هیدایت سلطانزاده‌نین دونیادان گِتمه‌سینه گؤره...

ممد علی 

هیدایت ۲۰۲۳ نجو ایلین مارس آیئ‌نئن ۱۵نده، بِزیکدیره‌ن بیر کِفسیزلیگه بش ایل تابلاشاندان سُنرا، دونیادان گِتدی. بو گِتمک، هامئ‌نئن، و هره‌نین بیر تهه‌ر گِتمه‌سی کیمی، اؤزو ایله بیر تاریخی و بیر دونیانئ آپاردئ. آخئ هره‌نین اؤزونون بیر دونیاسئ اُلار. بو دونیا، بعضی یِرلرینده آیرئ‌لارئنکئنا بنزه‌سه ده، بیرینده آز، بیرینده چُخ اؤزونه گؤره‌لیگی ده اُلار. و بو اؤزونه گؤره‌لیک‌دی کی، بیری‌نین دیریلیک چاغئ‌نئ اِشیتمه‌لی، هیجانلئ و اُخومالئ اِده‌ر. آمما تأسف کی، هیدایت منیم بیلدیگیمه گؤره، خصوصاً یزد زیندانئ خاطیره‌لرینی منه، و آیرئ‌لارئنا دا دِدیگی ایله، یازئ تهرینه سالمامئشدئر، و اُلو کی، سُرالار دا مره‌ض و اُنون درمانلارئ، بو ایش اوچون گره‌ک مجالئ تاپماغا امکان قُیمامئشدئر.

هیدایت گیلین اُتوردوغو اِو، تبریزده استانبول قاپئسئندان باشلانان تِج‌احمدلی‌لر کوچه‌سینین غربی باشئندا ایمیش و یوسوف آلیارئ ایله، -اُ ایسته‌مه‌لی یوسوف‌- اؤز یازدئغئ کیمی، انایین ایلک گؤروشلری ده، هامان بو کوچه‌ده، ایندیکی فلیسطین آدلانمئش خیاوانا ایگیرمی متر قالمئش، آتام اِوی‌نین دیبینده اُلموشدو.

ایندی سن تبریزین گون‌باتانئ  بیر کوچه‌سینده‌ن اُلاسان، تهراندا حقوق دانشگده‌سی‌نین اوچونجو ایلینده توتولوب، سُراسئ یزد شهری‌نین دوستاقخاناسئندا سورگون دوستاق اُلاسان، و اُرادا تاریخی بیر آجلئق اعتصابئ یُلا سالاسان، اؤز محله‌سینده، یا حتی اؤز شهرینده نِچه نفرین ایشی اُلا بیله‌ردی؟

بیر مملکتده کی شاه آدلانان تک بیر آدامئن استبدادئ اوچون اُنلارلا، یوزلرله، به‌یه ده مینلرله جوانئ توتوب، دوستاق اِدیب، اؤلدورمک؛ بیر ایل ده  یُخ، آزئندان کودتادان سُرا  ۲۵ ایل دوام اِتدیرمه‌یه دؤزمک چُخ چتین و اومود اؤلدوره‌ن بیر زاد دئ.  بو جوانلار اؤز جوانلئق‌لارئ ایشئغئ  ایله بِله بیر دؤزولمز گِجه‌قره‌سینی ردّ اِله‌مک اوچون آیاغا قالخمئشلار. هیدایت بونلارئن گؤرکملی‌لرینده‌ن ایدی.

من هیدایتی بو کوچه‌ده اُلاندا تانئمامئشدئم. منیم اُنونلا تانئشلئغئم تبریزده یُخ، تبریزده‌ن بیر نِچه مین کیلومتر اوزاقدا و انقلابدان سُرا اُلموشدو. ایکیمیزین ده آز زمان قاباق، اوروپایا گلنده‌ن سُرا ایلک یاخئندان تانئشلئغئمئز اُلدو.

کِچمیشده فلسفه‌چی‌لر دونیانئن قدیم یا حادث اُلدوغونو بحث اِده‌رمیشلر. بیزیم ده تانئشلئغئمئز قدیم یُخ، حادث اُلدوغو ایله بِله، چُخ تِز قدیم‌لشدی؛ خُلق‌لارئن اویقون گلمه‌سی، و هر بیر زادا جدی یاناشمامئز، و هر ایکیمیزین کِچمیش تبریزخاطیره‌لری، و محله‌یه گؤره خاطیره‌لر، بیزی اوزون زماندان بری یُلداشلارا دؤنده‌ردی. بو ایشده هیدایتین منیم کیمی تله‌سیک یُخ، حؤصله‌لی اُلدوغونون اثری آرتئق ایدی.

بِله کی، بیر گون هیدایت‌له محمدرضا شالگونی بیزه گلمک‌‌له جاواد طباطبایی‌نئ گؤردولر کی، اؤزو  تبریزلی حقوق دانشجوسو و بولارلا همدوره اُلان ایدی و من ده اُنونلا پاریسده تانئش اُلموشدوم و اُنون اوچون، بیزیم اِوده ایلک و سُن یُل، بیر ایکی اوچ ساعات گؤروشوب دانئشماغئ مومکون اِتدی. آمما بو اوچ دانشگده یُلداشئ‌نئن توتدوغو یُل گِت به گِت بیر-‌بیرینده‌ن اوزاقلاشدئ و دیبده، هره‌سی مثلثات‌دا کی ایکس ایقرق اُخلارئ‌نئن بیر آیرئ بؤلومونه دوشدو. بو اوچونجوآدام سُرالار ایرانشهر تئوری وِره‌نی‌ کیمی اؤزونو گؤرستدی. بلی، آداملاردا هر تهر استعداد اؤزونو بروزه وِره‌ بیلر. ایل‌لر سُرا روزگارئن دا تصادوفو اِله اُلدو کی، هامان کلاسداش جاواد، هیدایت‌دن بِش اُن گون قاباق، یِر کوره‌سی‌نین بیر آیرئ قورشاغئندا دونیادان گِتدی. تصادوفه باخ !

۱۹۸۰لاردا  ایران-عراق ساواشئنا، و اوشاقلارئ جبهه خطینه آپارئب قئرقئنا وِرمه‌یه قارشئ، بیر چُخلو آدام پاریسده‌ن استراسبورقا (اوروپا پارلمانئ اُلان شهره) یوروشه باشلایاندا هیدایت ده اُلارئن ایچینده ایدی. بو یوروش اُن گونده‌ن آرتئق چکمیشدی.

 

بیر جاردان سُرا هیدایت فامیله قُووشماق اوچون پاریسده‌ن لنده‌ن شهرینه داشئندئ. آمما گنه‌ده اؤز فامیل‌لری ایله گؤروشمک اوچون ایلده بیر ایکی یُل پاریسه گله‌ردی و گؤروشوب خُسانلاشاردئق.

بو داشئنماقدان قاباق پاریسده تقاعد قانونو اوستونده  دولت‌له سیندیکالار آراسئندا چکیش برکیش ایدی و دؤلت ایستیردی بو قانونو ده‌ییشه و اساس نقطه‌لرینده‌ن بیری تقاعده گِتمک یاشئ ایدی. سیندیکالار آلتمئش یاشدان یوخارئ قالخماغئن قاباغئنئ آلماق اوچون دالبادال تظاهراتا چاغئرئردئلار و هیدایت‌له من بو تظاهراتئن هامئسئندا سیندیکالارا قُشولوب رپوبلیک دن باستیله گِدیردیک. بیز اؤز اؤلکه‌میزده بِله زادلارئ گؤرمه‌میشدیک و بو گونلرده سیندیکاچئ‌لارئن تظاهراتئ دُلاندئرماسئنا دا گؤز قُیوردوق. و ایشین گؤزه‌ل یِری بوراسئ ایدی که هم قانون و هم ده باش وزیر و اُنون دؤلتی ایشده‌ن دوشمک‌له سیندیکالار، و دوزونه دوراندا سیندیکالارئن چاغئرئشئ ایله خیاوانا گلن خلق سؤزونو یِریتدی و بو ایش بیزیم ایکیمیزین ده اوره‌یینه یاتدئ.

آمما پاریسده بو ایلکی سیندیکا حره‌کت‌لری هامان تقاعد مسئله‌سی‌نین اُن اُن بش ایل سُرا اُرتایا چئخماسئنا گؤره، اُنداکئ شده‌ت‌له و به‌یه اُندان دا گوجلو، باشدان باشلایئب و هله ده دالئسئ وار. ایکی آی قاباق هیدایت یاتاقدا اُلاندا تلفوندا بیله‌سینه دِدیم و حِییفسی‌لندیم کی بو یُل هِچ بیریمیز بو یوروشلره قُشولا بیلمیریک، اُ دا کِفسیزلیگی‌نین سُن مرحله‌سی اُلاراق، دِدی کی، دا گؤروسن دا !

 

۱۳۹۸نجی ایلین قالخئشمالارئندا مشهد شهرینده اعتراضچئ‌لارئن بیر پاراسئ‌نئن رضاشاه روحون شاد شعارئ وِرمک خبری چُخلارئنئ قئدئقلاندئرمئشدئ، اُ جومله‌ن هیدایتی.  آخئ بو دا سس‌لمه‌لی شعار اُلدو!؟ هیدایت بیر مقاله‌ده بو شعارا گؤره یازئسئنئ بِله باشلامئشدئ :

«منیم بوتون جوانلئغئم شاهئن زیندانلارئندا کِچدی». دُغرو، و اوره‌ک یاندئران بیر سؤز. دوز ده دِییردی.

آخئ بیر آدامئ دانشگده‌نی قورتاران ایلینده توتوب ۹ ایل دوستاق اِتمک آز جینایت دی مگر؟ یانئ بو حؤکمو وِره‌ن قودوز بیلمیردی کی، بیر بِله حبس بونون یاشادئغئ عؤمرونون یوزده قئرخئ سایئلئر؟ داها اُ، بو جوانلئغئ هاردا تاپا بیله‌ردی؟ بو شعاری وِره‌ن  قاباقجا اُنو هیدایت‌دن و یوزلرله اُنا تای جوانلاردان سُروشمالئ ایدی، نه اُنو بؤرولده‌مک !

رضاشاه روحون شاد دييه‌نلرین بیر پاراسئ‌نئن جاوید شاه دِدیگی زمان، هیدایت‌لر جوانلئق‌لارئنئ اُنون اُغلونون زيندانلارئندا چورودوردو. منبرلرده آللاه اسلام شاهئ‌نئن قئلئنجئنئ کسگین اِله‌سین دِییردیلر؛ اوروس گلنده ماتئشقا، عثمانلئ گلنده جُجوق‌لار، نه دِییرلر داها؟ !   بونلار زیندانلاردا، یار یُلداشلارئ زینداندان اِشیکده الی قُلتوق قالاندا، رضاشاهئن روحونو  شاد  اِده‌نلرین بیر پاراسئ آنجاق اؤز کِف‌لری چاغ اُلماق اوچون دوشونوردو.

اِله بیل هیدایت (و هیدایت‌لر) دونیایا گلمیشدی ظولمه قارشئ دؤیوشمک اوچون، ۹ ایل دوستاق اُلوب، بش ایل مره‌ض‌له ال‌به‌یخه اُلماق اوچون؟ اؤزو اوچون بیر گون گؤرمه‌مه‌یه؟، جوانلئق اِتمه‌مه‌یه؟ بو ظولمو هارا یازمالئ؟ کیمه دِمه‌لی؟ کیمی قئنامالئ؟

هیدایت تمکین‌لی، دوزگون، ساوادلئ، آلچاق گؤیول، و عین زماندا هامئ‌یا، و آذربایجانا دوشونن و اُنو اؤز یازئلارئندا گؤرسده‌ن بیر کیمسه ایدی. یازدئقلارئندان «دموکراسی و ایراندا ملی مسئله»، «نه اوچون فدرالیسم» ، «بهمن انقلابئ و اسلام جمهوروسونو آشئب کِچمه لازیم‌‌لیگی» و دیله گؤره یازئلارئندان آد آپارماق اُلار.

اُ اجتماعی عدالت اوغروندا تشکیلاتلانماغئن لازیم‌لیگینی بیلمک‌له، بو ایش اوچون آزادلئغا چئخاندان سُرا گوج، ایش، وقت قُیماقدان اسیرگه‌مه‌میشدی. دیبده ده داها هِچ بیر تشکیلاتدا اُلمادئغئ ایله، بیر پارا دونیا گؤروشونه افسوس یِمک‌له، و ناسیونالیستی باخئشلارا اینانمایاراق، هر بیر پا‌ن‌لئقدان اوزاق گزمیشدی.

آزادلئق و اجتماعی عدالت اوچون دؤیوشه گیرمک، و شاهلئق رژیمی‌نین دارگؤزلویونه گؤره هیدایت و چُخلارئ‌ اُنون کیمی، شخصی دیرلیگی اوچون بیر گون آغلایا بیلمه‌ییب، و تبریزده دِییلن کیمی دیریلیگینده بیر قارقا قُنانئ دا اُلمامامئشدئ. اِله بیل اُنون شخصی دیرلیگی شاهئن دوستاغئ کیمی کِچمه‌لی ایدی. بیر حالداکی، اُلارئن کلاسداشلارئ موفق، و بیر نِچه‌سی ده چُخ موفق اُلموشدو.

 دُغرو دو آتالار سؤزو کی، اِل اوچون آغلایان گؤزسوز قاُلار؟

ممدعلی