Aug 24, 2014

آذربایجان موغاملاری / اوچونجو بؤلوم : «راست موغامی (1)»

فرهاد جعفری

   راست(Rast) موغامی: آذربایجان موسیقی سینده اساس موغام لارین سایی یئتدی دیر : راست ، چاهارگاه ، شور ، بایاتی شیراز، زابول - سئگاه ، شوشتر ، هومایون. بونلارین بیرینجی سی ، ان قدیمکی سی و ها بئله بوتون موغام لارین کؤکو ساییلان ، راست موغامی دیر. بو موغام بوندان اؤنجه ایشاره اولوندوغو کیمی قدیم شرقین 12 کلاسیک  موغام لاریندان بیری سی و داها دوغروسو ان اؤنملی سی اولموشدور. بونون ان قدیم آدی «راسین»(Rasin) اولموش و آنلامی دا بوگونه دک بللی اولمامیشدیر. آنجاق بیر چوخ موسیقی عالیم لری بو سؤزو فارس منشالی اولان «راست (دوز ، دوغرو)» آنلامی ایله عئینی لشدیرمیشلر.

بو مساله یالنیز راست موغامیندا دگیل بلکه ده بعضی عالیم لر طرفیندن بیر چوخ موغام لارین آدی فارس و عرب سؤزجوک لری کیمی قئید اولونموشدو. بو عالیملرین فیکریجه راست موغامی هله ده اؤز راستلیغیندا (دوزلوگونده) قالیر. حال بو کی راست موغامی و اونون آدی نین یارانماسی بو موغامین بیر پارا دگیشیکلیک لره معروض قالماسی/قالماماسیندان چوخ اؤنجه یه عاییدیر. باشقا سؤزله دئسک ایلک دفعه اولاراق راست موغامی نین اؤزو و آدی یارانمیش و سونرالار اونون شؤعبه لری و گوشه لرینده دگیشیک لیکلر اوز وئرمیشدیر. بئله لیکله بو موغام بو دگیشیکلیک لرین اوز وئردیگینه گوره راست آدلانمامیشدیر.

   قدیم موسیقی قایناقلارینا نظر یئتیردیکده راست موغامی نین ایکی اساس شؤعبه سی  ایله راستلاشیریق. ایلک دفعه اولاراق شرق دونیاسی نین بؤیوک موسیقی شوناسی ماراغالی عبدالقادیرین اثرلرینده[1] بو ایکی شؤعبه مُبَرقَع(موبرّیغه) و پنجگاه کیمی قئیده آلینمیشدیر. بو شؤعبه لرین هر بیریندن ایکی گوشه ایستخراج اولونوردو. بو گوشه لر «روح الارواح ، بحر نازیک ، رهبر و حصارک مَدَن » دن عبارت اولموشدور . بو گون بو شؤعبه لر و گوشه لردن موبریقه نین سئگاه لادیندا اولماسینا باخمایاراق ، موبریقه ؛ راست موغامیندا دا شیکسته فارس شؤعبه سیندن سونرا ایفا اولونور. پنجگاه ؛ دا بو گون راستین زیل شؤعبه لریندن اولموش و عیراق شؤعبه سیندن سونرا یئرلشمیشدی. روح الارواح ؛ ایسه راست موغامی عاییله سینه منسوب اولان بایاتی قاجار و دوگاه موغام لاریندا ایفا اولونماقدادیر. باشقا گوشه لر ده تاریخ بویو سیرادان چیخمیش و اونلارین یئرینه راست موغامی نین ترکیبینه موختلیف شؤعبه لر و گوشه لر داخیل اولموشدو. بئله کی م 19 – ینجی عصیرده آذربایجانین گؤرکملی موسیقی شوناسی ، میر محسن نوّابین «وضوح الارقام» آدلی اثرینده راست موغامی بو شؤعبه لر و گوشه لر له قئیده آلینمیشدی : راست ، پنجگاه ، ويلايتي، منصوريه، زمين خارا ، راك هيندي ، آذربايجان ، عیراق ، باياتي تورك، باياتي قاجار ، ماوراءالنهر ، بال كبوتر ، حيجاز ، شاهناز ، عشيران ، زنگ شتر، كركوكي ، راست. راست موغامی ؛ 19 – ینجی  عصیرده شمالی آذربایجانین موختلیف موغام مکتبلرینده آشاغیدا کی جدولده گؤروندوگو کیمی ایفا اولونورموش  :


شوشا (قاراباغ)
شاماخي(شیروان)
باكي (آبشئرون)
1- راست
2- پنجگاه
3- ويلايتي
4- منصوريه
5- زمين خارا
6- راك هيندي
7- آذربايجان
8- عیراق
9- باياتي تورك
10- باياتي قاجار
11- ماوراء النهر

12- بال كبوتر
13- حيجاز
14- شاهناز
15- عشيران
16- زنگ شتر
17- كركوكي
18- راست
1- راست
2- عوشاق
3- موجری
4- حسینی
5- ويلايتي
6- سياهي  لشكر
7- مسيحي
8- دهري
9- خوجسته
10- شيكسته فارس
11- راك  هيندي
12- راك خوْسرواني
13- ساقي نامه
14- راست
15- تصنيف قرايي
16- مثنوي
17- زنگ  شتر
18- نغمه‌ هيندي
19- معنوي
20- كابيلی
21- راست
1- مايه راست
2- نوْوروز رونده
3- راست
4- عوشاق
5- حسینی
6- ويلايتي
7- خوجسته
8- خاوران
9- عیراق
10- پنجگاه 
11- راك
12- خاوران 
13- اميري
14- مسيحي
15- راست







19 –ینجی عصیرده آذربایجاندا راست موغامی نین ایفا اولونان شؤعبه لر و گوشه لری

  19 – ینجی عصیرین باشقا بیر موسیقی شوناسی ، تارچی میرزه فرجین موسیقی جدولینده راست موغامی نین شؤعبه لر و گوشه لری ، شیروان موغام جدول ایله اوست اوسته دوشور. بو ایفاچیلیق فرقلرینه (ایستر راست موغامی و ایسترسه ده باشقا موغاملار ) سون قویما مقصدی ایله م 1925 – ینجی ایلده بیر نئچه او عصیرین بؤیوک موغام ایفاچیلاری و موسیقی شوناسلاری او جومله دن : میرزه مختار ، جبار قار یاغدی اوغلو ، تارچی میرزه فرج رضا اوغلو ، میرزه منصور منصوروو ، قوربان پیریموو ، شیرین آخوندوو و باشقالاری نین ایشتیراک ایله ، عوزئییر حاجی بیگلی نین رهبرلیگی آلتیندا کئچیریلن موسیقی توپلانتیسیندا راست موغامی نین  ترکیبی بئله  موعینلشدیریلدی :  راست ، عوشاق ، حسینی ، ویلایتی ، مسیحی ، دهری ، خوجسته ، خاوران ، عیراق ، پنجگاه ، راک خراسانی ، قرایی ، راست.
   بوتون بونلارا باخمایاراق راست موغامی بو تاریخدن بری ده بیر پارا دگیشیکلره معروض قالمیشدی. او جومله دن احمد خان باکیخانو - ون تدریس پروقرامیندا بو موغامین شؤعبه لری و گوشه لری بئله قبول اولونموشدو : برداشت ، مايه، عوشاق ، حسيني، ويلايتي ، شيكسته فارس ، عیراق ، پنجگاه ، قرايي ، راستا اياق. سونرالار بو موغاما دیلکش ، کوردو و راک شؤعبه لری علاوه اولوناراق  نهایتده بو گون بو شؤعبه لر و گوشه لر ایله ایفا اولونور : برداشت ، مایه ، عوشاق ، حسینی ، ویلایتی ، دیلکش ، کوردو ، شیکسته فارس ، موبرّیقه ، خاوران ، عیراق ، پنجگاه ، راک ، قرایی ، راستا ایاق. بو پروقراما نظر یئتیردیکده گؤروروک کی راست موغامی هم قدیم 12 موغام لار و شؤعبه لردن بیر نئچه سینی اؤزونده شؤعبه و گوشه کیمی جمعلشدیریب هم ده بوگون ایفا اولونان 7 اساس موغام لارین شؤعبه لر و گوشه لریندن بیر نئچه سی او جومله دن ویلایتی ، دیلکش شؤعبه لری و کوردو گوشه سی شور موغامیندان ، شیکسته فارس شؤعبه سی ، سئگاهدان بو موغاما داخیل ائدیلمیشدیر.
   برداشت(گیریشGiriş =) : راست موغامی دا آذربایجانین باشقا موغام لاری کیمی برداشت(گیریش) ایله باشلاییر. آنجاق بو شؤعبه دن اؤنجه درآمد چالینا بیلر یا تصنیف ده اوخونا بیلر.گیریش شؤعبه سی بوندان اؤنجه ایشاره اولوندوغو کیمی موغاملارین زیل پرده سینه اساسلانمالی دیر. بورادا دا گیریش(برداشت) بو موغامی نین زیل پرده لریندن بیری سی اولان عیراق شؤعبه سی اوزرینده قورولور. بونا گؤره ده بو ایکی شؤعبه نین مئلودیلری عئینی دیر. راستدا گیریش(برداشت)  قیسا صورتده ایفا اولونمالی دیرسا ، عیراق شؤعبه سی گئنیش بیر شؤعبه اولموش و باشدان باشا زیلده ایفا اولونمالی دیر. حال بو کی گیریش(برداشت) شؤعبه سی نین زیلدن باشلانماسینا باخمایاراق ، اونون موسیقی آخینی گئتدیکجه بم پرده لره دوغرو گئدیر. بئله کی بوندان سونرا کی شؤعبه – تمل (مایه) – گیریشین(برداشت) سونا چاتدیغی یئردن یعنی بمدن باشلاییر. گیریش(برداشت) حجمجه کیچیک اولدوغونا گؤره گاهدان گوشه ده آدلانیر. بعضی موغام لارین گیریشی (برداشت) نین خصوصی آدی اولور. راست موغامیندا دا گیریش (برداشت) «نووروز رونده» آدلانیر.
   مایه(تَمَل Təməl =) : ایفاچی راستین گیریشینی(برداشت) ایفا ائتدیکدن سونرا اونا ایاق ائدرک بو موغامین تمل شؤعبه سینه دوشمه لی دیر. بو ایش «آواز ناقیص» آدلی بیر گوشه نین ایفا سی واسیطه سی ایله اولور. راستین ایکینجی شؤعبه سی و عین حالدا ان بؤیوک شوعبه سی تمل  (مایه) دیر. تمل(مایه) گیریش شؤعبه سی نین عکسینه اولاراق بمدن باشلامیش و زیل پرده لره دوغرو گئدیر. دئمک اولار باشلانیشدا (درآمد) اولان بیر خاصیت یعنی باشلانیشین چالینماسیندا ، ایفا اولونان موغامین بوتون شؤعبه لرینی گزرک ، اونلاری تمثیل ائتمه ، تمله(مایه) ده عایید اولور. بئله کی تملین آدیندان بللی اولودوغو کیمی تمل(مایه) هر بیر موغامین اساسی و جؤوهری ساییلیر. اولا بیلر بیر موغامی دستگاه شکلینده ایفا اولونماسیندا گیریش یا باشلانیش ایفا اولونماسین آنجاق تمل هم اینسترومئنتال هم ده ووکال – اینسترومئنتال ایفاچیلیقدا ایفا اولونمالی دیر. بئله لیکله اونون هر زمان موغاملاردا ایفا اولونماسی ، موغاملاردا ان بؤیوک و مرکزی شؤعبه ساییلماسی ، تملین موقعیتینی موغاملاردا او یئره چاتدیرمیش کی قطعیت له دئمک اولار هر موغامین تملی (مایه) او موغامین بوتون اؤزللیک لرینی سجیه لندیرن و ها بئله او موغامین تمثیلچی سی دیر.  راستین تملی کیچیک اوکتاوانین سول پرده سینده ایفا اولونور ،  اونون ایفا اولونوندوغو پرده  راست موغامی نین باشلانغیج پرده سی دئمک دیر. بو قایدا بوتون موغام لاردا حیاتا کئچیریلیر.
   عوشاق (Üşşaq) :  راست موغامی نین تملدن (مایه) سونرا ایفا اولونان نؤوبتی شؤعبه سی عوشاق دیر. بعضی موسیقی عالیم لری گاهدان بونو گوشه ده آدلاندیریرلار. عوشاق ؛ شرق خالقلاری نین قدیم 12 کلاسیک موغامیندان بیری اولموشدور و  موسیقی قایناق لاریندا راستدان سونرا هر زمان عوشاقین آدی چکیلمیشدی. بئله کی 19 –ینجی عصیرده وضوح الارقام اثرینده ده ایکینجی یئری توتموشدور. حال بو کی عوشاق بو عصیرده یاشایان تارچی میرزه فرجین موغاملار جدولینده و هم ده شیروان و باکی موغام ایفاچیلیغی مکتبلرینه عایید اولان موسیقی جدوللرینده راست موغامی ترکیبینده قئیده آلینمیشدیر و او تاریخدن بری بیر شؤعبه کیمی راست موغامی داخیلینده ایفا اولونماقدادیر.
   عوشاق سؤزونون آنلامی حاققیندا بعضی باشقا موغاملار دا دا اولودوغو کیمی ایندی یه قدر اورتاق بیر فیکیر سؤیله نیلمه میشدیر. عوشاق سؤزو موختلیف آنلاملار داشیییر ، او جومله دن : عربجه عاشیقلر دئمکدیر و عاشیق سؤزجوگونون جمعی دیر ، بو فیکیر بو حاقدا ان چوخ سؤیلنیلن فیکیردیر ، بوندان علاوه بو تئرمین ایله عرب دیلینده گول - چیچک ، شک - شوبهه ، باغیشلاما ، شریکلیک ، شوکور ائتمک آنلاملاری دا ایفاده اولونور. عوشاق سؤزو صوفی لیکده(تصوف) ده صوفیلرین سیر و سولوک پروسئس لریندن بیری نین آدی اولموشدور. عوشاق راستدا ایکی حیصه ده ایفا اولونور : بیرینجی سی سربست بحر ده ایفا اولونان موغام پارچاسی اولموش ، ایکینجی حیصه ایسه بو شؤعبه نین ریتمیک یئری دیر. سونونجوحیصه نین ان مهارتلی ایفاچیلاریندان بیری سی حاجی بابا حسینوو اولموشدور. اونون ریتمیک عوشاقدا ان چوخ اوخودوغو غزل لردن بیری سی بودور :
 اول پری وش کیم ملاحت مولکونون سلطانی دیر – حوکم اونون حوکمو دورور ، فرمان اونو فرمانی دیر
سوردو مجنون نؤوبتین ، ایندی منم روسوای عشق – دوغرو دئرلر هر زمان بیر عاشیقین دؤورانی دیر. 
   حسینی(Hüseyni) : عوشاقین ریتمیک یئریندن سونرا گلن گوشه حسینی دیر. بو گوشه واخت ایله قدیم 12 موستقیل موغامدان بیری سی اولموشدور. اونون م 19 - ینجی عصیرده وضوح الارقام اثرینده موغاملار سیاهه سینده گتیریلمه گینه باخمایاراق ، بو عصرین موسیقی جدول لرینده (باکی و شیروان موغام مکتب لرینه عایید جدول لرده) راست موغامیندا بیرگوشه کیمی قیده آلینمیشدیر. حسینی بو تاریخدن بری بو گونه قدر راست موغامی ترکیبینده ایفا اولونماقدادیر.
  حسینی تاریخده موسیقی ایله باغلی بیر شخصین آدی اولموش یا دا عرب سؤزو اولان «حسین» ایله ایلگیده اولموش ، گؤزل - گؤزللیک و یاخشیلیق آنلامی داشیییر.
   حسینی یه ایاق ائتدیکدن سونرا عوشاق تصنیفی یا راست تصنیفی اوخونمالی یا دا رنگ چالینمالی دیر. بورادا راستین بیرینجی میکرو سیلسیله سی باشا چاتیر و ایکینجی میکرو سیلسیله ویلایتی شؤعبه سی نین ایفاسی ایله باشلانیر. میکرو سیلسیله موغام لارین ایچینده ایفا اولونان شؤعبه لر ، گوشه لر ، تصنیف و رنگینبیر مجموعه کیمی ایفا اولونماسیندان عیبارتدیر. 
   ویلایتی(Vilayəti) :  حسینی دن سونرا ویلایتی شؤعبه سی ایفا اولونمالی دیر . بو شؤعبه راستین ایری حجملی شؤعبه لریندن بیری سی اولموش و شور موغامینا منسوبدور. ویلایتی سؤزونه قدیم(16-14 – ینجی عصیرلرده) موسیقی کیتابلاریندا راست گلمیریک . آنجاق م 19 – ینجی عصیرده بیر نئچه یئرده او جومله دن میر محسن نوابین «کشف الحقایق مثنوی» اثرینده اونون آدی چکیلمیشدیر. ویلایتی بو شخصین باشقا اثری اولان وضوح الارقامدا و ها بئله بو دؤورون بوتون موسیقی جدول لرینده(قاراباغ ، شیروان و باکی موسیقی مجلس لرینه عایید اولان جدول لرده) راست موغامی نین بیر شؤعبه سی کیمی قئیده اولونموشدو.
   ویلایتی  ؛ «ویلایت» سؤزو ایله ؛ عربجه منسوبیت شکیلچی سی اولان «ی» ایله بیرلشمه دن ووجودا گلمیشدیر. ویلایت سؤز ایله عرب دیلینده موختلیف ایفاده لر اولونور : دوستلوق - یولداشلیق ، یئر – بؤلگه – حوکومت دایره سی و ... . آنجاق هله لیک ویلایتی سؤزونون موغام لا علاقه دار ، سیرری بو گونه قدر آچیلمامیش قالیر.
  خواننده ولایتی نین اوخوماسینا باشلایاندا آوازلاردان یارارلانمالی دیر میثال : آمان ، آمان ، آمان ، آمان ، ای. سونرا ایسه موغامی غزل ایله داوام ائتدیرمه لیدیر. گنج خواننده لر ویلایتی نین ایفاسیندا کیفایت قدر دیقتلی اولمالی و اونون لا شور موغامینا منسوب اولان «شور شاهناز» شؤعبه سی آراسیندا مئلودیک باخیمیندان یاخینلیق اولودوغونا گؤره بونلاری بیری بیرینه قاریشدیرمامالی دیرلار. موغاملاریمیزین سینه دن سینه یه کئچمه سی و بئله سی قورونماسینا گؤره بئله گؤرونور کی بو سهولره یول وئرمه مک اوچون یگانه یول موغام شؤعبه لری و گوشه لری نی تکجه اوستاد خواننده لرین سس خزینه سیندن فایدالاناراق ، دوزگون  دینله مک و نهایتا دیقتله بو موغام لاری ایفا ائتمکدیر. یوخسا خواننده ؛ موغاملاری اؤلچو – بیلچیدن چیخارماق و اونلارین اؤلچوسونو بیر بالاجا اوزالدیب یا قیسالتما ایله و یا یاد موسیقیلری دینله مک له راحاتجاناسینا موغاملارین سهو صورتده ایفا اولونماسینا و یا بیگانه موسیقی لره یول وئرمیش اولور.   
آردی وار ...


[1]  - ماراغالی عبدالقادرین (837-754 ه.ق) اثرلریندن بونلارا ایشاره ائتمک اولار : رساله فی الموسیقی(تورکجه)،رساله فی النغم و الایقاع (تورکجه)، ذکر اسامی قوالان عصر سلطان حسین بایقرا(تورکجه) ، شرح الادوار اورموی یا روح پرور رساله سی(تورکجه) مقاصد الالحان (فارسجا کنزالتحف(فارسجا جامع الالحان ، مجالس و... .

No comments: