سن گؤی دن، اسلام جمهوری سی يئـردن - كهنه حامام، كهنه طاس!...

س. حاتملوی 

شاهليق دؤرونده باشقا يئرلرده اولدوغو كيمی، بیزیم‌ تبريز شهرينده ده بير نئچه آدليم «ده لی» میز  واريدی.

بونلارين لاپ آدليم لاريندان «ده لی جاواد»، «واسواسی بؤیوک آغا»، «ده لی حسن»، «آلمان چ... زدی»، « گئـده ايست»، «خاتین و بؤیوک آغا»، « بارون»، «مادام» و «كچل عيوض» ی آدلانديرماق اولار.

یوخاریدا آدلارینی چکدیییم ده لیلرین چوخو، تبریزین خییاوان محله سینده و یا شهرین مرکزینه یاخین محله لرده یاشادیقلاری اوچون، او زمانلار من اونلاری تئز- تئز گؤروردوم.

البته تبریزین باشقا اوجقار محله لرینده منیم تانیمادیغیم ده لیلر ده واریدیلار؛ فقط من خییاوان اوشاغی اولدوغوم اوچون، بورادا تانیدیغیم آدلیم ده لیلرده ن دانیشماق ایسته ییره م.

ده لی دئییره م، لاکن بونلارین هامیسی آزار- اذیت سیز، اؤز حاللاریندا مظلوم‌ انسانلاریدیلار. یانی ضرر سیز ده لیلر ساییلیردیلار.

بعضا اولوردو کی، اؤز حاللاریندا یاشایان آزار- اذیت سیز بو ده لیلری، ایتیشکن‌ گنج لر اله سالیب، «جینلندیریردیلر»؛ اوندا بونلاردا زیوانادان چیخیب، دوغرودان ده لی اولدوقلارینی گؤسته ریب، او‌ گنج‌ لری هده له ییب و حتی اونلارا داش دا آتیردیلار.

تبریز جماعتی عمومیت ده - خانیملار خصوصیله - بو ده لیلره آجیییب، اونلارا اوره ک یاندیریب و اونلاری بیر جور کئچیندیریب، قارینلارینی دویوردورلار و بئله لیکله بیزیم‌ ده لیلره، ساکین  ده لی حیاتلارینی کئچیرمه یه امکان‌ وئریردیلر.

تبریزین ده لیلرینین هر بیری اؤزلرینه‌ مخصوص حاللاری و کاراکترلری واریدی.

 

خییاوان محله سینده یاشایان باجی- قارداش «خاتین و بؤیوک آغا» چوخ مهربان و شفقت لی انسانلاریدیلار.

گون اولمازیدی کی، من خییاوان محله سینین قورت مئیدانیندا، سالار ملی باقرخانین آدینی داشییان کوچه نین آغزیندا و یا اوللر کریمخان مئیدانی آدلانان و سونرالار ترور اولموش نخست وزیر حسنعلی منصورین آدینی داشییان منصور مئیدانیندا قول-قولا یول گئده ن بو باجی- قارداشی گؤرمه میش اولوم. قول-قولا گئده ن باجی- قارداش بعضا دوروب، بیریلریله سلاملاشیب، بیر آز صحبت ائتدیکده ن سونرا، یوللارینا دوام ائدیردیلر.

 

ایکی قارداش «آلمان چ...زدی»لرین، اول لر ره هلی بازارچادان قدیم شهربانی قاباغینا چیخان کوچه ده دمیرچی توکانلاری واریدی.

آتامین توکانی دا ره هلی بازارچادا خییاوان قاپیسینا یاپیشیقلی برهانی تیمچه سینده اولدوغو اوچون، من توکاندان شهرین مرکزینه گئتدیییمده، بیر چوخ زمانلار بو ایکی قارداشین توکانی قاباغیندا کئچیردیم. بیر چوخ زمانلار محله نین «جینس» اوشاقلارینی گؤروردوم کی، "آلمان چ...زدی"، "آلمان چ...زدی" دئیه- دئیه، بو زاواللی قارداشلاری «جینلندیریردیلر».

اللینجی ایللرده، اونلاردان بیری وفات ائتدیکده ن سونرا، دیگری توکانی ساتیب و ایران سینماسینا یاخین، پیاده رو دا سیگار ساتیردی. ایتیشکن گنجلرین بعضی سی، حتی بورادا دا بو یازیق آدامی راحات بوراخماییب و اونو جینلندیرمه یه چالیشیردیلار.

دئییلنلره گؤره، ایکینجی دونیا ساواشی باشلامادان اول، بونلارین آتاسی آلمان اؤلکه سیله تجارت ائده ن دمیر تاجری اولموش کی، محور دؤولتلری ساواش دا مغلوب اولدوقدان سونرا، بونلارین ایشی ائییب و یوخسوللوغا دوشموشلر. بیرده گویا بونلارین آتالاری او زمانلار فاشیستلرین یانچیسی اولموشدور.

هر حالدا شمسی قیرخینجی و اللینجی ایللرده، حالادا بو ایکی قارداش آلمان اؤلکه سینین ساواشدا مغلوب اولماسینی هضم ائده بیلمه میش و "آلمان چ...زدی" سؤزو، تبریزلیلر دئمیش، اونلارا هله ده «توکان» ایدی.

 

«ده لی جاواد» لوله لنمیش کهنه آغ- قارا سینما فیلیم لرینی ییغیردی و دئییلنلره‌ گؤره، خییاوان محله سینده منصور مدرسه سینین دالینداکی یاشادیغی ائوده، بیر اوطاق بو فیلیم لر ایله دولو ایدی. دئمک اولار کی، جاوادی الینده بیر حلقه کهنه فیلیم ایله هر گون ساعات قاباغیندا و یا شهرین اصلی خییاوانیندا گؤرمک اولوردو کی، آتیلا- آتیلا یئریدییی حالدا، لوله نمیش فیلمی آچیب، یئنی ده ن لوله لیییردی.

 

«گئده ایست»، خییاوانین کناریندا هر زمان بیر خیالی ماشینی سورمکده ایدی.

اللریله بیر خیالی ماشینین فرمانیندان توتوب، خیاوانلاردا آغزی ایله ماشین سورمک‌ تقلیدینی ائدیردی. اونون ایشینین دوزلو طرفی، خیالی ماشینین دنده لرینی دئییشمک ایدی. مثال اوچون، خییاوان قیراغیندا اونو گؤره ن بعضی گنج لر، اونا سسلنیب، دئییردیلر: "ایندی دالی دنده!...". اودا دایانیب و قدیم یوک ماشینلاریندا اولدوغو کیمی، اوچ- دؤرت دفعه الینی دالی-قاباق ائدیب، چوخ اوستالیقلا آغزی ایله دنده نین چتیتن شکیلده و قیژ-قیژ ائله یه- ائله یه یئرینه گئتمه سینی تقلید ائدیب و نهایت دنده نی دئییشیب و دال- دالی گئتمه یه باشلاردی. بعضا ده دایانیب و قاباقدان گلن بیر باشقا خیالی ماشینا یول وئریردی.

 

آدینی اونوتدوغوم، بیر نفر خانیمدا واریدی کی، گویا قاباقلار معلمه اولموشدور.

اونون‌ ایشی یاشادیغی ائوین کرپیچ دووارلاریندا محمد رضا شاها قارشی شعارلار یازماغیدی.

بو خانیم هر نئچه ساعاتدان بیر، ائوینده ن چیخیب و بیر معلم کیمی الینده گچ، گؤزل بیر خط ایله ائوینین دوواریندا شعارلارینی یازیب، سونرا ائوینه گیریردی و بیر نفر پاسبانین دا وظیفه سی بو شعارلاری سیلمک ایدی.

 

اصلا بو خانیم کیمی، تبریزین ده لیلرینین بیر چوخوندا، غریبه بیر خصوصیت ده واریدی، اودا اونلارین «سیاسی» اولمالاریدی.

ائله‌ او زمانلار اونلارین بو خصوصیت لری، منیم‌ اوچون  چوخ غریبه ایدی.

بعضا اؤزوم، اؤزومده ن سوروشوردوم: عجبا بونلار آذربایجان دموکرات فرقه سینده ن و‌ آذربایجان‌ ملی حکومتینده ن قالانلاردیلار کی، چکدیکلری عذاب- اذیت لر و ایشکنجه لر نتیجه سینده، باشلارینا هاوا گلمیشدی؟...

بیرده تبریزده یاشایان ‌ارمنی لرین ایچینده ایکی نفر بئله ده لی میز واریدیلار.

بونلاردان بیری اوجا بوی ارمنی بیر خانیم ایدی.

 

ارمنی خانیمی، سهو ائله مه سم جماعت ایچینده «مادام» سسله ییردیلر.

دئییلنلره گؤره، تبریزین آسیا سینماسینین صاحابی ارمنی اولدوغو اوچون، بو خانیم‌ بلیط سيز سینمایا گیره بیلیردی. اونون‌ اوچون، بو سینمایا گئتدیییمده، من مطلق او خانیمی اورادا گؤروردوم.

او زمانلار سینمادا فیلیم‌ باشلایاندا، سرود شاهنشاهی سسلنیب و تاماشاچیلار مجبوری حالدا آیاغا دورمالیدیلار. آیاغا دورمایانلاری دا سینمادا اولان پاسبان و یا دیگر مامورلار آیاغا قالخماغا مجبور ائدیردیلر.

سرود چالینیرکن، «مادام» اولجه یئرینده ن قالخمازیدی، لاکن سرودون سونوندا آیاغا دوروب و الیله محمد رضا شاها بوغما چیخاریب، بوغما گؤسته ریردی.

 

«بارون» آدلانان او بیری ارمنی ده اوجا بوی، هوندور بیر کیشی ایدی کی، یای و قیش آیاقلارینا پاتاوا باغلاییردی.

«بارون» هر زمان الینده بیر کیتابی کنیاک شوشه سی، ارمنی لرین محله سی «بارون آوا»دا و شهناز خیاوانیندا گزیردی.

بیر گون ‌اونو داش ماغازالار آغزیندا گؤردوم. بیر توکانین سککی سینده اوتورموشدور. شالوارینین قاباق دوگمه لرینی آچمیش، الینده کی کنیاک دان بیر قورتوم‌ ایچیب و بیر قورتوم دا شالوارینین آچیق یئرینه تؤکوب، آذربایجان تورکجه سینده و ارمنی لهجه سیله دئییردی: "ایچ!... ایچ!... بلکه گؤزون دویسون!..."

 

بو ده لیلرین ایچینده، منجه «کچل عیوض» ان ‌ماراخلی شخصیت ساییلیردی.

باشقا ده لیلرین عکسینه، «عیوض»ین اؤزونه مخصوص عادت لری واريدی. مثال اوچون او بعضا عاغیللانیب و چوخ «عاغيللی» سؤزلرده دانيشیردی.

 

بهمن‌ انقلابیندان آشاغی- یوخاری یئددی ایل اول، تبريزين شاختالی و قارلی- بورانلی گون لرينين بيرينده، آخشام چاغی آلاقارانلیقدا خياوانلارين خلوت اولماسيندان استفاده ائديب، یولداشلاریم ایله بیرلیکده حكومتين عليهينه حاضيرلاديغيم بير نئچه اعلاميه نی تبریزین بوروق- بوروق کوچه لری و دربندلرینده ديوارلارا ياپيشديريب، ائولرين و توكانلارين قاپی لارينين دئشيك لرينده ن ايچه ری آتيب، گليب ارمنستان (بارون آوا) محله سينه چاتديم.

او ايل قيش فصلی و موسمی، تبریز شهرینه مخصوص شاختالی کئچدییی حالدا، چوخ دا اوزونا چكميشدی. شهرين كوچه لرينده و كاسيب- يوخسول  محله لرینده بير نئچه نفر شاختادان دونوب، اؤلموشدورلر. بو حادثه لر حتی شهر روزنامه لرینده عکس صداسینی تاپدیغی اوچون، حکومته قارشی خالق آراسیندا معین اعتراض و چاخناشمایادا سبب اولموشدور.

 

هاوا یامان سویوق ایدی. شاختادان، توو دئییردین، یئره دوشموردو.

گونون، گئجه یه قاریشماق ساعاتی ایدی. گئجه نین قارانلیغی بؤیوک تورک شاعیری ناظیم حکمت ین دئدییی کیمی: "یورقون بیر قوش کیمی" یاواش- یاواش شهرین اوستونه یئنمکده ایدی.

قارانلیقدا آغ-آپپاق قار ایله بورونموش خلوت و تنها خییاوانلار و قارین آغیرلیغی آلتیندا باش ائیه ن آغاجلار، سوررئال نظره گلیردیلر.

والمان کوچه سینه گیردیییمده، آلاقارانلیقدا داشدان یونولموش بیر هئیکل کیمی، بیر توکانین سککی سی اوستونده اوتورموش بیرینی گؤردوم.

شاختادا خییاواندا یالنیز و حرکت سیز اوتوران آدامی گؤردویومده، اختیارسیز بیر حالدا، اونا دوغرو ایره لی گئتدیم. او آندا بیرده ن- بیره قار یاغماغا باشلادی. آداما ائله گلیردی کی، پامبیق کیمی گؤی ده ن دوشه ن قار، تله سیر.

آدامی یاخیندان گؤردویومده، «عیوضی» تانیدیم.

ايپ بؤركونو قولاق لارينين اوستونه كيمی چكميش بير توكانين سككی سی اوستونده اوتوردوغو حالدا، گؤيه باخا-باخا، صوراتیندا بیر آجی گولوش، ديل– دوداغی آراسيندا بیر شئی لر ميزيلداييردی.

اعلامیه لرین‌ هامیسینی یاپیشدیریب، پایلادیغیم اوچون، داها تلسمیردیم.

بیر آزدا ایره لی گئدیب، اونون یانیندا دوردوم.

عیوض منه اعتنا ائله مه ده ن، اؤز- اؤزونه دانیشا-دانیشا دیل-دوداغی آراسیندا دئییردی:

"هه!... ياغدير!... ياغدير!... سن گؤی ده ن، محمـد رضاشاه یئرده ن!..."

«ده لی عیوض»ین سؤزلرینی ائشیتدییمده ن سونرا، یاغان قار آلتیندا دقیقه لر میخلانیب بیر یئرده قالدیم.

 

ايل لر كئچدی، زمانه دؤندو. ايراندا انقلاب طوفانی شاهليق رژيمی نین چوروموش تختی نین آیاقلارینی لاخلاديب، او جبار و غدار رژیمی تاريخين ذيبيل لييينه آتدی.

بو آرادا يوز مينلر كيمی بلكه «عیوض» ده اؤلوب و اونون يئرينی باشقا ده لیلر آلميشديلار.

زحمت كش و رنجبر خالق ياخشی گون لر اوچون بسله ديگی آرزولاری و يئنی رژيمه باغلاديغی اوميدی چوخدان ايتيرميشدی.

اسگی آغالار اؤلكه ده ن قاچسالاردا، اونلارين يئرينی يئنی آغالار آليب، يئنه ده بیر آزینلیق گئجه- گوندوز عیش و عشرت ده و چوخونلوق عسرت ایله گون کئچیریب و یاشاماغا مجبور  اولدولار.

بو گونلر میلیونلار آج-سفیل، ايش سيز و بیر تیکه ‌چؤره یه محتاج اولان انسانلاری و مملکت ده سو، الکتریک و گازین قیتلیغینی گؤردوکده آدام ایسته ر- ایسته مز دوشونور:

يئنه ده گؤی لرده ن و يئرده ن خالقين باشينا بير شئی لر ياغير. آمما بو سفر هاوادان قار يوخ، اود ياغير. انسانلار بیر چوخ شئی لر نزدینده، حتی قارین اوزونه بئله حسرت قالمیشلار.

ايل لرده ن بری دوام ائده ن قوراخليق و یاغیش ياغينتی سینين آزليغی، زحمت كش خالقی و خصوصيله كندلی لری لاپ آياقدان سالمیش و اؤلکه نین بیر چوخ یئرلرینی ویرانه یه چئویرمیشدی.

اسلام جمهوریسی سايه سينده بير آزينليغين، مملكتين بوتون ثروت لرينه ال قويماسی، اوغورلوق، رشوت،‌ ايش سيزليك، ائوسيزليك، اوشاقلار اوچون اوخوماق – يازماق اوچون امكانلارين آزليغی، دوغرو، دوروست بهداشت و صحيه ده ن يالنيز بير آزينليغين استفاده امكانی و غير فارس خالقلارین او جمله ده ن آذربايجانلی لارين ملی حق لرده ن محروم اولماسی، خالقين ياشاييش طرزینی گونو گونده ن داهادا آغيرلاشديرماقدادی.

بئله ليك له كند لر بوشاليب و اونلارين سكنه سی ياخشی ياشاماق آرزوسيله شهرلره كؤچوب و بو شهرلرين حاشيه لرينده «گئتو» كيمی شهرجيك لرده ياشاماغا مجبور قالميشلار.

 

من ایسه یاریم عصرده ن سونرا بو گون بونلارين هاميسينی گؤردویومده، «کچل عیوض» ین تاریخی جمله سینی گینه یادیما سالیرام:

"ياغدير!... ياغدير!... سن گؤی ده ن، محمد رضاشاه (علی خامنه ای) يئـرده ن!..."

یانی دئییشه ن بیر شئی یوخ، بو آرادا

اوزونو فره ی ایزدی نین سمبولو بیلن محمد رضاشاهین یئرینی، اؤزونو آللاهین یئر اوزونده نماینده سی بیلن علی خامنه ای آلمیشدی.

"كهنه حامام، كهنه طاس!..."