موسیقی اوچون اون بئش_اون یئددی عصرلرده تابولاتورا آدلانان نوت یازیسی سیستئمیندن ایستیفاده ائدیلمیشدیر. غربی آوروپادا دئمک اولار کی، هر خالقین اؤز تابولاتورا نوت یازیسی اولموشدور. بوندان علاوه هر موسیقی آلتی اوچون ده خوصوصی تابولاتورا ترتیب ائدیلمیشدیر. تابولاتورا ایستر خطلی، ایسترسه ده خطسیز شکیلده اولموشدور. بورادا حرفلردن، رقملردن و چئشیدلی اؤلچو ایشاره‌لریندن ده‌یرله‌نیلیر. آیری_آیری میللتلرین موسیقی تاریخینده چئشیدلی نوت یازیسی سیستئملری اولموشدور. اون بیرینجی یوزایللیکدن باشلایاراق روسییادا “زنامیا” و یا “کریوک” آدلی خطسیز نوت یازیسیندان ایستیفاده ائدیلدییی بیزه بللیدیر. اون آلتی یوز ایللیکده نووقورود شهرینین ساکینی ایوان شایدوروو کریوک نوت یازیسینی چوخ بوتؤولشدیرمیشدیر. کریوک نوت ایشاره‌لر یازیسیندا سسلرین یوکسکلییینی دوروست گؤسترمک اوچون هم قارا، هم ده قیرمیزی رنگدن ایستیفاده ائدیلیردی.
اون اوچونجو یوزایللیکدن یاشاییب یارادان داهی آذربایجان موسیقی‌شوناسی صفی‌الدین اورموی آذربایجاندا ایلک نوت یازیسی ایجاد ائدیب، موسیقی پارچالارینین مئلودییاسینی(هاواسینی) کاغیذ اوزه‌رینه کؤچورموشدور. اونون یازدیغی”کیتاب الادوار” آدلی موسیقی نظرییه‌سی کیتابیندا(ایکی ال یازماسی‌نین بیر نوسخه‌سی حاضیردا لوندوندا ساخلانیلیر. ایستامبولدا، تورکییه دؤولت کیتابخاناسیندا اولان او بیری نوسخه‌سی‌نین فوتوصورتی ایسه آذربایجان SSSRعلملر آکادئمییاسی‌نین کیتابخاناسیندادیر) ایلک آذربایجان نوت یازیسینین اولدوقجا ماراقلی و اوریژینال اؤرنه‌یینه تصادوف ائدیلیر.
موسیقی‌نین قولاقلاری اوخشایان خوش سسلرینی بوتون اینجه‌لیکلری ایله، آچیق_آیدین کاغیذ اوزه‌رینده کؤچورولمه‌سی نوت یازیسی‌نین نه زامان و‌هانسی دورومدا ایختیراع ائدیلدییی ایله باغلی آیری مقاله‌ده گؤستریلمیشدی کی، بوگون بوتون دونیا میللتلری ساریدان قاورانمیش چاغداش عومومی‌نوت یازیسی اسکی چاغلاردا هر میللتین اؤزونه اؤزل آیریجا شرطی ایشاره‌لردن عیبارت اولموشدور. خالقلار موسیقی سسلرینی یازییا کؤچورتمک‌ده ایلکین اولاراق یازی الیفباسی‌نین حرفلریندن و ائله‌جه ده ریاضی ساییلاریندان عیبارت اولان ایشاره‌لر ترکیبیندن ایستیفاده ائتمیشلر. بو ایشاره‌لر، دوغال اولاراق، موسیقینین آزاجیق اؤزللیک‌لرینی یازیدا گوستره بیلیردی.
ایللر بویو ایشله‌نیب تکمیللشدیریلمیش چاغداش نوت یازیسیندا دا بیر چوخ چاتیشمازلیقلار اولدوغونو، اونون دا آیدین بیر کؤچورمه گوجونون اولمادیغین وورغولاساق، اوندا اسکی نوت ایشاره‌لرینین تخمینیلییی، تقریبیلییی داها دوغال گؤرونر.
چاغداش اولوسلار آراسی نوت یازیسی میللت‌لر آراسیندا یاییلدیغی چاغدان چوخ_چوخ اؤنجه، هر میللتین اؤزونه اؤزل ایشلتدییی موسیقی ایشاره‌لرینین اؤزو ده بللی چاغ سوره‌سینده تکمیللشمه‌یه دوغرو چیچکلنمه قاتلارینی کئچمیشدیر.
هر میللتین ایشلتدییی الیفبا حرفلری ایله ریاضی رقملرین تملی ایله دوزه‌لن نوت یازیسینا غربی آوروپادا تابولاتورا دئییلیر. غربی آوروپا میللتلرین تابولاتوراسی لاتین الیفباسی و ریاضی رقملرین اویغونلاشدیریلماسی یولو ایله دوزلدییی کیمی، عرب، فارس، اؤزبک، آذربایجان و باشقا یاخین شرق میللتلرینین تابولاتوراسی دا او چاغلار یاخین دوغودا ایشله‌نن عرب الیفباسی ایله ریاضی رقملرین باغلانماسی تملی ایله دوزنلنمیشدیر.
ماراقلی بوراسیدیر کی، یاخین دوغو میللتلرینین موسیقی تاریخی و نظریییه‌سی ایله مشغول اولان غرب موسیقی شوناسلاری(گؤرکملی اینگیلیس موسیقی بیلگینی هئنری جورج فارمئر، مشهور فرانسیز بیلگینلری ژ. روان، م. هوار، آلمان موسیقی بیلگینی ق. ریمان و باشقالاری) یاخین دوغو موسیقی شوناسلارینین علمی‌اثرلرینین عرب دیلینده یازیلدیغینا اساسلاناراق، بو موسیقی شوناسلارین‌هامیسی‌نین عرب اولدوغونو سانمیشلار. اونلار اورتا یوزایللیک‌لرده بوتون یاخین دوغودا عرب دیلینین علمی‌دیل(غربی آوروپادا لاتین دیلی اولدوغو کیمی) اولدوغونو نظردن قاچیرمیشلار.
هله اسکی چاغلاردا یاخین دوغو اؤلکه‌لرینده بیر چوخ بیلگین موسیقی اثرلرینین کاغیذ اوزه‌رینده کؤچورولمه‌سینه چالیشمیش، چئشیدلی یول و قوراللار ایره‌لی سورموشدور. اؤرنک اولاراق، دوققوزونجو یوزایللییین گؤرکملی عرب موسیقی شوناسی اسحاق بن ابراهیمین(۷۶۷-۸۴۹) خلیفه الواسیق بیللاهه تقدیم ائتدییی “کیتاب اول نغم والایقا” (موسیقی ترانه‌لری و اؤلچولری کیتابی) اثرینده موسیقی پارچالارینین کاغیذ اوزه‌رینه کؤچورولمهسی یولوندا علمی‌چالیشمالار گؤستردییی بیزه بللیدیر.
اسحاق بن ابراهیمین شاگیردی، دؤورونون ان مشهور خواننده و موسیقی شوناسی زیریابین بو اوزرده چالیشمالاری داها بؤیوکدور. زیریاب اؤز اؤیرتمیندن آلدیغی بیلگیلرله باغلی بیلیم و فن‌نین بیر چوخ اوزه‌رلرینین بیلیجی‌سی اولور. آنجاق او، بیلیم و صنعت عالمینده اؤز اؤیرتمنی اسحاق بن ابراهیم ایله یاریشا بیلمه‌یه‌جه‌یینی گؤروب یاشادیغی باغداد شهریندن چیخیب گئتدی، اولجه میصره، سونرا بنی اومیه خیلافتی‌نین انده‌لیسده کی جانیشینی امیر عبدالرحمان ثانی‌نین چاغریشی اوزره کوردووا شهرینه گلیر. بورادا ادبیات و اینجه صنعتین چیچکلنمه‌سی یولوندا وار گوجونو قویور. اون میندن آرتیق تصنیف و‌هاوالاری بیلن، موسیقی عالمینده بیر چوخ یئنی‌لیک‌لر یارادان زیریاب عود موسیقی چالغی‌سینا بئشینجی سیمی‌آرتیرمیشدیر و عودون داها اینجه سسلنمه‌سی گؤره اونون آغاج قابیغیندان اولان میضرابینی قارتال قانادیندان دوزلدیلن میضرابلا دئیشمیشدیر.
اورتا یوزایللییی موسیقی‌سی‌نین ان گؤرکملی اؤرنک‌لریندن بیری اولان ابو نصر محمد بن ترخان الفارابی- ۹۵۰-۸۶۵ اونون یازدیغی “کیتاب-الموسیقی الکبیر” اثرینین ال یازماسی لوندونداکی بریتانیا دؤولت موزه ینده ساخلانیلیر- موسیقی سسلرینی بیر_بیرینین ایچینده یئرلشدیریلن چئشیدلی بویالی ۹ دایره‌وی خطله گؤسترمه‌یه چالیشمیشدیر.
دوغو موسیقی‌سی اوچون تابولاتورا یاراتماق ایشینده چئشیدلی تاریخی چاغلاردا بیلگین‌لرین گؤستردیکلری چالیشمالار یازیقلار کی، چوخ واخت یاییلمامیشدیر وائتکی‌سیز قالمیشدیر. داها دوغروسو، بو یا باشقا بیر بیلگی‌نین دوزنلهدییی قوراللار بوتؤولوکده موسیقی‌چی‌لر ساریدان قاورانیلا بیلمیردی، اونا گوره کی بو قوراللاردا اولان چوخلو آیرینتیلار و قوشوللار، دوزنله‌نن تابولاتورا قوراللاری چوخ قاریشیق ائدیر. سونوجدا هر‌هانسی بیر بیلگینین دوزلتدییی نوت یازیسی یالنیز اؤزونه بللی اولوردو. بوندان علاوه، دوزنله‌نن تابولاتورا ایشاره‌لری موسیقی اؤزللیکلرینی تام اولاراق گؤستره بیلمیردی.
بئله بیر دورومدا اون اوچونجو یوزایللیکده آذربایجان موسیقی شوناسی صفی الدین عبدل مومن اورموی‌نین یاراتدیغی تابولاتورا داها دولغون و داها آیدین ساییلمالیدیر. آچیقجا گؤرونور کی، اورموی بو ایشینده اؤزوندن قاباقکی گؤرکملی موسیقی بیلگینلریندن خلیل بن احمدین(۷۱۸-۷۸۶) “موسیقی‌ده و شعرده اؤلچو قوراللاری” و “موسیقی کؤکلری” آدلی کیتابلاریندا، موصوللو ابراهیمین(۷۴۲-۸۰۳) عود موسیقی چالغی‌سینی شرح ائتدییی ریساله‌سیندن، گؤرکملی ایران موسیقی شوناسی ابولفرج ایصفاهانی‌نین (۸۹۷-جی ایلده ایصفاهان شهرینده دوغولموش، ۹۶۷-جی ایلده باغداددا وفات ائتمیشدیر). “کیتاب اولآغانی”(نغمه‌لر توپلوسو) اثریندن و نهایت ابو نصر فارابی‌نین علمی‌کیتابلاریندان گئنیش ده‌یرلنمیشدیر.
صفی الدین اورموی‌نین اؤنردییی نوت یازیسی دا قاریشیق اولدوغوندان دوغو موسیقی‌چی‌لری آراسیندا گئنیش یاییلا بیلمه‌میشدیر. لاکین، اونون دوزلتدییی نوت یازیسی داها آیدین، داها دولغون و گئنیش اولدوغوندان ایندی بیز اونون “کیتاب الادوار” تذکیره‌سینده کی تابولاتورالاری آچیقلاماقلا ۸۰۰-۱۰۰۰ ایل بوندان اؤنجه آذربایجان موسیقی‌سی‌نین نئجه، نه شکیلده و نه طرزده اولماسی ایله باغلی بیلگی‌لر الده ائدیریک.
هر بیر موسیقی‌چی، هر بیر بسته‌کار یئنی اثر اوزه‌رینده چالیشدیقدا یا دا یئنی موسیقی اثرینی نوت یازیسینا کؤچورتدوکده بو ایشی بللی بیر موسیقی چالغی‌سیندان دهیرله‌نیر. اؤرنک اولاراق، بو گون اوپئرا، بالت، یا دا سیمفونیک اثر اوزه‌رینده چالیشان چاغداش بسته‌کارین یارادیجیلیق پروسئسینده ایشلتدییی موسیقی چالغی‌سی پیانودور. اولا بیلر کی، پیانو یازیلان اثری ایفا ائده‌جک اورکئسترین ترکیبینده اولماسین. لاکین بونا باخمایاراق اثر بسته‌لندییی، هم ده نوت یازیسینا کؤچورولدویو چاغ پیانونون گؤره‌وی چوخ بؤیوکدور. چونکی، بسته کار یازدیغی اثری، اکثر حاللاردا، پیانودا چالاراق یارادیر. اورتا یوزایللیک‌لرده آذربایجاندا و عومومیتله یاخین دوغو اؤلکه‌لرینده موسیقی‌چی‌لرین ده‌یرلندیکلری تمل چالغی عود اولموشدور.
گئتدیکجه تکمیللشدیریلن عود سیملی چالغی اورتا یوز ایللیکلرده دوغو موسیقی چالغی‌لاری آراسیندا اوزون ایللر اؤنملی یئر توتموشدور. اورموی موسیقینی کاغیذ اوزه‌رینه کؤچوردوکده تمل چالغی عودو نظرده توتدوغونو و عوددان ده‌یرلندیردییینی بیلدیریر. اودور کی، ایندی بیز ده اورموی‌نین نوت یازیلارینی آچیقلاییب چاغداش نوت یازیسی سیستئمینه کؤچورمک ایسته‌دیکده هر ندن اؤنجه عودون قورولوشو ایله باغلی گئنیش بیلگیمیز اولمالیدیر.
عودون قورولوشویله باغلی ایلک گئنیش آچیقلاما وئرن، اونو اینجه‌له‌ین دوغونون بؤیوک موسیقی اؤیرتمنی ابونصر فارابی اولموشدور. فارابی “کیتاب الموسیقی کبیر” کیتابیندا یازیر کی، عود اؤنجه‌لر دؤرد سیملی چالغی ایدی. سونرادان اونا بئشینجی سیم آرتیریلدی. ائله‌جه ده داها گور، داها گوجلو سسلنسین دئیه، هر بیر سیم قوشالاشدیریلدی(تارداکی آغ سیملر ایله ساری سیملر کیمی).
عوددا بم سیمدن زیله دوغرو هر قوشا سیمین اؤز آدی واردیر: بم، میثلس(misləs)، مثنا(məsna)، زیر،‌هادد.
هر قوشا سیم اؤز_اؤزلویونده کایناتین وارلیغینی تشکیل ائدن عونصوردور: سو، اود، تورپاق و کولک ایله باغلانیلیر. ان زیل سیم اولان بئشینجی قوشا سیم ایسه ایتیلیک، کسکینلیک دویغوسونو آشیلایان حدد آدلاندیریلمیشدیر.
عودون هر آیری قوشا سیملری آراسینداکی اینتئروال(یوکسکلییی ایله باغلی ایکی سس آراسینداکی آرا. اورتا یوزایللیکلرده موسیقی تذکیره‌چی‌لری بونو “بعد”، جمع حالیندا ایسه “الآبعاد” آدلاندیرمیشلار) خالیص کوارتایا(تاردا بوش ساری سیم ایله بوش آغ سیم آراسینداکی اینتئروال قدر) برابردیر.
عودون قولو تارین قولونا باخدیقدا چوخ قیسادیر. اودور کی، عودون قولونا بوتؤولوکده ۷ پرده سیغیشدیریب باغلاماق مومکون اولموشدور. بو پرده‌لردن بئشی تمل، ایکیسی آرتیرما، کؤمکچی پرده ساییلیر. اسکی موسیقی کیتابلاریندا بو پرده‌لره داستان دئییلیر. هر داستانین اؤز آدی وار. بو آدلار چالغی چاغی سیملری پرده‌یه سیخان بارماقلارین آدی ایله باغلی ده‌یریلمیشدیر. عودون تمل داستانلاری(پرده لری) بونلاردیر:
سا ببا با – شهادت بارماغی – بیرینجی بارماق؛
وو ستا – اورتا بارماق – ایکینجی بارماق؛
بئنئسر – آدسیز بارماق – اوچونجو بارماق؛
خینسیر – چئچه‌لی بارماق – دؤردونجو بارماق.
مطلق(بوش سیم آنلامیندا) ایله ساببابا پرده‌سی آراسیندا ایکی پرده باغلانیر کی، بونلاردان بیرینجیسینه “زائد”، ایکینجیسینه ایسه “موجننب” آدی وئریلمیشدیر. ائله‌جه ده ساببابا پرده‌سی ایله بئنسئر پرده‌سی آراسینداکی ووستا پرده‌سی ده بیر_بیریندن چئشیدلی یوکسکلیکده اولان ایکی پرده‌دن عیبارت اولاراق باغلانیر. بونلارین بیرینجیسینه “ووستا-اول-فورس” (بو، ووستاالفارس کیمی‌ده اوخونور کی، ایران موسیقی شوناسلاری بو پرده‌نی ووستایه ایرانی آدلاندیرمیشلار)، او بیریسینه ایسه “ووستازول زول” آدی وئریلمیشدیر.
بئله‌لیکله، عودون قولو اوزه‌رینه باغلانمیش یئددی پرده(داستان) ایله بوش سیم(مطلق) بیرلیکده هر سیمین سککیز چئشیدلی سس وئرمه‌سینی یارادیر. ائله‌جه ده یئددینجی(خینسیر) پرده‌نین وئردییی سس ایله سونرادان آردیجیل اولاراق زیله ساری گلن هر بوش سیمین سسینده کی هوندورلویون بیر اولدوغونو(بونا گؤره ده بؤیوک اؤیرتمن اورموی بونلاری عئینی ایشاره ایله گوستریر) نظرده توتساق موسیقی چالغی‌سیندا ۳۶ چشیدلی یوکسکلیکده سسین الده ائدیله بیله‌جه‌یینی گؤروروک.
اورموی عرب الیفباسی‌نین ابجد حرفلری دوزایی آردیجا گلن ایشاره‌لرله هر بیر سس آیری_آیریلیقدا گؤستریلیر. ابجد حسابیندا بیرینجی حرفین(الیف) بیر(۱) رقمینی ایفاده ائتدییینی و “لو” حرفی‌نین ۳۶ رقمینه برابر اولدوغونو نظرده توتساق، عود موسیقی چالغی‌سی‌نین هر بیر سسی‌نین بللی بیر حرف ایله گوستریلمه سینین دوغال اولدوغونو آیدین گؤروروک.
موسیقی سسلرینین الیفبا حرفلری ایله گؤستریلمه‌سی غربی آوروپادا هله چوخ اوزاق کئچمیشدن تا بو گونه قدر گئنیش یاییلمیشدیر. بو گونسه بیر پارا چاغلاردا لاتین الیفباسی حرفلریندن ایستیفاده ائدیلیر. بورادا بیر_بیرینه پارالئل اولان بئش خطدن ایستیفاده یولو ایله دوزنلنمیش نوت ایشاره‌لری ایله یاناشی لاتین حرفلری ایله ده آیری_آیری سسلر گؤستریر. اؤرنک اولاراق، ج -“دو” نوتونو، د – “ر” نوتونو، جیس – ” دو دییئز ” نوتونو، ب – ” سی بئمول ” نوتونو، ح – ” سی ” نوتونو گوستریر. لاکین الیفبا حرفلری گؤستردییی آیری_آیری موسیقی سسلرینین اؤلچوسونو، هر سسین آیریلیقدا نه قدر اوزادیلماسینی گؤسترمیر. بئله‌لیکله، موسیقی صنعتی‌نین تملینی قوران مئلودییانین قاباریق یونلری، سسلرین بیر_بیری ایله قارشیلیقلی ایلگی‌ده اولماسینی الیفبا حرفلری ایله بیر تور گؤسترمک اولوردوسا، همین سسلرین یارانماسیندا چوخ اؤنمی‌اولان اؤلچو، ریتم، آهنگ یونلرینی الیفبا حرفلری ایله گؤستریلمه‌سی هئچ ده مومکون اولمور. حرفلردن عیبارت تابولاتورالارین تمل چاتیشماز یؤنو ده ائله بودور.
اورموی عود موسیقی چالغی‌سیندا سسله‌نن، الده ائدیلن هر بیر سسین(چالغی یا باغلانمیش سیملر و قوراشدیریلمیش پرده‌لر اوزره) ابجد حرفلری ایله گؤستریلمه قورالاری یوخاریداکی سخئم ایله گؤسترمیشدیر.
بیز اورموی‌نین نظرده توتدوغو عود موسیقی آلتی‌نین سسلر دوزومو سخئمینی شرح ائتدیکده بیر موهوم جهت دیقتیمیزی جلب ائدیر. او دا آذربایجان خالق موسیقی آلتی تاردا اولدوغو کیمی، عوددا دا هر اوکتاوانین ۱۷ پیلله‌دن تشکیل اولونماسیندان عیبارتدیر. فرق بوراسیندادیر کی، اگر تارین ایکینجی اوکتاواسیندا،۰ میثال اوچون، ” دو-دییئز ” ایله ” رئ-بئمول ” ائن‌هارمونیک اولدوقلاری اوچون عئینی پرده واسیطه‌سیله ایفاده ائدیلیرسه (تاردا کیچیک و بیرینجی اوکتاوالار ۱۷ پیلله دن عیبارتدیر)، اود موسیقی آلتینده ان بم پرده‌لردن توتموش ان زیل سسلرین‌هامیسی ۱۷ پیلله‌یه بؤلونور و اوکتاوانین، فورتئ‌پیانودا اولدوغو کیمی، ۱۲ پیلله‌دن یوخ، تارین بیرینجی اوکتاواسیندا اولدوغو کیمی‌۱۷ پیلله‌دن عیبارت اولدوغونو تثبیت ائدیر. بو نؤقطه‌ی-نظردن او، هر پردنی اؤزونه مخصوص ایشاره ایله قئیده آلیر. بئله لیکله، دییئزلی و بئموللو سسلر آیری-آیری ایشاره لر واسیطه‌سیله گؤستریلیر. بو ایسه اورموی اثرلرینین شرحی مسله‌سینی خئیلی مورککب‌لشدیریر. بونا گؤره ده اورموی نین نوت سیستئمینی داها دقیق بیر طرزده موعاصیر نوت یازیسینا کؤچورمه یه جهد ائتدیکده دییئزلی و بئموللو سسلرین ائن‌هارمونیک جهتدن باشقا-باشقا اولدوغو ایله ایستر-ایسته‌مز راضیلاشمالیییق.
اورموی یازدیغی موسیقی پارچاسی‌نین سرلؤوحه‌سینده هر شئیدن اول اثرین‌هانسی موغام کؤکونده و هم ده نه اؤلچوده (وزنده) اولدوغونو بیلدیریر. بورادا مؤلیف، موسیقی‌نین اساسینی تشکیل ائدن ریتم مسله‌سینه چوخ بؤیوک اهمیت وئریر. آخی، ریتم موسیقی‌نین نبضیدیر. ایفا اولوندوغو مودت عرضینده زامان شراییطی ایله بیلاواسیطه علاقه‌دار اولاراق یارادیلان هر بیر موسیقی اثری اؤلچو قایدالارینا تابئعدیر. بیز موسیقینی دیقتله دینله‌سک گؤرریک کی، ان کیچیک موسیقی پارچاسی‌نین داخیلینده بئله موعین بیر حرکت وارلیغینی ایفاده ائدن کونکرئت ریتمیک جهت واردیر. ریتم (وزن-بحر-اؤلچو) موسیقینی تشکیل ائدن، فورمایا، قایدایا سالان و اونا موعین شکیل وئرن اساس ایفاده واسیطه‌لریندن بیریدیر.
آذربایجان موسیقیسی‌نین وزنی اولدوقجا مورککب و رنگارنگدیر. بونا گؤره ده وزن نظریییه‌سی تا قدیمدن باشلایاراق بوتون آذربایجان موسیقی‌شوناسلاری‌نین کیتابلاریندا ان واجیب فصیللردن بیرینی تشکیل ائدیر.
ووکال موسیقیده ریتم شعرین بحرینی اؤزونده عکس ائتدیریر. اودور کی، شعرین بحری ایله موسیقی‌نین اؤلچوسو طاراز گلمه‌دیکده آهنگ بوسبوتون پوزولور، شعر ایله موسیقی آراسیندا وحدت داغیلیر.
بونا گؤره ده شرق موسیقیسینده ایشله‌نن اؤلچو نؤوعلری عروض وزنینده‌کی اؤلچولره، داها دوغروسو بحرلره تام معناسی ایله مووافیق گلیر. بو واجیب جهتی نظره آلاراق اورموی ده اؤزوندن اولکی موسیقی‌شوناسلارین عنعنه‌سینی داوام ائتدیره‌رک آذربایجان موسیقی‌سینده ایستیفاده اولونان آیری-آیری اؤلچولری شرق کلاسیک شعرینده اولان بحرلرین آدلاری ایله قئیده آلمیشدیر.
آذربایجان کلاسیک موسیقیسی‌نین ان اهمیتلی ساحه‌لریندن بیری اولان وزن بحثی گئنیش و درین تدقیقات طلب ائدیر. لاکین مقاله‌میزین مؤوضوعسو ایله موعین درجه‌ده علاقه‌دار اولدوغوندان بو مسله اوزرینده موختصر ده اولسا دایانماغی لازیم بیلیریک.
وزن (قدیم موسیقی کیتابلاریندا ریتم، وزن، آهنگ و عومومیتله موسیقیده اؤلچو مفهومونو ایفاده ائدن ” ایقا ” تئرمینی کیمی‌ایشله نیر) بحثینی ایلک دفعه اولاراق علمی‌اساسلار اوزره شرح ائدن سککیز عصرین ان گؤرکملی موسیقی عالیمی‌بصره‌لی خلیل ایبن احمد فراهیدی اولموشدور (۷۰۰-۷۷۲، باشقا بیر معلوماتا اساسن ۷۸۶-جی ایلده دمشق شهرینده اؤلموشدور). او، موسیقی صنعتی حاقیندا یازدیغی ایکی کیتابیندان بیرینجیسینی ایقا مسله لرینه حصر ائتمیشدیر. اسحاق ایبن ابراهیم الموصولی ایسه ” کیتاب-اول نغم ال-ایقا ” آدلی اثرینده وزن بحثی اوزرینده اطرافلی صورتده دایانیر. ابول فرج ایصفاحانی ” کیتاب-اول-آغانی ” اثرینده عباسی خلیفه‌لریندن اولان‌هارون-الرشید (۷۸۶-۸۰۹) ایله مامون (۸۱۳-۸۳۳) دؤورونون موسیقی صنعتینی اطرافلی صورتده تصویر ائده‌رک موسیقیده وزن مسله‌سی نین اهمیتیندن و اساس جهتلریندن دانیشیر.
یئنه ده اون عصرین ان گؤرکملی موسیقی‌شوناسلاریندان ابو نصر فارابی (۸۶۵-۹۵۰) اؤزونون ” کیتاب-اول موسیقی-الکبیر” اثرینده وزن حاقیندا یازیر: “ایقا – صدالارین زامان عرضینده تقسیم اولونماسی، موختلیف اوزونلوقدا اولان سسلرین واخت داخیلینده مونتظم بؤلونمه سی دئمکدیر” . مشهور تاجیک فیلوسوفو و موسیقی‌شوناسی ابو علی ایبن سینانین (۹۸۰-۱۰۳۷) ” کیتاب-شفا ” اثرینده وزن موعین زامان داخیلینده و موعین مودت عرضینده مونتظم قایدا اوزره تقسیم اولونان ضربلرین مجموعو آدلاندیریلیر.
اورموی ایسه وزن حاقیندا بئله یازیر: “وزن، زامان اعتیباری ایله بیر-بیریندن آیریلیقدا سسله‌نن و اؤز واحیدلری آراسیندا موعین صورتده تثبیت ائدیلمیش موناسیبتده بولونان و بئله‌لیکله برابر دؤورلرده خوصوصی وضعیت کسب ائدن نقرات آردیجیللیغیندان عیبارتدیر” . (اورموی و باشقا اورتا عصر موسیقی‌شوناسلاری نقره سؤزونو ضرب معناسیندا. نقرات سؤزونو ایسه جم ساییندا ضربلر معناسیندا ایشله‌دیرلر؛ احتیمال ائتمک اولار کی، آذربایجان ضرب موسیقی آلتلریندن اولان ناغارا بو سؤزدن عمله گلمیشدیر).
ریتمین، موسیقی سسلری‌نین مونتظم قایدادا عوضلنمه‌سیندن عیبارت اولدوغونو گؤسترن اورموی قئید ائدیر کی، ضربلر دؤورونده کی آردیجیللیغین دوزگون موناسیب و اویغون اولوب-اولمادیغینی دوروست تعیین ائدن اینسانین اینتویسییاسی، شوعورو، دراکه سی و دویغوسودور.
اورموی وزن بحثینی داوام ائتدیره‌رک یازیر: ” بیز، ایکی موتحریک حرفی (داها دوغروسو ایکی هئجانی – ه.ب.) مثلا، ” تانا ” سؤزونو تلفوظ ائتدیکده دیلیمیزله داماغیمیز اوزرینه ایکی دفعه موختلیف کئیفیتده اولان ضرب وورموش اولوروق. بو ایکی ضرب آراسیندا موعین بیر واخت کئچیر: اوزون، قیسا، یا دا اورتا. بو واختین سون درجه قیسا بیر حدده چاتدیریلماسی نتیجه‌سینده الده ائدیلن واخت‌آراسی (او قدر کیچیک بیر واخت‌آراسی کی، اونون حیس ائدیلمه‌سی چتینلیکله مومکون اولسون) ایکی الین طبیل اوزرینده چوخ سورعتلی حرکتی نتیجه‌سینده عمله گلن تیتره‌ییشی خاطیرلادیر.
ایکی ضرب آراسینداکی مودتی اوزاتماق اوچون ایسه حد-حودود یوخدور. ایکی ضرب آراسیندا داوام ائدن بو ایکی نؤوع ایفراط مودت (یعنی سون درجه قیسا، یا دا چوخ اوزون) زامان ایله علاقه‌دار اولان اؤلچو، وزن اوچون هئچ ده موناسیب گؤرولمور، حالبوکی اورتا سورعتده ایستیفاده اولونان اؤلچولر ثمره‌لی و اویغون حساب ائدیلمه‌لیدیر.
اورموی نین یاراتدیغی ایلک آذربایجان نوت یازیسی سیستئمی‌اؤز حقیقیلیگی اعتیباری ایله اورتا عصر غربی آوروپا تابولاتورالاریندان هئچ ده گئریده قالمیر.
بو اونا بنزر کی، تلفوظ زامانی ثقیل (آغیر) هئجالاری ایجاب ائتدیگی طرزده اوزاتماییب خفیف هئجالار کیمی‌سؤیله‌یه‌سن. بئله حالدا یقین کی، میصراعلارین اؤلچوسو پوزولار، چونکی، وزن دوزگون ایفاده طلب ائدیر. اودور کی، تلفوظ زامانی کلمه‌لرین هئجالاری آراسینداکی مودت وزن‌نین (اوصلوبون) طلب ائتدیگی قایدایا تابع اولاراق: بعضی حاللاردا نیسبتن اوزون، بعضی حاللاردا ایسه عکسینه قیسا اولمالیدیر. بو ایسه همین قئید ائتدیگیمیز، دوروست واخت‌آراسی، یعنی فاصیل دئمکدیر. دوزگون فاصیل اؤلچوسو ضربلرآراسی مودتین بعضی‌سی‌نین نیسبتن اوزون، بعضی‌سی‌نین قیسالیغینی طلب ائدیر. بو ایشده آهنگین پوزولدوغونو حیس ائتمک اوچون بؤیوک ایستعداد طلب اولونمور. چونکی، بئله بیر اویغونسوزلوق هر کس طرفیندن درحال دویولور. حالبوکی وزنین دوزگون ایشله‌دیلدیگینی ائشیتدیکده قلبینده راضیلیق و ممنونیت حیسی ایله هذ آلمایان هئچ بیر اینسان تاپیلماز”.
شعر ایله موسیقی آراسیندا عوضوی وحدتین اولماسینی ضروری حساب ائدن شرق موسیقی‌شوناسلاری و او جومله‌دن اورموی ده عروض وزنینده‌کی بحرلردن و اؤلچو قلیبلریندن گئنیش ایستیفاده ائتمیشدیر. شعرده اولدوغو کیمی، موسیقیده ده همین بحرلرین بیر چوخو اؤز آدلارینی و ائله‌جه ده اؤلچولرینی ساخلاییر. لاکین موسیقیده خلیل ایبن احمدین تطبیق ائتدیگی ” فئعل فله ” کلمه‌سیندن عمله گلمه، موختلیف قلیبلردن علاوه ، سونرالار “طنطنه‌نن” قلیبینی گئنیش یاییلمیش، هم ده بعضی بحرلر اؤز اولکی آدلارینی دییشمیشدیر. مثلا، ادبیاتدا مونسریه بحری آدی ایله معلوم اولان و اؤز آهنگینده بیر آخیجیلیق و اویناقلیق ایفاده ائدن وزن بعضی موسیقی اثرینده چوخ واخت “فاخته” (مئشه گؤیرچینی فاخته‌نین سسینی تقلید معناسیندا) آدینی آلمیش و ایکی موختلیف واریانتدا تطبیق ائدیلمیشدیر.
آذربایجان کلاسیک موسیقیسینده ان چوخ ایشله‌نن رمل (موختلیف نؤوعلری ایله) و هزج بحرلریدیر. یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی‌اورموی، کشف ائتدیگی قایدا اساسیندا اؤز موسیقی پارچاسینی تثبیت ائدیب یازماق ایسته‌دیکده اثری‌نین سرلؤوحه‌سینده موسیقی‌نین‌هانسی موغام کؤکونده اولدوغونو گؤستریر. عئینی زاماندا ماهنی‌نین اؤلچوسونو بیلدیرمک اوچون‌هانسی وزنین ضربلری اوزرینده اساسلاندیغینی قئید ائدیر (بو دفعه ضرب کلمه‌سی سؤزون حرفی معناسیندا، یعنی حاضیردا بیز ایشلتدیگیمیز معنادادیر). سونرا او، اوخوناجاق ماهنیدان اول اودون چالاجاغی کیچیک مقدیمه‌نین مئلودییاسینی (” اس-سووت ” ) قئیده آلیر. بو مقدیمه ماهنی‌نین اوللرینده، ائله‌جه ده سونرادان آیری-آیری بندلری (کوپلئتلری) آراسیندا نقرات (بیزیم ایندی ایشلتدیگیمیز دؤندرمه معناسیندا) فونکسییاسینی داشییان چوخ کیچیک اینسترومئنتال ائپیزوددان عیبارتدیر.
ماهنی‌نین موسیقی‌سینه (کؤک و ریتم مئلودییا) عایید اساس جهتلری قئید ائتدیکدن سونرا موختلیف ماهنی نین متنینی یازیر. نهایت ان سونرا متنی آیری-آیری هئجالار اوزره آییراراق هر بیر هئجا آلتیندا‌هانسی سسین نه اوزونلوقدا اولدوغونو (سسلرین اؤلچوسو و یوکسکلیگی) ابجد حرفلری و رقملری واسیطه سیله قئید ائدیر. بو جهتدن، خالقیمیزین بؤیوک موسیقی‌شوناسی اورموی نین یاراتدیغی ایلک آذربایجان نوت یازیسی سیستئمی‌اؤز حقیقیلیگی اعتیباری ایله اورتا عصر غربی آوروپا تابولاتورالاریندان هئچ ده گئریده قالمیر.
قایناق: http://www.etekyazi.com


No comments: