Nov 27, 2016

دده‌ قورقود دستانلارى حاقيندا

محمد على فرزانه (قوسى)


فولکلوروموزون‌ گؤزل‌ اينجيسى و اؤلمز شاه‌ اثرى اولان‌ دده قورقود داستانلارى باره‌ده‌ بو سون‌ ايللرده‌ باشلاميش‌ يئنى باخيشلار وآراشديرمالار، ايکى مين‌ ايلين‌ باشلانيشيندا دا دوام‌ ائده‌جک‌ و بلکه‌ ده‌ بوخوصوصدا يئنى گؤروشلر و يئکونلاشديرمالار اورتايا چيخاجاقدير. داغين ‌وحشى لاله‌لرينى گؤز اؤنونده‌ جانلانديران‌ بو دستانلار، اؤز دوغما اوسلوبو، جانلى تصويرلرى پارلاق‌ گونش‌ کيمى مدنيت‌ تاريخيميزه‌ ايشيق ساچميش‌، اؤز بولورلوغونو قوروموش‌ و کئچميشين‌ صاف‌ گوزگوسو کيمى بيزه‌ گليب‌ چاتميشدير.
اثر بير چوخ‌ ديللره‌ ترجومه‌ ائديلميش‌، حقينده‌ چوخلو مقاله‌لر وآچيقلامالار يازيلميشدير. فواد کؤپرولو، بؤيوک‌ تورک‌ مودرّس‌ وآراشديريجيسى، وقتيله‌ حقلى اولاراق‌ دئميشدير: اگر بوتون‌ تورک‌ مدنيتينه ‌عاييد اولان‌ اثرلرى تره‌زينين‌ بير گؤزونه‌ و دده قورقود‌ دستانلارينى اوبيرى گؤزونه‌ قويسانيز، دده قورقود‌ آغير باسار. پروفسور دوکتور محرم‌ ارگين‌ باشقا تورک‌ آراشديريجيسى، اثرين‌ بوگونکو ديلده‌ حاضيرلاديغى نوسخه‌سينده‌ يازديغى باش‌ سؤزده‌، بير ميللى شاه‌ اثره‌ اون‌ دانادان‌ چوخ خوصوصيت‌ سانير، بو خوصوصيتلر بوتونلوکله‌ دده قورقود‌ دستانلارى حاقيندا صيدق‌ ائدير. دده قورقود‌ بوتون‌ وارليغى ايله‌ بير ميللى- مدنى اثردير.
دده قورقود‌ دستانلارى مضمون‌ و تاريخى باخيمدان‌ آيرى - آيرى اولاى وماجرالارى يوکلنميش‌ اولسا دا، بو اولايلار و ماجرالار آذربايجان‌ تورپاغى ايله‌ ايلگيليدير. دستانلارين‌ اويناق‌ صحنه‌لرينده‌ ايشتيراک‌ ائدن‌ کيشيلر وقادينلار تورک‌ اوغوز ائللريندن‌ اولوب‌ و يارى کؤچرى حالدا، بزکلى چاديرلارين‌ آلتيندا و بدوى (اصيل‌) آتلارين‌ دؤشونده‌ باشا آپاريرلار. بونلار باغلى اولدوقلارى شرايطه‌ اويغون‌ ايگيتليک‌ و دؤگوشگنليگى هر شئيدن ‌اوستون‌ سانير و اينانجلارينى يئرينه‌ يئتيرمکده‌ هئچ‌ تلاشدان‌ چکينميرلر.ايچريلرينده‌ دؤگوش و ياشاييش‌ باجاريغى جوشان‌ بو ايگيتلر، يئرى گلينجه ‌شراب‌ ايچرلر، ديلاورليکله‌ آت‌ چاپير و شمشير وورورلار.
ياشيل‌ اوتلاقلار آرزوسيلا اورتا آسيا چؤللرينى بوراخيب‌ باتى، خوصوصيله ‌داغلارينين‌ دؤشلريندن‌ پيريل‌ - پيريل‌ چايلار و چشمه‌لر آخان‌ آذربايجان ‌و ايرانين‌ باشقا اوتلاقلارينى مسکن‌ ائدن‌ بو قوچاق‌ کيشيلر و آروادلار، الوان‌ چاديرلار، قوش‌ کيمى سيچرايان‌ آتلار و دؤگوش سيلاحلاريلا بيرليکده‌ اؤز اينانجلارينى، قومى رسم‌ - روسوملارينى، اساطير و افسانه‌لرينى ده‌ تازا قايناييب‌ قاريشديقلارى اؤلکه‌يه‌ گتيرميشلر و بو يئنى اؤلکه‌نين‌ شرايطينده ‌بير سيرا دگيشيکليکلرى اؤز روسوم‌ - مراسيملرينده‌ منيمسه‌ميشلر.
دده قورقود‌ دستانلارى، بو ائل‌ اوبالارين‌ آذربايجان‌ شرايطينده‌ تاريخ‌، ديل‌، ادبيات‌، آداب‌ و فولکلورو ايله‌ قايناييب‌ قاريشميشدير.
بو دگيشمه‌ دستانلارين‌ آنلام‌ و اوسلوبونو موعين‌ حالدا اورتا آسيا ائل‌ اوبالار دستانلاريندان‌ آييرميش‌ و اونلارا آذربايجان‌ فولکلورو سجيه‌سى وئرميشدير. تورکلر چوخ‌ قديم‌ عصيرلردن‌ آذربايجاندا اولموشلار، آنجاق ‌اونلارين‌ ان‌ توپلوم‌ گليشى ائله‌ ۱۲ - جى ميلادى عصيرده‌ اولموشدور.
دده قورقود‌ دستانلارينين‌ ال ‌يئترده‌ اولماسى، ۱۹­جو عصرين‌ اوللرينه ‌قدر بيليم‌ دونياسينا بو گونکو بيچيمده‌ تانينماميشدير. بو ايش‌ سون‌ ايکى يوز ايله‌ ياخين‌ زاماندا اوز وئرميش‌ و بو قيمتلى اثر تانينيب‌ و اونون ‌مؤحتواسى بيلگينلرين‌ و آراشديريجيلارين‌ ديقت‌ و سايغيسينى قازانميشدير.
۱۹۵۰-جى ايله‌ قدر، بيليک‌ دونياسى بو اثرين‌ بير تک‌ نوسخه‌سينى تانيميشدى. بو اثرين‌ يازييا کؤچورنى و اونون‌ يازيلديغى تاريخ‌ معلوم ‌اولمايان‌ نوسخه‌، هاميدان‌ اؤنجه‌ بيلگين‌ «”ديتس»‌»ين‌ نظرينى چکير٠اواثرين‌ «تپه‌ گؤزون‌ بساتين‌ اليله‌ اؤلدورولمه‌سى» دستانينى ۱۸۱۵ ده‌ آلمانجا ترجومه‌سينى نشر ائدير. ”ديتس»ين‌ ترجومه‌سينده‌ ايشتيباهلار اولدوغو حالدا، او کيتابى تانيتديرماقدا دگرلى مولاحيظه‌لر ايرلى سورموشدور.
”ديتس» دن‌ سونرا تانينميش‌ آلمان‌ شرق‌شوناسى، تئودور نولدکه‌، اونون‌آردينجا مشهور روس‌ شرق‌شوناسى بارتولد، اثرين‌ ترجومه‌ ايشينى اله ‌آليرلار، لاکين‌ متنين‌ آيدين‌ اولماديغيندان‌ بونلار دا بو ايشى ياريمچيق ‌بوراخيرلار. بارتولدون‌ ايشى دستانلارين‌ ترجومه‌سينده‌ دوام‌ ائدير و اثرين ‌روسجا ترجومه‌سى ايشيق‌ اوزو گؤرور. بارتولدون‌ روسجا ترجومه‌سى اؤنجه‌ حميد آراسلى و محمد طهماسب‌ - آذربايجان‌ عاليملرى طرفيندن ‌ياييلير و سونرا ۱۹۶۲ - جى ايلده‌ همين‌ ترجومه‌دن‌ باشقا بير چاپ‌ معروف ‌موستشريقلر، ياکوبوفسکى، ژيرموفسکى و باشقالارى طرفيندن‌ نشرائديلير. اثرين‌ کاميل‌ متنى، عرب‌ رسم‌الخطى ايله‌، برلين‌ (درسدن‌)نوسخه‌سى اساسيندا ۱۹۱۶ دا معليم‌ رفعت‌ طرفيندن‌ ايستانبولدا چاپ‌ائديلير. معليم‌ رفعت‌، اؤز باخيشينا  گؤره‌ آنلاشيلماز کلمه‌ و عيبارتلرى دوزلتميش‌. بونونلا بئله‌، بير سيرا کلمه‌لر اونا دا آنلاشيلماز قالميش‌ واونلارين‌ قارشيسيندا «آنلاشيلمادى» علامتى قويموشدور. معليم‌ رفعتين‌ ايشى، کيتابى عرب‌ اليفباسيندان‌ فايدالانانلارين‌ آراسيندا تانيتديرير.
۱۹۳۸ جى ايلده ٬ اورهان‌ شايق‌ گؤى ياى، باشقا بير تورک‌ بيلگينى اثرى ‌يئنى لاتين‌ اليفباسيندا نشر ائتدى. ۱۹۳۹ دا دا حميد آراسلى آذربايجان ‌آراشديريجيسى، او گونلر باکيدا راييج‌ اليفبا ايله‌ چاپا وئردى. آراسلى باکى چاپينا يازديغى اؤن‌ سؤزده‌ اثرين‌ ايملاسينين‌ قاريشيقو اوخونمازاولدوغونون‌ سببلريندن‌ بيرينى اثرين‌ آذربايجان‌ ديلينده‌ اولماسى ايله ‌ايضاح‌ ائدير. آراشديريجيلارين‌ بير چوخو، اثرده‌ اولان‌ سؤزلرى آچيقلايانميرلار. کيتابين‌ خوصوصيله‌ تورکيه‌ و آذربايجاندا تانينماسى، بيرچوخ‌ بيلگينلر و فولکلورشوناسلارين‌ ديقتينى چکير.
تورکيه‌ده‌ عبدالقادير اينان‌، عليرضا يالمان‌، فؤاد کؤپورلو، پرتو نائلى، محرم ‌ارگين‌ و باشقالارى، آذربايجاندا ع‌. سولطانلى، شاميل‌ جمشيدوف‌، م‌.ح‌.طهماسيب‌، م‌.رفيعلى، ا.م‌.دميرچيزاده‌ و آيريلارى اثرين‌ فولکلوريک ‌و تاريخى - بديعى دگرى باره‌ده‌ بير چوخ‌ مولاحيظه‌لر ايرلى سورورلر.
۱۹۵۰ ده‌، روسسى، ايتاليالى عاليم‌، واتيکان‌ کيتابخاناسيندا دده‌ قورقودون ‌اون‌ ايکى دستانيندان‌ آلتى‌سينا شاميل‌ بير نوسخه‌ اله‌ گتيردى. واتيکان‌نوسخه‌سى ده‌ درسدن‌ نوسخه‌سى کيمى اثرين‌ يازارى (کؤچورنى) و يازيلما تاريخينهايشاره‌ ائتمير. روسسى اله‌ گتيرديگى نوسخه‌نى اؤن‌ سؤز و لوغتنامه‌ ايله‌ ۱۹۵۲ ده‌ مونتشير ائدير.
دده قورقود‌ دستانلاريندان‌ چاپ‌ اولان‌ ان‌ موفصّل‌ آراشديرمالاردان‌ بيرى، تورک‌ ديلچى و آراشديريجيسى محرم‌ ارگين‌ طرفيندن‌ اولموشدور. ارگين ‌اؤز ايشينين‌ ثمره‌سينى ايکى جيلدده‌: بيرينجى جيلد اؤن‌ سؤز، اثرين ‌اينتيقادى و تطبيقى متنينى ۱۹۵۸ جى و ايکينجى جيلد، اثرين‌ لوغتنامه‌ وقرامرينى داشييان‌ قيسمتينى ۱۹۶۲ ده‌ نشر ائتميشدير. محرم‌ ارگين‌، اؤزآراشديرمالاريندا، تفصيل‌ حالدا، دده قورقود‌ دستانلارينين‌ آذربايجان‌ و اورادا ياشايان‌ خلقين‌ حياتى ايله‌ آيريلماز ايلگيلرينه‌ تأکيد ائدير. بوآراشديرمادان‌ بير پاراقراف‌ آشاغيدا گتيريريک‌:
«بير سؤزله‌، دده قورقود‌ کيتابى آذرى ساحه‌سيدير. دستانلاردا گئدن‌ يئر و ائل‌ آدلاريندان‌ علاوه‌، اثرين‌ ديلى ده‌ بو اؤلکه‌نين‌ دامغاسينى داشى‌يير. ۱۴ جو ميلاد قرنينده‌ ده‌ قاضى برهان‌الدين‌ ده‌ گؤزه‌ ووران‌ آذرى تورکجه‌سينين‌ نيشانه‌لرى، دده‌ قورقوتدا داها قاباريق‌ و باخيش‌ چکندير. بئله‌ليکله‌ اثرين‌ ديلى ده‌، اونون‌ جوغرافى دورومو و قورولوشو ايله ‌اويوشور. بيز آشاغيدا اثرين‌ قرامرينى آراشديراندا، بو ديلين‌ ايلگيلرينى آذرى ديلى ايله‌ ياخيندان‌ گؤره‌جه‌ييک‌. بونونلا بئله‌، بير اؤترى باخيش ‌اثرين‌ اوسلوبونا بئله‌ بيزى آذرى ساحه‌سينه‌ آپارا بيلر. قرامرى علامتلر اؤز يئرينده‌، بورادا کلمه‌لر، ترکيبلر و جومله‌لرده‌ هر سطيرده‌ بيزى آذرى ديلى ايله‌ اوز به‌ اوز ائدير...(بورادا موليف‌ چوخلو نومونه‌لر و اولگولر گتيرمکله ‌آذرى ديلينين‌ نيشانه‌لرينى متنده‌ گؤسترير و سونرا دوام‌ ائدير)...تکجه ‌دده قورقود‌ کيتابينين‌ قرامر اساسلارى و ديلى يوخ‌، بلکه‌ اونون‌ اوسلوبو دا آذرى ساحه‌سينين‌ رنگينى داشى‌يير. اونون‌ مجاز تشبئه‌لردن‌ ايراق‌ و آنلاملارى چيلخا سؤزلرله‌ سؤيله‌مک‌ آذرى اوسلوبونون‌ ان‌ قاباريق ‌خوصوصيتينى تشکيل‌ ائدير. دده قورقود‌ کيتابيندا عئيناً بئله‌ بير اوسلوب‌ و بئله‌ بير بيان‌ شيوه‌سيله‌ اوز اوزه‌ گليريک‌...(محرم‌ ارگين‌، دده قورقود‌کيتابى، ايکينجى جيلد، ص‌،۲۵۲، ۲۵۴).
تورکيه‌ده‌ آراشديرما ايشلرى ايله‌ ياناشى، نئچه‌ موريدده دستانلارين ‌متنينى بو گونکو تورکيه‌ ديلينه‌ کؤچوروب‌ و چاپ‌ ائتميشلر. بوکؤچورمه‌لرده‌ ايستر - ايسته‌مز متنده‌ گئدن‌ بير سيرا بو گونکو تورکيه ‌تورکجه‌سينده‌ آنلاشيلماز اولان‌ لوغتلر و دئييملرى دگيشميشلر. بودگيشيلميش‌ لوغت‌ و دئييملردن‌ بير سيراسى بو گونکو آذرى ديلينده‌ اولدوقجا راييج‌ و يايغيندير.
خولاصه‌ صورتده‌ ايشاره‌ ائديلن‌ ايشلردن‌ علاوه‌، دده قورقود‌ دستانلاريندان‌ چوخلو يايينلار و باشقا ديللره‌ ترجومه‌ اولوموش‌، اونلارين ‌مشهورلاريندان‌ ايکى اينگيليسى ترجومه‌، بيرى اينگيلستاندا و او بيريسى آمريکادا اولموشدور. اثرين‌ فارسجا ترجومه‌سى، اثرين‌ اصلى متنيندن ‌يوخ‌، اينگيليسى ترجومه‌لرين‌ بيرى اساسيندا فارسجايا چئوريلميشدير. اثرين‌ آلمانجا ترجومه‌سى ده‌ نئچه‌ ايل‌ اول‌، شميده‌ طرفيندن‌ نفيس‌صورتده‌ چاپ‌ ائديلميشدير.
***
دده قورقود‌ دستانلارى حاقيندا آختاريش‌ و آختارمالار آپاران‌ بيلگين‌ وتدقيقاتچيلار گؤردوکلرى ايشلرين‌ اساس‌ قيسمينى دده‌ قورقودون‌ تاريخى يا افسانه‌وى حياتينا، دستانلارين‌ تشکول‌ و يازييا کئچمه‌سى، اثرده‌ گئدن‌ تاريخى اولايلار و اثرين‌ فولکلوريک‌ دگرى و بو کيمى بحثلره‌ حصرائتميشلر.

دده‌ قورقودون‌ شخصيتى مسأله‌سى، منابعده‌ وئريلن‌ جوربه‌ جور بيلگيلر وخبرلره‌ گؤره‌ بير شوبهه‌لى دومان‌ و افسانه‌ ايله‌ اؤرتولو قالميشدير. دده‌قورقوت‌ آدى، دده‌ قورقوتدان‌ علاوه‌، جامع‌التواريخ‌ (خواجه‌ رشيدالدين)‌ و شجره‌ تراکمه‌ (ابوالقاضى بهادر خان)‌ کيمى تاريخى سيمالار کيتابلاريندا وهابئله‌ تورک‌ ائللرينين‌ فولکلوريک‌ ادبياتينا گلميشدير.
بو روايتلره‌ داياناراق‌، دده‌ قورقود بير يئرده‌ اوغوزون (اوغوز تورکلرينين‌ اولوباباسى) چاغداشى و باشقا بير يئرده‌ مسيح‌ و ايسلام‌ پئيغمبرينين‌ چاغداشى و بالاخره‌ عباسى خليفه‌لرى ايله‌ ياشيد گؤرونور. بئله‌ بير اوزون ‌اوزادى زماندا اؤزونو گؤسترمکده‌ اولان‌ دده قورقود‌، دوغولوب‌ ياشاديغى مکان‌ حئيثيندن‌، بير يئرده‌ آياق‌ ايزلرينى اورتا آسيا و سئيحون‌ جئيحون ‌قيييلاريندا (ساحيللرينده‌) گؤسترير و باشقا بير يئرده‌ ابدى ياتاجاغينى دربند ياخينلاريندا بيلديرير.
دده‌ قورقودون‌ زمانى و مکانى باره‌ده‌ اولان‌ بو اويوشمازليقار اونون ‌شخصيتينين‌ باشقا يؤنلرينى ده‌ احاطه‌ ائدير و سيماسينى اساطير افسانه‌يه‌ چولقايير. بو روايتلرين‌ بير چوخوندا دده قورقود‌ بير خئيرخاه‌ ائل ‌آغ‌ ساققالى کيمى تانينير، او کرامت‌ صاحيبى و بير سيرا اينسانى ياراشيقلارا يييه‌لنديگى حالدا، غئيبدن‌ خبر وئرمک‌ باجاريغينا ماليکدير و گله‌جگى يوزور. بو سونخوصوصيت‌، دده‌ قورقودون‌ ايسلامدان‌ اؤنجه‌ بير شامان‌ وايسلامين‌ قبول‌ ائديلمه‌سيله‌ بير کرامت‌ گؤسترن‌ آغ‌ساققال‌ (پير - موراد)  سيماسيندا گؤسترير.
دده‌ قورقودون‌ غئيبدن‌ خبر وئرمه‌سى و «ويلايت‌ صاحيبى» اولدوغو باره‌ده‌ده‌ دستانلارين‌ باشلانيشيندا دا ايشاره‌ گئتميشدير: «رسول‌ عليه‌السلام ‌زامانينا ياخين‌ بايات‌ بويوندان‌ قورقودآتا ديرلر بير ار قوپدى. اوغوزون ‌اول‌ کيشى تمام‌ بيليجيسى ايدى. نه‌ ديرسه‌ اولاردى. غايبدندورلو خبرلرسؤيلردى. حق‌ تعالا اونون‌ گوکلونه‌ الهام‌ ائدردى.»...
بوندان‌ علاوه‌ دده‌ قورقودون‌ خئيرخاه‌ و مصلحتچى اولدوغو بير سيرا منابعده‌ قئيد اولونوبدور. اثرين‌ باشلانيشيندا بونا ايشاره‌لر وار: «قورقودآتا اوغوز قومونون‌ مشکلينى حل‌ ائدردى. هر نه‌ ايش‌ اولسا، قورقوت‌ آتا دانيشمايينجا ايشله‌مزلردى. هر نه‌ کى بويورسا قبول‌ ائدرلردى.»...
لاکين‌ اونون‌ غئيبدن‌ خبر وئرديگى و ويلايت‌ صاحيبى اولدوغو بير يا ايکى يئرده‌ (مثلاً بامسى بئيرک‌) دستانيندا قئيد ائديلير. بونونلا بئله‌، چتينليگى آرادان‌ قالديرير، هم‌ ده‌ شادياناليقلاردا ايشتيراک‌ ائتمکله‌ قوپوز (ساز) چالير، دوعا ثنا اوخويور و قهرمانلاردان‌ صؤحبت‌ آچير.
دده قورقود‌ خوصوصيله‌ بو سون‌ وظيفه‌سى، يعنى مجليس‌ قوروب ‌قهرمانلاردان‌ سؤز آچماسى، آذربايجان‌ فولکلوريک‌ ادبياتيندا اوزان‌ - عاشيق‌ کيمى آد آپاريلير و دده قورقود‌ دستانلاريندا «اوزان‌» آديله‌ ظاهيراولور.
***
دده‌ قورقودون‌ دستانلاردا ايشتيراکى اونون‌ دستانلارين‌ موليفى اولماديغينى آيدينلادير. لاکين‌ عئين‌ حالدا بئله‌ بير سورغويا سبب‌ اولورکى، سوروشولسون‌ دده‌قورقود دستانلارى نئجه‌ و کيملرين‌ طرفيندن‌ يارانيب‌ وهانسى تاريخده‌ يازييا آلينيبدير؟
بو مطلب‌ ده‌، دده‌ قورقود دستانلارى باره‌ده‌ اولان‌ مسأله‌لر کيمى جور به‌جور نظر وئرمگه‌ سبب‌ اولوب‌. بعضى آراشديريجيلار چاليشميشلارکيتابين‌ يارانماسى و يازييا آلينماسى باره‌ده‌ قطعى يا حدسى بير تاريخ‌ الده ‌ائده‌ بيلسينلر. آکادميک‌ بارتولد بير سيرا مولاحيظه‌لرينده‌ اثرين‌ يارانماسينى ۱۴- جو عصرين‌ اوللرينه‌ ( ۸­ جى هيجرى عصرينه‌) باغلايير. روسسى، ايتاليالى شرقشوناس‌ دستانلاردا اولان‌ بعضى ماجرالارى آغ‌ قويونلولارين ‌تاريخى ايله‌ باغلايير.
دده‌ قورقود دستانلارى کيمى فولکلوريک‌ اثرده‌ دستانلارين‌ تاپيليش‌ ويارانيشى بير مسأله‌ و اونون‌ يازيليشى و کيتاب‌ شکيلى آلماسى ايکينجى مسأله‌ دير. باشقا سؤزله‌ دئسک‌، هر فولکلوريک‌ اثرين‌ ايشين‌ باشلانيشيندا بير سؤيله‌ينى و قوشانى دا اولموش‌ اولسا، تاپيليش‌ و يارانيشدان‌ سونرا مودّتلر و بلکه‌ده‌ اوزون‌ عصيرلر سينه‌دن‌ سينه‌يه‌ نقل‌ ائديلير، جمعيتين ‌گليشمه‌سى ايله‌ بير سيرا آرتيب‌ اسکيلمه‌لر، بير چوخ‌ ماجرالارين ‌اونودولماسى و يئنى حاديثه‌لرين‌ آرتيريلماسى ايله‌ اوز­ اوزه‌ گلير و سونرا شايد ده‌ يازى و کيتاب‌ پالتارى گئيير. فولکلوريک‌ اثر نه ‌قدر قديم‌ اولسا، بو دگيشيکلر اوندا داها چوخ‌ اوز وئرير.
دده قورقوددستانلارينين‌ يارانماسى و توپلانماسيندا آيرى آيرى نظريه‌لرسيراسيندا اولا بيلسين‌ کى م‌.ح‌.طهماسيبين‌ نظرى داها عئينى ساييلا بيلر. بورادا اونون‌ نظرينين‌ خولاصه‌سينى گتيريريک‌: «اثرين ‌يارانماسى و يازييا آلينماسى باره‌ده‌ جور به‌ جورنظريه‌لر دئييليبدير.بيزيم‌ عقيده‌ميزجه‌ بو دستانلار ۸ - ۷ جى ميلادى عصيرده‌ افسانه‌لر وتاريخى روايتلر چرچيوه‌سينده‌ يارانماغا باشلاميشدير. سونرا اوزون‌ بيردؤوراندا تاريخى حاديثه‌لردن‌ روايتلره‌، روايتلردن‌ افسانه‌لره‌، افسانه‌لردن ‌ناغيللارا و دستانلارا چئوريلميش‌ و بئله‌ليکله‌ گليشمه‌ جهتدن ‌کاميل‌لشه‌رک‌، ۱۰­۱۱­جى ميلادى قرنده‌ آذربايجاندا کئچن‌ حاديثه‌لريله ‌سس‌- سسه‌ وئريب‌، کيتابى يازييا آلانين‌ اليله‌ دگيشيليب‌ و بوگون‌ بيزيم ‌اليميزه‌ گليب‌ چاتان‌ بيچيمه‌ دوشموشدور. دده قورقود‌ دستانلارينين‌ يازيلما تاريخى ۱۳­جو ميلادى عصيردن‌ بو طرفه‌ دير...(م‌.ح‌.طهماسيب‌، دده‌قورقود بويلارى حاقيندا عونوانيله‌ «آذربايجان‌ خالق ادبياتينا داير تدقيقات‌» کيتابيندا درج‌ اولموش‌ مقاله‌دن‌، باکى، ۱۹۶۱، ص‌ ۱۲)
دده قورقود‌ کيتابى بير موقديمه‌ و اون‌ ايکى بويدان‌ (حماسى دستاندان‌) تشکيل‌ اولوبدور. موقديمه‌ ده‌ دده‌ قورقودون‌ افسانه‌وى سيماسيندان‌ جيزگيلر وئرمکله‌، خالق آراسيندا اونون‌ آديله‌ ايلگيلى بير سيرا حکمتلى سؤزلردن‌ نقل‌ ائديلميشدير.
اون‌ ايکى دستانين‌ هربيرينده‌ بير ايگيدين‌ قهرمانليقلاريندان‌ دانيشيلير ودستان‌ همين‌ ايگيدين‌ آديله‌ عونوانلانير. دستانلار بير سيرا صحنه‌لرين ‌بنزه‌رليگى و اوسلوب‌ باخيميندان‌ بير - بيريله‌ ايلگيلى اولدوقلارى حالدا، هر دستان‌ اؤزو اوچون‌ آيريجا بير اثر کيمى گؤرونور. اون‌ ايکى دستاندان‌، سککيز دستانى عاشيقانه‌ و ايکى دستانين‌ اساطيرى گؤرونوشو واردير.
دده قورقود‌ دستانلاريندا تصوير ائديلن‌ توپلوم‌، يارى کؤچرى و آتاسالار جاميعه‌دير. جاميعه‌نين‌ احتياجلارى حئيواندارليقدان‌ و قوشون ‌کئشليکلردن ‌اله‌ گلن‌ غنيمتلردن‌ دوغرولور. ساواشلار عوموماً آيرى - آيرى بؤلگه‌لر و يا قؤوملار آراسيندا اۆز وئرير. بو ساواشلارين‌ بير چوخو تورکلرين‌ ايسلامى قبول‌ ائتديکلريندن‌ «سامى دينلى کافرلر» ايله‌ باش‌ وئرير. جاميعه‌ده‌ صنعتگرلر و پيشه‌ورلردن‌ علاوه‌، سوداگرلر و تاجيرلر ده‌ آراداديرلار. اونلارعشيره‌نين‌ ماتاحينى اوزاق‌ اؤلکه‌لره‌ - ايستانبولا، ترابوزانا آپارير و اورادان‌ لازيم‌ اولاسى سيلاحلارى گتيريرلر، ساواش‌ آلتلرى آراسيندا اوخ‌، کامان‌، عمود، قالخان‌، نئيزه‌ و شمشير هر اسلحه‌دن‌ چوخ‌ قيمتلى و اهميتليدير. شيکارين‌ جمعيتده‌ بؤيوک‌ رؤونقى وار. لاکين‌، اوندان‌ ياشاييشى اؤده‌مکدن‌ داها چوخ‌، تفرئح‌، خوش‌ کئچيرمه‌ و هونر گؤسترمه‌ اوچون‌ فايدالانيرلار.
اهلى دؤرد آياقليلاردان‌ اؤکوز، قويون‌، دوه‌ جمعيتين‌ ايقتيصادى دورومونا يارديم‌ گؤسترديکلرى و آتين‌ ووروش‌ مئيدانلاريندا، قوودو قاچديدا وشيکاردا اهميتلى اولدوغوندان‌ بؤيوک‌ حؤرمته‌ لاييقدير. بو احتيرام‌ اوراياجاقدير کى، دستانلاردا اينسانلارين‌ خوصوصيتلرى حئيوانلارين ‌خوصوصيتلرينه‌ اوخشاديلير. آنا محبت‌ اوزوندن‌ اوشاغينا، «قويونوم ‌اوغول‌» دئيير و اوغول‌ آنانين‌ آه‌ - ناله‌سينى دوه‌ ناله‌سيله‌ اؤلچور. بامسى بئيرک‌ دستانيندا ايگيت‌ آتينى بو سؤزلرله‌ اؤيور: «آت‌ دئمزم‌ سنه‌ قارداش‌دئيه‌رم‌، قارداشيمدان‌ يئى! باشيما ايش‌ گلدى، يولداش‌ دئيه‌رم‌ يولداشيمدان ‌يئى
دده قورقود‌ دستانلاريندا خانلار، بيگلر و آدليم‌ قهرمانلار عايله‌لرينده‌ گوونلى اولدوغو حالدا، هر آدامين‌ (ايگيدين‌) ايجتيماعى دورومو اونون ‌ايگيتليک‌، جانبازليق‌ و باشى اوجاليغى ايله‌ تعيين‌ ائديلير. قورخاقلاردان‌، چکينگنلردن‌ و موخنثلردن‌ هر يئرده‌ نيفرت‌ ايله‌ آد چکيلير. هر قهرمانين ‌آدى - سانى و ايجتيماعى دورومو اونون‌ قوچاقليغى و قورخمازليغى ايله ‌ايلگيليدير و اساساً يئنى‌يئتمه‌لر و جوانلارا دؤگوش سيرالاريندا ايگيتليک‌ گؤسترمه‌يينجهآد قويولمور. البته‌ بونلار اصلينده‌ و جاميعه‌نين‌ قورولوشونا اويغون‌، عوموماً خانزاده‌لر و بيگزاده‌لر باره‌سينده‌ صيدق‌ ائدير و آشاغى صينيفلرين‌ اؤز لياقت‌ و قوچاقليقلارينى گؤسترمکده‌ لازيمى ايمکان ‌وئريلمير. بونونلا بئله‌، دستانلارين‌ بيرينده‌ «سالور قازانين‌ ائوينين ‌يغمالانماسى» بويوندا، بير عادى خلقين‌ بيرينين‌ سيماسيندا «قاراجيق ‌چوبانين‌» ايگيت‌ سيماسيله‌ اوز - اوزه‌ گليريک‌. بو داغلارين‌، داشلارين‌ وچؤللرين‌ ايگيت‌ اوغلو، قازانين‌ قويون‌ سورولرينين‌ چوبانليق‌ وظيفه‌سينى داشييير، و اوقدر توکنمز بير قودرت‌ و ايگيتليگه‌ ماليکدير کى، تک ‌باشينا دوشمنين‌ آلتى يوز آتليسى‌نين‌ قاباغيندا دايانير، ايکى قارداشى شهيد اولور، لاکين‌ دوشمنين‌ قره‌ قورخولارى و آلداديجى وعده‌لرى اونون‌ دوغرولوق‌ ودوزلوک‌ آيناسينى کدرلنديرمير. او اؤلومدن‌ چکينمه‌دن‌ هر دفعه‌ اون‌ ايکى باتمان‌ داش‌ تولازلايان‌ سوپنگى ايله‌ دوشمنى دالا اوتوردور. لاکين‌ قازان ‌ائوينى قورتارماغا يوللاناندا قارا چوبانين‌ اونونلا بيرليکده‌ گئتمه‌سينى شأنينه‌ لاييق‌ سانماييب‌، اونو بير ايرى گؤوده‌لى آغاجا مؤحکم‌ سارييير. آما چوبان‌ زور وئريب‌ آغاجى يئريندن‌ قوپارير و قازانين‌ دالينجا يولا دوشور. اوقازانين‌ بو سورغوسونا کى، آغاجى هارا آپاريرسان‌، دئيير: «سن‌ دوشمنله ‌ساواشاندا آجيخاندا، سنه‌ بو آغاجلا يئمک‌ پيشيريرم‌». دستانلارا آيرى- آيرى شکيللرده‌ و هميشه‌ پارلاق‌ سيماسى اولان‌ قازان‌ خان‌، بورادا قاراجيق‌ چوبانين‌ چؤهره‌سى قارشيسيندا اولدوقجا آوازيميش‌ نظره‌ گلير.
دده‌ قورقود دستانلاريندا قادينلار کيشلر قدر حؤرمته‌ لاييقدير. بورادا بيرچوخ‌ شرق‌ افسانه‌لرينين‌ عکسينه‌ اولاراق‌، قادين‌ کيشيلرين‌ اويونجاق ‌وسيله‌سى اولماق‌ يئرينه‌، بوتون‌ اينسانى دويغولارى و اخلاقى يوکسک‌ آنا روتبه‌سيله‌ جيلوه‌لنير. دستانلاردا آروادليقدان‌ هئچ‌ بير نيشان‌ گؤرونمور. قادين‌ هر يئرده‌ بير سيرادا بعضاً ده‌ اؤتگون‌ دورور. همسر سئچمکده‌ چوخ‌عادى رسم‌ روسومدان‌ بيرى قيزلا اوغلانين‌ آت‌ چاپماقدا، کورنشده‌، کامان ‌چکمکده‌ و شمشير وورماقدا برابرليگى دير. آنا حقى - تانرى حقى، دستانلاردا بير نئچه‌ يئرده‌ ياد ائديلير.
دده‌ قورقود دستانلاريندا اولان‌ ائل‌ اوبالار، ايسلامى قبول‌ ائتميشلر و بيرچوخ‌ شرايطده‌ ايسلامى يايماق‌ «کافرين‌ کليساسين‌ ييخيب‌، يئرينه‌ مسجيد ياپماق‌ و بان‌ بانلاماق‌» اونلارين‌ ووروشلارينين‌ اساس‌ عيلتى کيمى سانيلير. دؤگوشلرده‌ اله‌ گلن‌ غنيمتلردن‌ «خانلار خانينا» بئشده‌ بيرچيخيرلار. دستانلاردا کربلا حاديثه‌سينه‌ ايشاره‌ ائديلميش‌ و ايسلام ‌موقدس‌ سيمالارينين‌ آدى يئر به‌ يئر تکرار ائديلير. لاکين‌ ايسلاما گؤستريلن‌ بوتون‌ بو ايلگى و تعصوبله‌ برابر، ايسلامى سونّتلر اونلارين ‌آراسيندا هله‌ درين‌ يئر آچماييب‌ و اونلارين‌ قوچاقليقلارى و ماجرا دالينجا اولدوقلارى، مذهبى اينانجدان‌ داها چوخ‌ قؤومى خوصوصيتلردن‌ باش‌آليب‌ گلير.
قهرمانلار و اونلارين‌ فرمانى آلتيندا اولانلار هر يئرده‌ توپلوم‌ دوشمنله‌ اوز­ اوزه‌ گليب‌، چيخمازليغا دوشنده‌ صاف‌ سودان‌ «آبدست‌» آليرلار، ايکى رکعت‌ ناماز قيليرلار و آدى گؤرکلى (موبارک‌) محمده‌ صلوات‌ گؤندريرلر، تا اونون‌ برکتيندن‌ دوشمنه‌ غاليب‌ گلسينلر. لاکين‌ ييغينجاقلاردا و قوناقليقلاردا آغزى گئن‌ کوپلر اورتايا گلير و ساچلارى هؤرولموش‌ گؤزل‌ اوزلى قيزلار خينالى اللر و نيگارلى بارماقلارلا قيزيل‌ قدحلرده‌ باده ‌سونورلار. شراب‌ ايچمک‌ گوناه‌ ساييلماقدان‌ علاوه‌، غم‌ توزونو اورکدن ‌سيلمک‌ اوچون‌ تؤوصيه‌ ائديلير.
دستانلاردا، آندلار هرجور مذهبى بوياقدان‌ قيراخدادير. آند ايچمک‌ لازيم‌ گلنده‌ اونلار موقدّسلردن‌ چوخ‌، حياتدا اونلار اوچون‌ فايدالى شئيلره‌ آند ايچيرلر. مثلاً «قيلينجيما دوغرانيم‌»، «اوخوما سانجيليم‌»، «يئر کيمى کرتيله‌يين‌»، «توپراق‌ کيمى ساورولايين‌»، «اوغلوم‌ دوغماسين‌، دوغسا اون ‌گونه‌ وارماسين‌!».
بو آندلاردان‌ علاوه‌ دوعا و آلقيشلار دا اؤزونه‌ مخصوص‌ بوياسى وار ومذهبى اؤرتودن‌ قيراخدادير. «ساغ‌ واريب‌ اسن‌ گله‌سن‌، «يئرلى قارا داغين ‌ييخيلماسين‌، «گؤرکلى سويون‌ قوروماسين‌، «چاليشاندا قارا پولاد اوزقيليجين‌ کوتلمه‌سين‌
 دستانلاردا قهرمانلار راحاتجاسينا دينلريندن‌ قاييديرلار. قازانين‌ اوغلو اوروزون‌ دستانيندا، اوروز دده‌سينين‌ يئرسيز گولوشوندن‌ آجيغى توتور، آتاسينا خيطاباً دئيير: «اگر دئمز اولسان‌ (گولمگينين‌ سببينى) يئريمدن ‌دورارام‌، آلا گؤز ايگيتلريمى بويوما آلارام‌، آبخاز ائلينه‌ گئدرم‌، قيزيل‌ خاچا ال‌ باسارام‌، شينل‌ گئيميش‌ کشيشين‌ الينى اؤپرم‌، کافرين‌ قيزين‌ آلارام‌ و بيرداها سنه‌ قاييتمارام‌»...
دلى دومرول‌ دستانينداکى عزراييلين‌ و آللاهين‌، ايسلام‌ آللاهى ايله‌ اساسلى فرقى وار. بورادا آللاه‌ بير عادى اينساندا باش‌ وئرن‌ ضعفلر گؤسترير. اؤيولمکدن‌ و ايطاعتدن‌ خوشلانير و اولو درگاهينا اگرى باخنلاردان‌ آجيغى گلير و اونلارين‌ جانينى آلماغا فرمان‌ وئرير. همين‌ حالدا و آللاهين‌ يارديمى اولمادان‌ بير اينساندان‌ قورخو و تکجه‌ حيله‌ و مؤعجوزه‌ ايله‌ اونا غاليب ‌چيخير.
***
دده قورقود‌ دستانلارى بوتون‌ آذربايجان‌ خلقى دستانلارى کيمى، نظم‌ ونثر قيسمتلريندن‌ يارانير. دستان‌ نؤوعو آذربايجان‌ فولکلوريک‌ خالق ادبياتيندا، بوتون‌ آل‌ الوانليغى و چوخ‌ مضمونلوغو ايله‌ برابر بير اورتاق‌ وعومومو حالتى وار، دستانلار معمولاً بوگون‌ «عاشيق‌» آديله‌ معروف‌ اولان ‌سؤز قوشان‌ و ساز چالان‌ هونرمندلر طرفيندن‌ ايفا ائديلير. «عاشيقلار» کئچميشده‌ «اوزان‌» آدلانديريلير و سازلارينا «قوپوز» آدى وئريليردى.
دده‌ قورقود دستانلارينين‌ نثر اوسلوبو اولدوقجا ساده‌، آخارلى و دانيشيق ‌ديلينه‌ ياخيندير. بورادا عيبارتلر آهنگدار، جومله‌لر مؤوزون‌ و قيسادير. تأسوفلر اولسون‌ کى، بورادا فورصتين‌ آز اولدوغوندان‌ اثرين‌ نثريندن ‌نومونه‌لر گتيرمک‌ ايمکانى يوخدور.
دده قورقود‌ دستانلاريندا سازلا اوخونان‌ شعر، وزن‌، قافيه‌ و هيجا باخيميندان‌، سون‌ دؤورلرده‌ و بوگونکو دستانلاردا اوخونان‌ شعردن ‌فرقليدير. بو شعرين‌ بيچيمى ان‌ چوخ‌ آزاد شعره‌ يؤنلير و اورادا بعضاً قافيه ‌ميصراعلارين‌ اوللرينده‌ يئرلشير.
اثرين‌ ايستر نثر و ايسترسه ‌ده‌ نظمى طبيعت‌ و حياتلا سسله‌نير و ديل ‌راحاتجا ايسته‌ديگينى و سئوديگينى سؤيله‌يير.
دده‌ قورقود دستانلارينين‌ چاپ‌ آرزوسو، اوزون‌ ايللرين‌ و آيلارين ‌آرزوسودور. بو آرزو هميشه‌ کيتابين‌ اصل‌ نوسخه‌سينين‌ اله‌ گتيريلمه‌سى گيروووندا ايدى. بو ايش‌ ۱۳۴۲­ جى گونش‌ ايلينده‌ باش‌ توتدوغو درسدن ‌و واتيکان‌ نوسخه‌لرينين‌ فوتو زيراکسى اله‌ گتيريلدى. حاضيرلانميش‌علمى - اينتيقادى متنحواديثه‌ اوغرادى و ۱۳۵۷­ جى ايلده‌ اثرى ايسته‌ينلرين‌ ايسته‌گينه‌ جواب‌ اولاراق‌ معمول‌ حالدا چاپ‌ ائديلدى و اثرين ‌علمى- اينتيقادى چاپى هله‌ ده‌ بير آرزو کيمى ياشاماقدادير.

No comments: