Tarixə İdeologiya Açısından Yanaşmaq Olmaz

Elşən Böyükvənd

Birinci Bölüm-Səfəvilər və Ana Dilimiz

Farscanın ilk sözlüyü yazılan çağda (Fors Lüğəti, Əsədi Tusinin əsəri) böyük M.Kaşğarlı isə Türkcə sözülüyünü yazıb İslam Xəlifəsinə sundu . “Divan-i Lüğət-it Türk”dən sonra yazılan Türkcə sözlüklərin bir sırasını qeyd etmək gərəkli görünür (sayı az deyil). Sultan M.Xarəzmşahlıya sunulan Məhəmməd İbni Qeys Xarəzminin Türkcə-Ərəbcədə yazdığı “Təbiyan-ül lüğa-ti Türk-i əla lisan-i Qanıqlı”, Sultan Atsız Xarəzmşaha təqdim olunan və Carullah Zomoxşeri Xarəzminin təlif etdiyi “Müqəddəm-ül Ədəb”, Teymurilər dövrü isə Əmir Əlişir Nəvainin “Mühakimətül Lüğəteyn”, Səfəvilər dövrü isə sultan Hüseyn Səfəvinin əmri ilə hazırlanan “Bədaye-ül Lüğət” (böyük rus alimi Borovkov çap etdirib), Avşarlar dövrü isə Mirzə Mehdi Xan Esterabadinin” Sənglax” sözlüyü, Kəllatda Nadir Şahın Türkcədə yazdırdığı kətibələr və Qacarlılr dövründə Nasirddinşaha sunulan Şeyx Məhəmməd Salihin “Əl-Tamğay-i Nasr-i” və Fətəlişah Qacara təqdim olunan Fətəli Xan Qəzvinin hazırladığı “Behcət-ül Lüğət” sözlüyüklərini ad aparmaq olar.

Göründüyü kimi böyük Kaşğarlıdan başlayan Türkcə sözlük yazmaq ənənəsi Səfəvilər və hətta Qacarlılar dövrünə qədər davam etmiş imiş. Bir dilin sözlüyü vardırsa və fərqli-fərqli zamanlarda hazırlanıb çap etdirilibdirsə, o dilin məhv olmasından belə söhbət gedə bilməz.

Səfəvilərin ən böyük başçıları və şəxsiyyətərindən biri sayılan Şeyx Səfiyəddin Ərdəbilinin "Qara Məcmuə" risaləsini sayın Prof.Hüseyn Seddiq (Düzgün) uzun sürən araşdırmalardan sonra bir kitab şəklində toplayıb çap etdiribdir. Qara Məcmuədə Şeyxin xangahında keçirilən Türkcə dərslər, öyüdlər və nitqlər yer almaqdadır. Həmən kitabda yerləşdirilən şeir və nəsr örnəklərinin Türkcəmizdə olması, sayın Güntay Gəncalpın "Səfəvilər dövləti Türk dilini məhv etdi" sözünü, kökündən rədd etməkdədir. Şeyx Səfiyəddinin Nəcəf şəhərinin Əmir-əl Mömenin kitabxanasında saxlanılan "Məsnəvi  Şərhi  "isə Türkcədə yazılıbdır (bax, Qara Məmuə, Prof. Hüseyn Seddiq, Müsəheh nəşriyyatı, ön söz ) .Şeyx Səfiyəddinin Qara Məcmuəsindən verilən parçaları Prof. Faxir İzin "Əski Türk Ədəbiyyatında Nəsr" kitabında da oxumaq olar. Güntay Gəncalpın bu kitabı oxumadığı və görmədiyi normaldır. İran və Güney Azərbaycanda yaşamayan və burada basılan yeni kitabları oxumayan araşdırmaçının Səfəvilərin Türkcəni məhv etməsini kəsin və kəskin şəkildə vurğulamağı yalnız qeyri səmimilik, qərəzlilik, obyektivlikdən uzaqlıq və elmi araşdırmaçı olmaqdan çox, İdeologiya qulluqçularının tutduğu mövqeyi xatırladır. Şeyx Səfiyəddinin xangahında keçirilən Türkcə nitqlər və danışıqlardan bir neçə parçanı qeyd etmək zərurəti hiss olunur. Həmən yazılarda könül, gibi, kəndi, şu, bulunmaq, ayıtmaq və ərən kimi sözlərin qeyd olunması Sayın Gəncalpın “Səfivlərdən sonra qeyd olunan sözlər dilimizdən çıxarıldı” fikrini rədd etməkdədir.

“Və dahı, hər kim bu vəsiyyətləri dinləyib, mocebincə (lazımınca) əməl edərsə, ol mənim dostumdur, mən ondan xoşnud oluram, yarın, haqqin cəmalını kəndisinə göstərirəm”.(Qara Məcmuə, əlli səkkizinci səhifə)

“Şeyx Sədrəddin həzrətləri yenə sual edib ayıtdı: ya şeyx! Talibin könlü necə olunca pak olur ?”(həmən qaynaq, altmış ikinci səhifə)

“Bizə dahı ərənlərdən yadgar qaldı”.(həmən qaynaq, əlli doqquzuncu səhifə)

”Bir kişi səcdə tərk eləsə, Həq Təala həzrətinə übudiyyət və pərəstiş etməmiş olur və Şeytan gibi mərdud olur”.(həmən, altmış üçüncü səhifə)

”Şu nişanlar kı dedim, hər kimdə bulunursa, əhli haldır ” (həmən qaynaq, doxsan ikinci səhifə)

Sayın Güntay Gəncalpın “Səfəvilər dövrü Türkcəmiz məhv olmaya və Farsca yüksəlməyə başladı” fikrini, böyük Türkoloq alim Prof. Turxan Gəncəlinin “Səfəvilər Dövründə Türk Dili”  məqaləsi darmadağın etməkdədir. Rəhmətlik dilçimizin Alman, İtaliyan, Engilis və Avropa dillərindən göstərdiyi qaynaqlarda Türkcənin Səfəvi sarayları və dövlət başçılarının danışıq və yazı dili olması barədə olduqca ilginc bilgilər var. Səfəvilər Dövrü və hətta İsvəhan şəhərindəki xristiyan rahiblər orada rahat yaşamaları üçün Türk, Fars və İtaliyancada sözlük hazırlamış imışlar. Şah Abbas isə Məsnəvinin Türkcəyə tərcümə edilməsini əmr etmiş imiş. Prof. Turxan Gəncəlinin Pietro Della Valle (Italiyalı səyyahın dediyinə görə, ümumiyyətlə İranda Türkcə danışılır və buna görə İtaliyaya qayıtdıqdan sonra Türkcənin grammatikasını yazaraq bu dilin Osmanlı, İran və Orta Asiyada tutduğu üstün qonumdan danışır), Adam Olearius (Almanlı səyyahın yazdıqlarına görə İran, İraq, Şirvan, Bağdad, İrəvan və Azərbaycandakı bir çox uşaqlara Türkcə öyrədilir və İsvəhan sarayında isə çox nadir hallarda Farscada danışılır) Chevalier Chardin, P. Sanson, Raphael du Mans, Engelbert Kaempfer, A . Brdoroligeti kimi səyyahların əsərlərinə istinad edilən məqaləsini oxuduqdan sonra, Güntay bəyin necə də qərəzli, qeyri akademik və ideologiya buruıqanında boğulan bir araşdırmaçı olduğunu aydıncasına görürük. Yuxarıda adı gedən Avropalı səyyahların heç birinin yazılarında Səfəvilər dövrü Türkcənin Farscaya yenilməsi və məhv olması barədə bilgi və məlumt olmadığı halda, sayın Gəncalpın böylə kəsinliklə danışmasının illəti, onun qərəzli, aşırı millətçi, qeyri akademik və tarixçi olmadığında görmək olar. Səfəvilər dövrü Güney Azərbaycan və İranı gəzib dolaşan Avropalıların yazdıqlarında Səfəvilərin Türk dilinə qarşı hər hansı bir qərəz və nifrət daşımasına bilgi verilməməkdədir.

Şah İsmayılın və Səfəvilərin Türk dili düşməni olduğunu iddia edən yazara belə bir sual vermək olar. Şah İsmayıl Türk dili düşməni olduğunu Füzuli bilmədiyi və yazmadığı halda, sən hardan bildin ? Bağdad şəhərini fəth etdikdən sonra Bəngü-Badə əsərini Şah İsmayıla sunan Füzuli, niyə öldürülmədi ? Şah İsmayılın yazdığı şeirlər divanını hansı illətlərə görə daırsınız ? Nüsxəşünaslıq üzrə hansı akademik bacarıq və uzmanlığa maliksiniz ?

Səfəvilər dövrü isə Türkcəmizdə şeir yazan Məsihi, Qosi, Mələk bəy Avcı, M.Qulu Xan Zəfər, Saeb Təbrizi və Füzulini ad aparmaq olar. Şeyx Səfeyəddin və Şah İsmayılın şeirləri isə bu günə qədər ədəbiyyatımızın xəzinəsində qalmaqdadır. Bunca qaynaq və bəlgələri danan araşdırmaçı, özünün xəbəri olmadan Pan- Farsizm ideologiya spekerinə çevrilir.

Modern İranda Ana Dilimizi məhv edə bilməyən dövlətlərin uğursuzluğunu görüncə, Səfəvilərin dilimizi korlaması və məhv etməsinin yalan və gerçəkliyə uymayan bir fikir olduğu görünməkdədir. Güntay bəy, Rza Xan Pəhləvinin (Türk idi) İrandakı başqa kimlikləri məqsəd yönlü şəkildə assimilasiya siyasəti ilə məhv etmə proyektini boşlayıb, at üstündə və xangahında şiə təməlçiliyi ilə uğraşan Şah İsmayıl Səfəvinin yaxasından yapışmasının heç bir elmi izahı yoxdur. Güntay bəy, Fars irqçilərinin gülüş doğuran fikirlərini başqa şəkildə təkrarlamağa başlayır. Pan-Farsistlər Türklər, Monqollar və Ərəblər böyük və əzəmətli Fars sivilizasiyasını məhv edib İranı Türkləşdirib, müsəlmanlaşdırdılar deyirlər. Gəncalp bəy isə,  “Səfəvilər Türk dili və Türk kimliyini məhv etdilər” deməsi hər iki Nasionalistərin ortaq məxrəci üzə çıxarır.

İkinci Bölüm-Səfəviçilik, YAPçılıq, Türkçülük və Azərbaycançılığa sığmır

Səfəvi impratorluğunun ideoloji kökü Şiə məzhəbində olduğu üçün, onu Quzey Azərbaycan Sekyular dövlətinin özülü kimi təqdim etmək düzgün deyildir.  “Osmanlının içindən Atatürk və yeni Türkiyə çıxdı” deyən Güntay bəy, təmami ilə yanılır. Atatürk və Yeni Türkiyə dövlətinin Osmanlı ideologiyası və kimliyi ilə büsbütün ayrı və zidd olduğunu görmək, çox da çətin məsələ deyil. Osmanlı və Sünni kimliyindən qopuş Atatürkün amaclarından biri olduğu halda, onun bu mirasla apardığı savaşı nəzərə aldığımızda, Güntay bəyin “Osmanlı içindən Türkiyə və Atatürk şəxsiyyəti doğuldu” fikrinin təmami ilə yanlış olduğu anlayacağıq.

Sayın yazarın Səfəvilər kitabında Osmanlı dövlətini öyüb Səfəviləri qeyri-elmi şəkildə qınaq və tənqid atəşinə tutmasının əsas səbəbi yazarın tarixə Nasionalizm ideologiyası gözlüyü arxasından baxmasındadır. İrandakı Pan-İranist və Pan-Farsist araşdırmaçılarla Güntay Gəncalp və YAP ideologlarının ən oxşar cəhəti aşırı dərəcə də Soy, İrq, Dil və Kimliyə olan heyranlıqla yanaşı tarixi Türkçülük və Farsçılıq ideologiyaları araclığı ila oxumalarındadır. Keçmişin nostalegiyasında qalmaq Nasionalist araşdırmaçıların ortaq məxrəcidir.

YAPçılar və Güntay bəyin Türk Milləti, Azərbaycan Dövləti kimi modern qavramları orta doğunun orta çağında axtarmasının heç bir elmi əsası yoxdur. On altıncı əsrdə Asiya deyil, heç Avropada Millət və Millətçilik terminləri gündəmə gəlməmişdi. Səfəvilər, Osmanlılar və Avropa kütləsinin böyük əksəriyyətinə RƏIYYƏT deyilirdi, MİLLƏT yox. Azərbaycandakı araşdırmaçıların yersiz şəkildə “Səfəvilər, Azərbaycan dövlətçiliyini qurdular” fikri tarix və siyasi terminologiya sahəsində azacıq bacarığı və mütaliəsi olan birisinə qeyri-addi fikirlər kimi səslənəcəkdir.Birincisi, Səfəvilər Dövlət (state) deyil, impratorluq olub və ikincisi isə Səfəvi impratorluğu içində Millət yox, RƏIYYƏT yaşayırdı. Orta Doğuda məzhəb və siyasi güclərin savaşı gedən çağda on altıncı yüz illik Avropasında da Katolisizm və  Protestan məzhəbləri arasında savaş gedrdi. On altıncı yüz illik, Avropa və Orta Doğu tarixində İmratorluqların yüksəlişi və məzhəblər savaşının ən qızğın anlarını yaşamaqda idi. Yeni Dövlət-Millət inşa etmək isə, on doqquzuncu yüz illiyin məhsuludur. Səfəvi-Osmanlı məzhəb savaşları kimi Avropada Westphali andlaşması ila (1648) otuz illik məzhəb savaşlarına son qoyuldu.

Bu günləri Orta Doğunu bürüyən məzhəb savşlarının kökü, islam dinin radikallığı və siyasi bir din olması ila yanaşı bütün ölkələrin Modern Dövlət-Millət inşa etmək proyektlərinin uğursuz və sonucsuz olduğundadır. Orta Doğu dövlətlərinin (on doqquzuncu yüz illikdən etibarən) xalis, öz və qatqısız Millət anlayışının iflasa uğramasının əsas səbəbi Kimlik qavramına Nasionalizm ideologiyası və İslam Dini aspektindən baxaraq, kimliyin əlvanlığını məhv etməyindədir. Bu arada Orta Doğuda Demokratikləşmə və Sekyularlaşmanın qabağında duran təməlçi dini görüşlər və mühafizəkar dünya görüşünün rolunuda unutmamalıyıq.

Şah İsmayıl və Səfəvilər dövrü millətçilik ideologiyasının heç bir anlamı və izi olmadığı halda onları Türkçülüyü,Türk dili və Türk kimliyi ilə düşməınlik etməsi üstə baş yarmaq, Nasionalizm qazanında qaynayan beyinlərin məhsuludur. Yuxarda qeyd etdiyim kimi, Kaşğarlıdan Qacarlılara qədər Türk dili öz həyatını sürməyə davam etmiş imiş. İranda Modern Nasionalizmin Rza Xan Pəhləvi timasalında canlanması ilə dilimiz və kimliyimizə divan tutmağa başladılar.Səfəvi şahları isə siyasi güc və Şiə məzhəbi yolunda qılınc çaldığı kimi, Osmanlı şahlarıda siyasi güc və İslam (sünni məzhəbi) yolunda qan tökübdülər. İranda Şiəliyin milli kimlik bağlarını möhkəmləşdirməsinin danılmaz fakt olduğu halda, Güney Azərbaycanlıların Məşrutə dövründən günümüzə qədər İran bütövlüyünə iki-üç dəfə sarsıdıcı zərbə vurmağını və hətta bu coğrafiyadan qopuşunu göz önünə aldığımızda, Güntay bəyin fikirlərinin özülü axsamağa başlayacaq. Məşrutə, Xiyabani və Pişəvəri zamanı Güney Azərbaycan milləti Şiə deyildilərmi ? Siyasi-İctimai məsələləri bir etkən işığında analiz etmək, ideologiya qulluqçularının işidir.

Güntay bəy, Səfəvilər kitabında istifadə etdiyi qaynaqları ya oxumayıb ya da onlardan amaclı və bir tərəfli şəkldə Səfəviləri təxrib və Osmanlıları günahsız kimi göstərməyə çalışıb. Osmanlı və Səfəvi savaşları zamanı yalnız Sünnilər qətliam edilməyiblər. Osmanlılarda Güney Azərbaycanlıları kütləvi şəkildə qətliama məruz qoyubdular.Şah Məhəmməd Xudabəndənin şahlığa başladığı andan iki il sonra alovlanmağa başlayan Səfəvi-Osmanlı savaşları zamanı Osmanlıların Təbriz Türklərini qətliama məruz qoyması bir çox qaynaqlarda göstərilibdir. Qumlu Qazi Əhməd, “Xülasət-ül Təvarix” kitabında Osman Paşanın Təbrizi  fəth etdikdən sonra yeddi-səkkiz minə yaxın günahsız insanları qılıncdan keçirməsini qeyd edir (birinci cild  89-788-)Tarix-e Aləm Araye Abbasidə (birinci cild, üç yüz onuncu səhifədə) Osmanlı ordusunun Təbrizi fəth etdikdən sonra şəhər sakinlərin qətliama məruz qalmasını yazılır.

Tarixə Nasionalizm ideologiyası açısından baxmaq yerinə, tarixi obyektiv araşdırmaçı kimi analiz etmək lazımdır. Böylə fikri məsələrdə ortaq məxrəcə ya nisbi şəkildə həqiqətlərə çatmaq üçün mücadilə, müharibə və mübahisə yerinə Diskurs mədəniyyətinin təməllərini gücləndirməliyik.

 
الفباسیندا کیچیک متن، یازانین آدی، و غیره. متن لاتین الفباسیندا اولسا، اونو بورادا یازین