سؤزلر، و اُلارئن یازئ دا یِرینه گؤره

احمد رحیمی 

آقا سید مرتضا حسینی‌نین یازئلارئنئ من بوندان قاباق تانئمامئشدئم. تریبون ۱۲ده اُنون بیر سئرا مقاله‌لرینی چاپ اِتدیک‌دن سُنرا، گؤردوم، اُخودوم و سِویندیم. اُنا گؤره سِویندیم کی، بیزیم جوان نسلیمیزین بِله‌نچی ده‌یرلی یازئ یازانلارئ، و اُندان دا آرتئق، دوشونن‌لری واردئر.

اُ جومله‌دن اُنون  «تلنگری بر کاخ کاغذی»  باشلئغئ ایله یازدئغئ مقاله خُشوما گلدی. اُنون یازئسئ سهمان یازئلئب و توتدوغو ایرادلار دا یِرلی یاتاقلئ گؤرسدیلیب دیر. آیرئ یازئلارئ  دا منیم گؤزومده، بو ساغلاملئقدا یازئلسا ایدی لاپ گؤیچک اُلاردئ. آمما اوست اوسته هِچ کیمده و هِچ یاندا همیشه بِله یازماق، آیرئ آیرئ سبب‌لرده‌ن، یازانا، و دیبده ده اُخویانا قیسمت اُلمور.

اُنا گؤره حییفیم گلدی کی، اُنون «مارجینال حیات، مارجینال ادبیات» باشلئقلئ مقاله‌سینه گؤره، فارسلارئن عره‌بی‌جه دِدیگی «جهت مزید اطلاع»، یا تورکوسو «آرتئقلاشا بیلمک اوچون»، آشاغئدا یازئلان‌لارلا اُنون وقتینی توتمایام. قُیون اِله سؤزو یازئ‌نئن باشلئغئ یانئ تیتری مارجینال ایله باشلایاق.

ایسته‌کلی سِیید یازئب کی، مارجینال اینگلیس‌جه بیرسؤز ُاُلاراق مارجین کؤکونده‌ن دوزه‌لیب. چُخ دا گؤزه‌ل. آمما اصلینه دوراندا مارژ سؤزو فرانسه دیلینده لاتینده‌ن آلئنما بیر سؤز دور، و ایلک زمانلاردا هر بیر زادئن قئراق، کنار، حاشیه‌سی معناسئنا اُلوب و سُنرالار بو معنانئ بوراخئب و بیر زمان لاپ باشدا و آد کیمی بیر سدین قئراغئ آنلایئشئندا ایشله‌نیب، و تاریخ طبیعی علمینده ایشله‌ننده هامان یان، قئراق، جئزئغئن سو ایچه‌نینده دِییلیب و یازئلئبدئر. تجروبی علم‌لرده‌ن آیرئ ساحه‌لرده، هر بیر زادئن، و یازئ ایشینده کاغاز وراغئ‌نئن، ایللاه دا یازئلئ صفحه‌نین قئراغئندا بُش قالان یِره، یانئ قدیم ساوادلئ‌لار حاشیه دِدیکلری و متن‌ین قئراغئنئ یِتیرمه‌یه ایشله‌نیب و بونا گؤره ده چاپ ایشینده تکنیکی ده‌یری وار. بو تهه‌ر ایشلتمک بورادا دایانمایئب و رُنسانس‌دان سُنرا، و اُلو کی داها سُنرا، اینگلیس دیلینه گِچیب و اُلار مارژ سؤزونه اینگلیس تبعه‌لیگی وِره‌نده، اُنو مارجین اِدیبلر. و اُلارئن اؤزونده ده کاپیتالیست اقتصادی چیچک‌له‌ننده آیرئ آیرئ معنالار تاپئب، و اُ جومله‌دن اقتصاد علمینده ایشله‌نیب، و بِله‌نچی بیر وسیله ایله سیّدین الینه، و منیم کیمی قره‌یخه‌یه چاتئبدئر.

مارجینال یا مارژینالئ ایشله‌دیلن ساحه‌یه گؤره، اُنون معنا چالارلارئ دا بیربیرینده‌ن فرقلی اُلوبدور. مثل اوچون طبقه‌لی بیر جامعه‌ده، یانئ بیر حسابا هر یاندا، ۱۹۶۰لاردان بری، مارژینال(جینال) معین بیر سیستیمین نُرم‌لارئنا اویقون اُلمایان زاد، بِله آدلانئب، و آد کیمی گلنده، بیر مارجینال کیمسه، جامعه‌نین قئراغئندا یاشایان بیر آدامئ یِتیریر. دِمک اُلار فرانسه‌ده کلوشار آدلانان و اوست اوسته لومپن دیرلیگی یاشایان، و یا لنده‌ن شهرینده کوچه‌لرده، واغزال‌لار یانئندا یِرسیز یوردسوز اوزانئب قئسسالانلار، یا تهرانئن کوچه‌لرینده، یا قبیرلرین ایچینده کارتُن اوستونده یاتانلار مارجینال سایئلا بیله‌ر. آمما مارجینال سؤزونه قارشئ، - قرامرده آنتونیم-، سؤز، بورژوا، کُنفورمیست اُلا بیله‌ر.

مقاله‌ده دِییلر  کی، بو سؤز، یانئ مارجینال، اینگلیس دیلینده اوریجینال سؤزونون قارشئلئغئ، یا آنتونیمی دیر. آمما دیکسیونرین یازدئغئنا گؤره اوریجینال سؤزونون آنتونیمی آدسئز، بایاغئ، کلاسیک، عادی، نُرمال، ترادیسیون یا سنّتی دیر.

اوریژین (اُریجین) اؤزو قایناق، منبع، شاعیرانه دیلده سُی، آتا بابا، دُغماق (اولدوزلاردا)، -گون دُغدو کیمی،- کی تورکیه نئولوژوسوندا دُغو بوردان گؤتورولوب(دُغو بایزید).

گؤرونور کی، بوردا مارجینال‌دان بیر خبر یُخدور. یانئ مارجینال و اوریجینال سؤزلری‌نین قافیه‌سی ده بیر بیری ایله اویقون اُلسا، یا جور گلسه، لغت باخئمئندان هِچ بیر یاخئنلئق‌لارئ یُخدو. نه سینونیم کیمی، نه آنتونیم کیمی.

بو اوزون اوزادئ آختارئشدان سرا، بونا گؤره دِمک اوچون بیر سؤز قالمئر.

آمما، یازان  اُ مقاله‌نین دالئسئندا « دوزگون اُلاراق، مارجینالئن یِرآلتئ» ادبیات اُلدوغونو قبول اِتمیر. و دُغروسونا دوراندا دا، بو هامان شوروی دؤرو «روسجا «زامیزدات» آدلانان ادبیات دئر، نه مارجینال.

اُ مارجینال یازئلار و اوست اوسته  بوتهه‌ر ادبیات، آنجاق سانسورسوز، آزاد یایئلان یازئلاردا قاباغا گله بیله‌ر. یانئ مارجینالئ سانسور بل‌لندیره بیلمه‌ز، اُنا گؤره کی مارجینال سانسور یُخا چئخاندان سُرا تاپئلار، ایکیسی بیر یِره سئغماز ! یانئ مارجینال بیر یازئ آزاد یازئلدئغئ و یايئلدئغئ حال‌دا، و عمومون به‌ینمه‌دیگی ونُرم‌دا یِری اُلمادئغئ اوچون بِله آدلانا بیله‌ر.

تریبونون بو یازانا (آقا حسینی)یه گؤره گتیردیگی مقاله‌لرین دالئسئنئ توتارکن اُخومالئ و کؤوره‌لمه‌لی یِری، یار یُلداشئن اُنا گؤره یازدئغئ یازئلارئ بونو گؤرسدیر کی اُ، سؤزلرینی منطیقی و اثرلی یازئر و چاتدئرئر کی، اؤزوم ده اُنو گؤره گؤره، آددئم آددئم یازئلارئن دیبینه چاتانا کیمی  بوراخمئرام. آمما، من اُنون یُلداشلارئندان عذر ایسته‌مک‌له، اُنلاردان بیر آز فرقلی گؤردوم. بو فرق نه منطیق، نه ده اثرلی اُلماق اوستونده دیر. منیم سؤزوم مارجینالا گؤره یازدئغئم کیمی، سؤزلره گؤره دیر ، سؤزلره، تک‌لیگینده، سؤز کیمی. جومله کیمی یُخ. مثل اوچون. فارسئ‌دا هیندو سؤزو اُلدوقلا، هیندوستان دِییرلر و یازئرلار. بیزده آمما، هیند سؤزونه سس اویقونلوغو قانونو اوزره باخئب، هیندیستان یازئلئر. اُندا،گؤره‌سن نِجه اُلور کی تورکوستان یِرینه تورکیستان یازئلئر؟ بو تورک سؤزونده‌ن گلیر یا تورکی سؤزونده‌ن؟  بللی دیر کی تورک سؤزونده‌ن. کی اؤزو هامان قانونا گؤره تورکو دِییلمه‌لی و یازئلمالئ دئر. هامان سایاق کی، توتولماق یِرینه توتوقلانماق ایشله‌دیرلر. آقا حسینی‌نین یُلداشلارئ سؤیله‌ین منطیق‌دن یایئنماغئ، سؤزلری ایشلتمک مقامئندا گؤزه گلیر. هامئ بیلیر کی بیر یازئ‌نئن آخارلئغئ و ایناندئرئجئ‌لئغئ دوشونولن سؤزلری ایشلتمک‌دن، و اُخویانئ آیرئ مطلب‌لره  دالبادال حواله اِتمکده‌ن چکینمک‌دن آسئلئ دئر.  مثل اوچون، اینگلیس دیلینده یازئلان بیر یازئ‌دا، یِرلی یِرسیز آلمان دیلی سؤزلری گتیرمه‌سی-(هر ایکی دیلین ژرمنیک دیل‌لرده‌ن اُلدوغو ایله بِله) – یازئنئ آخارلئقدان و یاراشئقدان سالماسا دا، اُنو سئنئخدئرار، و بیر پارا حال‌لاردا اِیره‌تی بیر زادا بنزه‌ده بیله‌ر.

بیزیم یازئچئمئز دا بیر پارا آرتئقلاشا نئولوژیک تورکو سؤزجوک‌لری گتیرمک‌له یازئنئ یوخارئدا دییلن گونه سالار، و سالئر دا.

هر بیر دیلده آیرئ بیر دیلین سؤزونو ایشله‌دنده، یازان، یا بونو چاتدئرماق ایسته‌یر کی، اُ سؤز بو دیلده یُخدو، و اُ، بو سؤزو یازمایا بیلمه‌ز؛ یا دا اؤزونون بیر آیرئ دیلی ده بیلمه‌سینه ایشاره اِتمک دیر. بیرینجی حالدا بو سؤز دُغرو اُلسا،  هامان یِرده گؤرستمه‌لی دیرکی، نِجه بیر بالاجا مقاله‌ده ۱۵ بیراُووز سؤز گتیرمک لازئم گؤرونور؟.

دؤرد بش صفحه‌لیک بیر مقاله‌ده، اُن بِش نئولوژیک سؤزون گتیریلمه‌سی هانسئ ضروره‌ت‌دن گله بیله‌ر؟  هر دیلین سؤزلرینی البت کی اُنون اؤزونده ایشلتمه‌یی گؤزله‌نیلن بیر زاد دئر. آمما بوردا بیر دیلین سؤزلرینی اؤزو ایله سوروتله‌ییب، بیر  آیرئ دیِله آپارئب اُردا بوراخماقدان سؤز گِدیر.

آقا حسینی فارسجا یازماق ایسته‌سه ایدی، یقین کی، اؤزونون فارسجا یازماقدا استعدادی بیر چُخ فارس دیل‌لی‌لرده‌ن یوخارئ اُلدوغو ایله، بو نئولوژولارئ نِجه کی وار، یازمازدئ و یازا دا بیلمه‌زدی. اُ، فارسئ دیلینده بو سؤزلرین تایئنئ دا اُلماسا، معناسئنئ تاپئب یازاردئ. بس نه عجب اُلور کی، اؤز دیلینه یِِتیشنده، هِچ یانا باخمادان، دوروخمادان، چُخ راحاتلئق‌لا، ساده‌جه نئولوژونو اؤز جومله‌سینه قُندورور؟. بو راحاتلئق نه تهه‌ر اُنون قلمینه یِرلشیر، و اؤزونده‌ن سُروشمورکی من بونو یازاندا، اُخویان قانا بیله‌جک یا یُخ؟ یا، اُخویانئن دا، اؤزو قده‌ر اُ دیلی بیلمه‌سینه آرخایئندئ؟ بو آرخایئنلئق هاردان تاپئلئر؟ بونو بیر آز دا آیدئنلاتماق اوچون آیرئ بیر آکادمیک یازئدان مثل گتیرمک کؤمکچی اُلا بیله‌ر. مثلاً  «اُنارماق» فعلینی گؤتوره‌ک. بو سؤز آدلئم «تورک دیل کورومو سؤزلویو»نده نِجه تعریف اُلونور؟ اُرادا اُنا اوچ معنا وِریلیر، بیربیرینه یاخئن کی بیز بیرینجی معنانئ توتوروق : ««بُزولموش، اسکیمیش اُلان بیر شِیی دوزه‌لتیب، ایشلر ویا کوللانئلار دوروما سُکماک، تامیر اِتمک»»، یاخچئ؛ اُنون یانئندا   «آذربایجان دیلینده سؤزلوک‌»ده  هامان بو اُنارماق فعلینه آنجاق بیر معنا وِریلیر : تُختاتماق، ساغالتماق، دوز اِله‌مک، دوزه‌لتمک. نِجه کی فضولی بو بیت‌ده ایشله‌دیر «« مرهم قُیوب اُنارما سینه‌مده قانلئ داغئ؛ سؤندورمه اؤز الین‌له، یاندئردئغئن چئراغئ.»» ایندی باخاق گؤره‌ک بونلاردان هانسئ بیزیم اُخوجولارا تانئش گله‌ر؟ بو توتوشدورمادا  ایکی کیتابئن بیر سؤزه گؤره یازدئقلارئندان بیرینئ، اوستون توتوب توتماماق ایسته‌نیلمیر، هره‌سی اؤزلویونده، و اُ دیل اوچون دوزگوندور. آمما بوردا اُلارئن ایشله‌تدیگی کلمه‌لر گؤزده توتولور. بو کلمه‌لرین تانئش اُلوب اُلمادئغئندان سؤز گِدیر. بیر حسابا، یانئ تانئش سؤزلرله یازمالئ؟، یا هامئیا یِِنی سؤزلر اؤرگتمه‌لی؟

من بونا دوشونمک ایسته‌میره‌م کی، اُ، اؤزونو شیشیرتمک اوچون بِله یازئر. آمما بس نی‌یه اِله یازئر؟ اؤز دیلی ایله و قلمی ایله سببی‌نی بیلدیره بیلسه‌ایدی، یاخچئ  اُلمازدئ؟ .بیر پارا بیزیم بیلیک‌لی و ساوادلئ جوانلارئمئز نه‌‌‌دن اؤترو اؤز دیل‌لرینه بِله قایغئ‌سئز یاناشئرلار؛ و بو دیله‌ حامئ دورماق یِرینه، اُنو بولاندئرماغا یُل وِریرلر؛ نه اوچون؟ بس اساسدا بولار گؤرمه‌لی، آمما عملده گؤرمه‌دیکلری ایشی، کیم یِرینه یِتیره‌جک؟

بونلار دِییلن‌دن سُرا، ایندی باخاق گؤره‌ک، بو نئولوژیک سؤزلرین تایئ دُغرودان دا بیزیم دیلده یُخدور، نِِجه یُخدو؟ و اُلماسا دا، اُنو بیر آیرئ تهه‌ر یِتیرمک اُلماز؟؛ یا یازئ اوسلوبو و به‌ینیلمه صحبتی ده وار؟.

البته، بو نئولوژیک سؤزلری تاپئب بیلمک اوچون قاباقجا بیر دیکسیونره باخماق قاچئلماز دئر. دیکسیونر ایکی دیللی اُلمالئ دئر. یا بیری‌نین آزئندان بیر اعتبارلئ سؤزلویه، مثل اوچون «تورک دیل کورومو« احتیاجئ وار. تصادوف اوزونده‌ن منده بِله بیر کیتاب واردئر. باشلئرام اینامسال سؤزونو اُرادا تاپماغا. اُخوم داشا ده‌ییر. بِله بیر سؤزو اینام سؤزونده‌ن سُرا تاپا بیلمیره‌م. بِله توتورام کی، منیم کیتابئم بیر آز کؤهنه دیر. و بو دا گره‌ک یِنی تئولوژیسم اُلا. دالئسئ بورا چاتئر کی، آشاغئداکئ سؤزلری نئولوژی سؤزلرین قاباغئندا یازماق‌لا، بونلار اُنلارئن یِرینه یازئلا بیله‌ر(میش) یا یُخ؟.

ایلکل سؤزو یِرینه ایلکین یِته‌رلی اُلار یا یُخ؟

دوزه‌ن‌لنمه یِرینه دوزولمه، سازلانما قُیماق اُلماز؟ 

یئرَل عوضینه یِرلی یازماق مستحب دگیل؟

یارداقچئ یِرینه ال‌بیر یازماق اُلماز؟​

یوروملاماق هامان بیزده‌کی یُرماق دگیل؟کی اُ تایدا بیر میلچه‌یین ایشی ایله یُزماق اُلوب؟

یاشام هامان یاشایئش دئ یا یُخ؟

یئنیک یِرینه دیشله‌ک دِییله بیله‌ر؟

ائوره ن هامان آچون دگیل یانئ کاینات؟

عنعنه، گله‌نک، دب آدلانا بیله‌ر؟

بیری آیاغئن تبریزه قُیوب دانئشقلارا قولاق آساندا، اِشیده بیله‌رکی، نه اوچون بازار باغلئ دئ؟ یا نه ایچین؟  بو سؤزلر دِییلیب یازئلاندان سُرا گؤزله‌نیلن ایش، حؤرمتلی یازانئن بو سُرقولارا نه دِمه‌یی و اُلارئ نِجه گؤردویو اُلماقلا، آیرئ یازئلار دا بو سایاق یازئلارئن اُلدوغو اوچون اُنلارا دا بیر آچئقلاما، جواب کیمی توتولا بیله‌ر.

 

احمد رحیمی