آذربایجان دموکرات فرقه‌سی

سویل سلیمانی

SEVİL SÜLEYMANİ
Azərbaycan Demokrat Firqəsi

فرقه دموکرات آذربایجان
‏«برابری خواهی»، «فرقه دموکرات»، «سیدجعفر پیشه وری» و واژگانی از این دست در خانه و میان اعضای خانواده ما ‏واژگانی غریب و نامانوس نبودند. از همان دوران کودکی گوشم پر می شد از این دست اصطلاحات و مفاهیمی که گاه بسیار ‏هم خطرناک می نمود.‏

ائوده و عائیله عضولری آراسیندا "برابرطلبلیک"، "دموکرات فرقه سی"، "سید جعفر پیشه‌وری" و بو ‏قبیلدن اولان سؤزلر من اوچون غریبه و اؤزگه سوزلر دئیلدی. ائله اوشاقلیق ایللریندن قولاقلاریم بو ‏عیباره لرله تانیش اولموشدو. باخمایاراق کی، بو مفهوملار بعضا ده چوخ تهلوکلی گؤرونوردو. ‏چونکی تهلوکلی آتام بو مؤوضولار باره ده دوستلاری ایله دانیشارکن چو خ احتیاتلا داورانیردی.‏

اون یاشیم اولار-اولماز ایلک دفعه ذهنیمده سید جعفر پیشه‌وری و ملی حرکات سوزلری حک اولوندو! ‏همیشه او و اونون کئچدی‌یی مبارزه یوللاری من اوچون چوخ اسکی و اوزاق گؤرونوردو. هئچ زامان ‏ملی حرکاتین اشتراکچیلاری ایله یاخیندان تانیش اولوب و صحبت ائده جه ییم گونون گله جه یینی ‏تصور بئله ائده بیلمیردیم.‏

اما مسعود بهنود مولفی اولدوغو " حاکمیت حریصلرینین اؤلدورولمه سی" کتابینی اوخودوقدان سونرا ‏عائیله و یاخینلاریمیزین دانیشدیقلارینین عکسی اولاراق سید جعفر پیشه‌وری سیماسیندان قارا و دومانلی ‏بیر تصویر ذهنیمده رسم اولدو. ذهنیمده نقش اولان بو ایکی ضیدیتلی گؤروش او درجه ده ماراغیما ‏سبب اولدو کی، بو باره ده چوخلو آختاریش و تدقیق آپارماغا مجبور اولدوم. نهایت زامانین حکمو منی ‏آذربایجان رئسپوبلیکاسینا و اونون پایتاخدی باکیا سوروکلدی. من بیر نئجه ایل باکیدا- تاریخی سیرّله ‏دولو بو شهرده یاشاماغا مجبور اولدوم. آذربایجان دموکرات فرقه سینی و اونون مراملاری و مسلکینی ‏تانیماق اوچون بو نئچه ایل منه کیفایت ائتدی. همین واختدا بو ملی حرکاتین بیر چوخ قوجامان ‏اشتراکچیلاری ایله یاخیندان گؤروشوب، صحبت ائتدیم.‏

آذربایجان دموکرات فرقه سینین، داها دوغروسو ایرانلی مهاجرلر جمیعتینین قرارگاهی نظامی آدینا ‏مترو دایاناجاغینین (ایستگاه) یانیندا یئرلشیر و هله ده کهنه¬لیک قوخوسونو اوزونده ساخلاییردی. بینانین ‏ظاهری گؤرکمی اونو گؤستریردی کی، ایللر اوزونو کیمسه اونون قاپیسینی آچماییبدیر!‏

ایکی- اوچ ایل اورا گئت-گل ائتدی¬ییم مدتده هر گون سحر تئزدن فرقه نین صدری آقایی امیرعلی ‏لاهرودینی بیر صداقتلی، ایشگذار و یورولماز اداره ایشچیسی کیمی اؤز دفترینده حاضر اولدوغونون ‏شاهیدی اولموشام. بعضا اونون اطرافدان گلن قوناقلاری قارشیلاماسینینی گؤروردوم. عمومیتله اونو ‏چوخ آز گؤروردوم. بعضی واختلار یوخاری مرتبه¬یه باش وورور، یئنی مقاله و یا ال یازماسینی ایش ‏اوتاغینا تحویل وریب، گئدیردی. بو نئچه ایلده ایکی اوچ دفعه دن چوخ اونون دفترینده اولمامیشام. ‏چونکی دوستلارین اساس گئت-گل یئری اوچونجو مرتبه ایدی.‏

من آنجاق شنبه گونلری سحر تئزدن قرارگاها گئده بیلیردیم. هر واخت اورا چاتیدیقدا عمومیتله آقای ‏یدالله کنعانی کامپیوتر ماساسینین آرخاسیندا ایش ایله مشغول حالدا گؤروردوم. چوخ واختلار دا قوجامان ‏فرقه عضولری اونولا اوتوروب ملی حرکات حاققیندا صحبتلرینین شاهیدی اولوردوم. اوللر بو سیمالار ‏منه تانیش دئییلدی. لاکین تدریجله بیر-بیر اونلاری تانیماغا باشلادیم. آقایی کنعانی¬نین ایش اوتاغی ‏دئمک اولار کی، قوناق و یا دوستلارین گؤروش یئری ده ساییلیردی. اورادا بیر نئچه ساعات عرضینده ‏مختلیف سیمالارلا تانیش اولا بیلیردین! ماراقلیسی بوراسیندادیر کی، همین اوتاق فرقه قرارگاهینین ‏علاقه شعبه سی کیمی ده فعالیت گؤستریردی. فرقه سایتی و آذربایجان روزنامه سینین نشری ده بو ‏اوتاغین فعالیت دایره سینه عائید ایدی. بو ایشلرین هامی سینین مسئولیتینی آقایی کنعانی داشییردی. ‏گون اورتالاردان سونرا عمومیتله دوستلارین اکثریتی (ابراهیم شیری(شیزلی)، آقا تقی، پرویز اسدی، ‏جاویدان ائلبارس، علی سلیمانی و باشقا دوستلار کی، آدلارینی اونودموشام) بو اوتاقدا توپلاشیب و ‏مختلیف سیاسی مؤوضوعلار، او جمله دن گوندلیک مؤوضوع، ملی بیر تشکیلاتین (فرقه نین) وظیفه ‏سی و همچنین فرقه نین تاریخینین آراشدیریلماسی حاقدا مباحثه ائدیردیلر. بو دوستلار اؤز ده¬یرلی تجربه ‏لرینی بیر-بیریله بؤلوشوردولر. اونلار ساکیت و منطیقله ساعاتلارلا بیر-بیریله مباحثه ائدیردیلر. من بو ‏مباحثه لرین بیر چوخوندا اشتراک ائدیب و بیر اشتهالی دینله¬ییجی اولاراق قولاق آسیردیم. یئنی¬یئتمه ‏دؤروندن ملی حکومت حاقدا ذهنیمده ییغیشیب قالان ضدیتلی سئوالارا جواب تاپماغا منده ماراق ‏اویانمیشدی.‏

قرارگاهین ان یاخشی و ماراقلی یئری اونون کیتابخاناسی ایدی. ایللر بویو کیتابخانا رفلرینی توز-تورپاق ‏باسمیش و بو رفلرده "آذربایجان" قزئتی، فرقه نشریاتی و دیگر کتاب و مطبوعات ایللرین آغیر توزو ‏آلتیندا قالمیشدی. بو وضیعت شاهد اولان هر بیر انسانین اوره¬یینی آغریدیردی. غریبه دیر بیزیم ‏تاریخیمیز بو رفلرده بئله شرائطده توز-تورپاق آلتیندا باسدیریلمیشدی. من لذتله بو توز-تورپاغین ایچینده ‏اسکی و کهنه کتابلاری آختاریردیم. بو کتابلارین اکثریتی حزب توده ایرانینین (ایران توده پارتیاسینین) ‏نشری ایدی. مختلف نادر و بعضا ده تاپیلمایان سیاسی، مدنی کتابلاری بو کتابخانادا تاپماق اولوردو. ‏بعضی واختلار انسانلار باشقا اؤلکه لردن و حتی ایراندان بورایا مراجعت ائدیب آرخیودن کتاب یاخود ‏بیر نشریه تاپیب آپاریردیلار. آقایی کنعانی همیشه اولدوغو کیمی غربیه بیر ماراقلا همین کیتابخانادا ‏ایسته‌نیلن کتاب و یا نشریه نین آردینجا ساعاتلارلا آختاریب و تاپدیقدان سونرا تبسمله مراجعت ائدنه ‏تحویل وئرمسی چوخ ماراقلی و گؤرونتولو ایدی. بعضا منده بو آختاریشدا اونا یاردیمچی اولوردوم. بو ‏ایش حددن آرتیق سئوینجیمه سبب اولوردو. تدریجله من ده بو کهنه لیک قوخوسونا عادت ائدیم. حقیقتا ‏بو قوخو ‏‎٦٠‎‏ ایل سیاسی تاریخیمیزین قوخوسو ایدی کی، آتالاریمیز آغیر ومشقتلی مبارزه یولوندا اونو ‏بئله بیر مرحله¬یه چاتدیرمیشدیلار. تأسفلر اولسون کی، بو ایگید قهرمانلارین مبارزه و یاشاییش تاریخی ‏بو کیتابخانادا تورپاق آلتیندا قالماقدادیر.‏

دفعه لرله قرارگاهدا گؤروب، اما تانیش اولمادیغیم هوندور بوی بیر کیشی بیر گون منه یاخینلاشاراق ‏گؤروشمک اوچون الینی اوزادیب، "من لطفعلی اردبیلیان"ام دئدی. منده اؤزومو تانیتدیریب "مغان"دان ‏اودوغومو دئدیم. او اردبیللی اولدوغونو و اورادا اولان خاطره لریندن دانیشدی. سونرالار داها یاخیندان ‏تانیدیقجا اونو نظام-انتظاملی و صداقتلی بیر شخص گؤردوم. او، هر گون سحر تئزدن ساعات ‏‎٩‎‏ تامامدا ‏ایش اوتاغیندا حاضر اولوردو. حتا او درجه دقیق بیر شخص ایدی کی، بیر دقیقه ده اولسون ایشینه ‏گئجیکمیردی. اونون ایش اوتاغی آقایی کنعانی و یا دوستلار اوتاغینیا یاپیشیق ایدی. سونرالار اؤیرندیم ‏کی، آقایی کنعانی اونا دا خاطره سینی یازماقدا یاردیم ائدیر. بو پاک انسان عؤمرونون سونونادک بیر ‏فداکار انسان کیمی اؤز فعالیتینی داوام ائتدیردی. آقایی "لطفلی اردبیلیان"ین اؤلوموندن سونرا بیر نئچه ‏دفعه قیزینی، اونون ایش اوتاغینیی تمیزله¬یرکن گؤردوم. لاکین هئچ بیر زامان بیلمه¬دیم کی، اونون ‏‏"آذربایجان" قزئتی آرخیوینین عاقیبتی نئجه اولدو.‏

قرارگاهدا تانیش اولدوغوم باشقا قوجامان بیر کیشی اصلا آستارادان اولان ایوب نمینی اصل ایدی. او، ‏قوجامان متانتلی و تجربه لی بیر فدائی، آذربایجان ملی حکومتی دؤوروندن فرقه نین آکتیو ‏اشتراکچیلاریندان اولموشدور. او، حکومتین فخری نشانی اولان ‏‎21‎‏ آذر مدالی ایله تلطیف ائدیلمیشدیر. ‏او، مهاجرت ایللرینده فرقه نین مرکزی کمیته‌سی نین اجرائیه هیئتینین عضوو سئچیلمیش و ان قوجامان ‏فرقه عضوو ساییلیردی.‏

باکیدا یاشادیغیم مدتده باشقا بیر گؤرگملی شخصیت - خالق شاعری بالاش آذراوغلو ایله اؤز ائوینده آقایی ‏کنعانی واسیطه سیله تانیش اولدوم. او، تواضعکار بیر شخصیت ایدی. ساکیت و آرام صحبت ائدیردی. ‏چوخ واختلار پیشه‌وری و اونون مبارزه سی باره ده ماراقلی خاطره لر دانیشیردی. او آذربایجان ملی ‏حکومتی دؤورونده اولان شاعر و یازیچیلار جمعیتی حاققیندا خاطره لرینین بیزیمله بؤلوشوردو. نه ‏واختسا اؤزو حاقدا اونا سئوال وئرنده، باشینی آشاغی سالیب، حیاط یولداشی مدینه خانم گولگون باره ده ‏آغیزدولو صحبتلر ائدیردی. اونون بیر چئویک مبارز، بیر فدائی قیزی اولدوغوندان دانیشیردی. او، بیر ‏ایل آذربایجان ملی حکومت دؤورونده ملی مجلیسه نماینده سئچیلمیشدی. ملی حکومت مغلوب اولاندان ‏سونرا او دا بیر چوخلاری کیمی آذربایجان رئسپوبلیکاسینا مهاجرت ائتمیش، سونرالار آذربایجان ‏رئسپوبلیکاسیندا خالق شاعری مقامینا یوکسلمیشدیر. او، آذربایجان یازیچیلار بیرلی¬یینین اداره هیئتینین ‏عضوو و جنوبی آذربایجان شعبه سینین صدری وظیفه سینده چالیشمیشدی. او، ائله بیر بؤیوک شخصیت ‏ایدی کی، آذربایجان خالقینین اکثریتی، خصوصیله اؤلکه رهبرلی¬یینین بیر چوخو اونا دریندن حرمت ‏بسله¬ییردیلر.‏

بلی ! بئله جه من باکیدا و بو قرارگاهدا (ایرانلی مهاجرلر جمعیتی) بیر چوخ فرقه و حتی ‏‎22‎‏ بهمن ‏‏(ایران اسلام) انقلابی مبارزلری ایله ده تانیش اولدوم. بو تانیشلیق منیم سیاسی حیاتیمدا ان اؤنملی رول ‏اوینادی و بو تانیشلیق لار سایه سینده مبارزه یولو بیرطرفلی داشلی –کسّکلی دؤنوشو اولمایان یول ‏الدوغونو اویرندیم. من باکیدا یاشادیغیم مدتده بو دوستلارین کؤمه یی ایله بو یولدا یورومه یی اؤیرندیم.‏


فرقه دموکرات آذربایجان

‏«برابری خواهی»، «فرقه دموکرات»، «سیدجعفر پیشه وری» و واژگانی از این دست در خانه و میان اعضای خانواده ما ‏واژگانی غریب و نامانوس نبودند. از همان دوران کودکی گوشم پر می شد از این دست اصطلاحات و مفاهیمی که گاه بسیار ‏هم خطرناک می نمود. خطر از آن جهت که می دیدم وقتی پدرم و دوستانش از آن سیاق موضوعات صحبت می کنند چقدر ‏جانب احتیاط را در نظر می گیرند. اولین باری که فکر و ذهنم روی اسم پیشه وری و حرکت ملی او کلید کرد شاید حدود ده ‏سال بیشتر نداشتم! و چه! او و مسیر مبارزات او برایم کهن و دور و دراز می نمود. هیچ گاه فکر نمی‌کردم روزی با ‏بازماندگان این حرکت ملی از نزدیک آشنا بشوم و با آنها به گفتگو بنشینم.‏

کتاب «کشتگان بر سر قدرت» اثر «مسعود بهنود» بر خلاف حرفهایی که در خانه از نزدیکانم شنیده بودم تصویر تیره و ‏تاری از پیشه وری و حرکت ملی او در ذهنم تداعی می کرد. این دوگانگی کافی بود تا کنجکاوی ام را برای تحقیق بیشتر و ‏جستجو در این باره برانگیزد. بازی روزگار مرا به کشور «آذربایجان» و شهر «باکو» کشاند. من در مسیر زندگی مجبور ‏بودم چند سالی را در این شهر پر رمز و راز تاریخی سپری بکنم و همین مدت کافی بود تا شناخت کافی با فرقه و آرمان ‏های آن پیدا کنم و این ها همه وقتی بیشترمحقق گردید که موفق شدم با تعدادی از بازماندگان سالخورده این جریان ملی از ‏نزدیک آشنا بشوم.‏

دفتر فعالیت فرقه در نزدیکی ایستگاه مترو «نظامی» هنوز هم بوی قدیم را میداد. ظاهرش به خانه ای میماند که سالهاست ‏کسی حتی در آن را باز نکرده باشد! در مدت دو سه سالی که به آنجا رفت و آمد می کردم، می دیدم که هر روز صبح آقای ‏‏«لاهرودی» رئیس فرقه، مانند کارمند منظم و صادقی با پشتکاری مثال زدنی و روحیه ای خستگی ناپذیر در محل کارش ‏حاضر میشد. گاهی هم پذیرای مهمان هائی بود که از اطراف و اکناف به دیدنش می آمدند. من اما زیاد نمی دیدمش، فقط گاهی ‏سری به طبقه بالا میزد؛ مقاله و یا دست نوشته های جدیدش را تحویل می‌داد و می‌رفت. در مدت این چند سال یکی دو بار ‏بیشتر به داخل دفترش نرفته بودم اما معمول بود که آن‌جا و طبقه سوم محل رفت و آمد دوستان بود.‏

شنبه ها صبح می‌توانستم آنجا بروم. هر وقت می رسیدم معمولا آقای «یدالله کنعانی» پشت میز کامپیتور مشغول کار بود و ‏خیلی وقت ها هم افرادی عموما سالخورده و پیر کنار دستش نشسته و در حال بازگوئی ماجراهای ایام دور و حرکت ملی ‏بودند. اوایل این چهره ها برایم ناشناس بودند اما کم کم یکی یکی در موردشان شناخت پیدا کردم. اتاق کار آقای کنعانی در ‏واقع اتاق پذیرائی از دوستان هم بود. در عرض چند ساعت چهره های متفاوتی را می توانستی ببینی! از همه جالب تر این‌که ‏همین اتاق به منزله واحد روابط عمومی فرقه هم بود. سر و سامان دادن به سایت اینترنتی فرقه و نیز نشریه آذربایجان هم ‏جزو حوزه فعالیت همین اتاق و آقای کنعانی بود. بعد از ظهرها اکثر دوستان (آقاتقی، ابراهیم شیزلی، پرویز اسدی، جاویدان ‏البارس،علی سلیمانی و افراد دیگر) که اسامی بعضی از آن‌ها را فراموش کرده ام در این اتاق جمع می‌شدند و پیرامون مسائل ‏مختلف سیاسی بحث می کردند. این دوستان معلومات و تجارب گرانبهای خود را در اختیار همدیگر می‌گذاشتند. آنها آرام و ‏منطقی ساعت ها را به بحث با همدیگر سپری می کردند. صحبت ها بیشتر پیرامون مسائل روز و وظیفه حزب ملی (فرقه) ‏و همچنین بررسی سوابق فرقه دمکرات آذربایجان بود. من در اکثر این بحثها به عنوان شنونده ای قهار و سیری ناپذیر ‏شرکت داشتم و در پی پاسخ هایی بودم برای کنجکاوی هایی که از دوران نوجوانی در خصوص حرکت ملی آذربایجان در ‏من ایجاد شده بود.‏

از بهترین جاهای این دفتر، کتابخانه اش بود. کتابخانه ای که گرد و خاکی سنگین روی آن نشسته بود و روزنامه های ‏آذربایجان و نشریات فرقه و دیگر نسخ مطبوعاتی در قفسه هایش خاک می‌خوردند و دل هر بیننده ای را به درد می ‏آوردند. عجیب بود که تاریخ ما داشت در این قفسه ها اینچنین خاک می‌خورد. من با لذت میان این گرد و خاک ها به دنبال ‏کتاب های قدیمی بودم که بیشتر آن نشر حزب توده ایران بود. انواع کتابهای سیاسی و فرهنگی کمیاب و گاه نایاب در این ‏کتابخانه موجود بود. بعضی وقت‌ها می دیدم که افرادی از کشورهای دیگر و حتی ایران به دفتر فرقه مراجعه می کردند و ‏کتاب و یا نسخه نشریه ای را از آرشیو این کتابخانه پیدا کرده و به امانت می بردند. آقای کنعانی هم مثل همیشه با اشتیاقی ‏عجیب در همین کتابخانه در پی کتاب ها و نسخ درخواستی نشریات قدیمی بود. لبخند پیروزمندانه او بعد از پیدا کردن هر ‏مورد درخواستی که گاهی برای برخی از آنها ساعت‌ها وقت می گذاشت دیدنی بود. گاهی وقت‌ها من نیز در امر جستجو به ‏کمک او می رفتم. و چقدر هم اینکار برایم لذت بخش بود. کم کم من هم به بوی کهنگی عادت کرده بودم . در واقع این بوی ‏تاریخ ‏‎60‎‏ ساله سیاسی ما بود که پدران و گذشتگان ما با چنان مشقتی در مبارزه آن را به چنین مرحله ای رسانده بودند. و ‏تاسف که تاریخ زندگی این رادمردان در این کتابخانه داشت خاک می خورد.‏

روزی مردی بلند قد که بارها در دفتر دیده بودم اما فرصت آشنایی با وی برایم پیش نیامده بود جلو آمد و خودش را «لطفعلی ‏اردبیلیان» معرفی کرد تا متوجه شد که من از «مغان» هستم شروع کرد به تعریف کردن از خاطرات خود از اردبیل! بعد ها ‏که بیشتر با وی آشنا شدم او را مردی دیدم منظم که هر روز ساعت ‏‎9‎‏ صبح در دفتر کارش حاضر می‌شد. اتاق کارش کنار ‏اتاق کار آقای کنعانی قرار داشت. بعد ها فهمیدم که آقای کنعانی به او هم کمک می‌کند تا خاطراتش را بنویسد. بعد از فوت ‏آقای اردبیلیان یکی دوبار دخترش را دیدم که برای مرتب کردن اتاق پدرش آمده بود. اما هیچ وقت نفهمیدم چه بر سر روزنامه ‏های آذربایجان که آقای اردبیلی آرشیوی از آنها را جمع کرده بود، آمد.‏

یکی دیگر از کسانی که در دفتر فرقه با او آشنا شدم، آقای «ایوب نمینی» بود. پیرمردی با وقار و با تجربه، که در دوره ‏حکومت یکساله آذربایجان عضو فعال فرقه بود و افتخارگرفتن مدال ‏‎21‎‏ آذر را هم داشت. او عضو هیئت اجرائیه کمیته ‏مرکزی فرقه بود و مسن ترین عضو فرقه دمکرات آذربایجان هم محسوب می‌شد.‏

شخصیت دیگری که به توسط آقای کنعانی نه در دفتر فرقه، بلکه در خانه اش آشنا شدم «بالاش آذراوغلو» بود. وی ‏شخصیتی بسیار متواضع داشت، به آرامی سخن می گفت و بیشتر اوقات از پیشه وری و مبارزات وی صحبت می کرد. از ‏شاعران آن دوره و از کانون نویسنگان آذربایجان برایمان می گفت. هر گاه از حال خودش می پرسیدی سرش را پایین ‏می‌انداخت و خاطره ای از زنش «مدینه» را تعریف میکرد. وی در دوره حکومت یکساله آذربایجان نماینده مجلس ملی بود. ‏بعدها در جمهوری آذریایجان هم «شاعر خلق» لقب گرفته بود و یکی از اعضای هیئت دبیران انجمن نویسندگان جمهوری ‏آذربایجان محسوب می شد. شخصیتی بود که بیشتر مردم آذربایجان و اکثر رهبران آذربایجان برایش احترام قائل بودند. ‏

آری! اینچنین بود که من در باکو و در این دفتر که دفتر مهاجرین سیاسی هم نام داشت با خیلی از مبارزین قدیمی و حتی ‏مبارزین انقلاب ‏‎22‎‏ بهمن ‏‎1357‎‏ ایران آشنا شدم . و این آشنائی در زندگی سیاسی من نقش اساسی بازی کرد. راه مبارزه را ‏باید به جاده ای تشبیه کرد پر از سنگلاخ که از قضا یک طرفه هم هست و راه برگشت ندارد! من پیمودن این راه را به کمک ‏این دوستان یاد گرفتم. ‏