قیزیم الیازمالاری‌می ساتاجاق! Qızım əlyazmalarımı satacaq

آیگول قوربانووا - Aygül Qurbanova

Aygül Qurbanova

بو بو یاخینلاردا نوبئل موکافاتی‌نين  ادبیات اوزره بو ایلکی قالیبی موعین‌لشدی. چین‌لی یازار مو یان. قریبه‌دیر کی، مو یعنی چین‌لیلرین سئومه‌دیگی يازيچى آدلاندیریرلار. نیيه محض او؟ اونو داها فرقلی، اوریژینال و بیرینجی ائد‌ن نه ایدی؟ تأسوف کی، بو حاقدا اوغورلو و گئنیش بیر یازی اوخومادیق. الیمیزده اولانلار ایسه اونو تانیماق اوچون قانع ائديجى دئگيل.

طبیعی بئله آز ماتئریاللا بیر یازارین نیيه نوبئل موکافاتی آلدیغینی آیدینلاشدیرماق چتین‌دیر.

گلین، ائله اونون نوبئل عرفه‌سی و نوبئلدن سونرا وئردیگی موصاحیبه‌لرله باشلایاق. مو یان اولدوقجا ماراقلی فیکیرلری، حاديثه‌لره یاناشما طرزی، اؤزگووه‌نی، صنعتکارلیغی، اوسلوبو ایله سئچیلیر. او، اوخوجونون نه ایسته‌دیگینی، اونو نئجه تعجوبلندیرمک لازیم گلدیگینی چوخ یاخشی بیلیر. مونصیفلر اونا موکافاتی محض اثرلرینده‌کی « واهیمه گتیر‌ن دوغرولار، رئاللیقلارا» گؤره وئریبلر. او اثرلرینده گئرچکلیگی او قدر سحرلی وئریر کی، اینسانا هر گون گؤردوگو رئاللیقلار قورخولو گلیر، واهیمه دوغورور و یا بونلارین آجی بیر رئاللیق اولدوغونو اسيتثناسیز قبول ائدیرلر. اوسته‌لیک دوشونورلر: ”نیيه بو منیم ده آغلیما گلمه‌ییب؟”

مو یان موصاحیبه‌لریندن بیرینده مشهور آمئریکا يازيچى‌سی ویلیام فولکنئردن تأثیرلنرک یازماغا باشلادیغینی قئید ائدیر و هله ده اثرلرینده اونون تأثیری اولدوغونو بیلدیریر. اونو هم ده چین‌ين  فرانس کافکاسی، ژوزئف هئللئری آدلاندیریرلار.

اونون ایلک روما‌نينى اساسیندا ۱۹۸۷-جی ایل ایستحصالی اولان "قیرمیزی داری تارلالاری" فیلمی چکیلدی، بونونلا دا مو یان آمئریکادا مشهورلاشدی.

نوبئل اؤنجه‌سی ”گرانتا” ژورنالینا وئردیگی موصاحیبه‌سینده مو یان اؤز یارادیچی‌لیغی و اؤزللیگی حاقیندا بونلاری دئییر: ”رومانلاریمدا داها چوخ گوجلو قادینلارا، آتالار سؤزلرینه، مشهور و یا آز بیلینن چین دئییملرینه اوستونلوک وئریرم”. مو یان همچینين  اثرلری‌نين  اساس اؤزللیگی‌نين  گوجلو سؤز اویونلاریندا اولماسینی وورغولاییر. موصاحیبه‌لری‌نين  بیرینده دئییر: "سئنزورا يازيچى اوچون اساس اینکیشاف اوبیئکتی‌دیر. اؤنجه‌لری بو سئنزورانی سنه باشقالاری یارادا بیلر. اما يازيچى ایسته‌مه‌لی‌دیر کی، بو یارانسین. زامانلا ایسه اؤزون-اؤزونه سئنزورا یاراداجاقسان و بیله‌جکسن کی، سنه نه‌یی یازماق اولار، نه‌یی ایسه یوخ. سئنزورادان قورخماق لازیم دئگيل".

بعضی تنقیدچیلر اونون ایلک رومانلاریندا داها چوخ حيسلرین اوستونلوک تشکیل ائتدیگینی، مو یا‌نين  محض بو خیصلتده بیری اولدوغونو، سونرالار یازدیغی و نوبئل آلماسینا سبب اولان گئرچکلیک، رئاللیق اوسلوبونون ایسه اؤزونون اولمادیغینی، مقصدلی یازیلدیغینی و دولایی‌سی ایله اوخوجونو آلداتدیغینی دئمیشدیلر.

مو یان بو اتهاملارا دا سویوق‌قانلى‌لیقلا جاواب وئریر. او دئییر کی، ایلک رومانی "قیرمیزی داری تارلالاری"نی یازاندا ۳۰ یاشی بئله یوخ ایدی. بو سببدن اثرده دویغولو داورانماغیندا، حيسلره اوستونلوک وئرمه‌سینده قریبه هئچ نه یوخدو. آخی بو گنجلیک ایللرینده یازیلمیش بیر اثردیر. ایندی گنجلیک ایللرینده یازدیغی اثرلره بويلاناندا دیلی‌نين  ائموسیونال اولماسینی اؤزو ده فرق ائدیر. سونرالار ۴۰ یاشیندا یازدیغی "Life and death are wearing me off  " اثرینده اوولکی ائموسیونال‌لیغین یئرینی درین منطیق و گئرچکلیک آلمیشدیر. حتی بو گئرچکلیک حيسی او قدر گوجلودور کی، اینسانی واهیمه‌یه بئله سالماغی باجاریر.

مو یان سون ایللرده یازدیغی اثرلری‌نين  مؤوضوعسونو ائله مؤوجود چین رئاللیغیندان گؤتوردوگونو دئییر. چین اینکیشاف ائدیر، دگیشیر، اوغورلار قازانیر، اما، بونلارلا یاناشی اخلاقی و معنوی دگرلر چؤکمکده‌دیر. هر ایل طبیعته مینلرله ضرر وورولور، هاوا چیرکلنیر، آغاجلار محو اولور و سایر. مو یان بونلاردان آجی و قورخولو رئاللیق گؤرمه‌دیگینی دئییر.

اونون اثرلرینده اساساً چین خالقی‌نين  دوزگون اولمایان حیات طرزی اؤز عکسینی تاپیر و بونون قارشیلیغیندا چین خالقی دا اونو بیر یازار کیمی سئومیر. باخمایاراق کی، چین‌لیلر اوچون اؤلکه‌یه نوبئل موکافاتی‌نين  گلمه‌سی آز قالا حیاتی بیر مساله اولسا دا ، موکافاتی گتیر‌‌نين  محض مو یان اولماسی اونلاری خئيلی ناراحات ائتمیشدیر. اونلار اوچون مو یان ”ان سئویلمه‌ین یازاردیر”.

مو یان موکافات سیاهی‌سیندا بیرینجی اولان مشهور يازيچى هاروکی موراکامینی قاباقلادی. یئنه ده آدی اؤن سیرالاردا گئدن کانادالی ائلیس مونرونو دا آرخادا قويدو. طبیعی کی، بونون اهميتلى بیر سببی اولمالیدیر. ایسوئچ آکاد‌میاسی‌نين  عضولری موکافاتین مو یانا وئریلمه‌سینه بئله ایضاح وئریرلر: ”یان اساساً کندلیلردن، شهردن اوزاقداکی حیاتلاردان، حیاتدا قالما موباریزه‌سی آپاران، بعضن قازانان، بعضن‌سه ایتیرن اینسانلاردان یازیر، غورورلاری اوغروندا موباریزه آپاران اینسانلاردان. مو یا‌نين  اثرلری اساساً اوشاقلیقدا دینله‌دیگی خالق ناغیللارینا اساس‌لانیر، اونون اثرلرینده میفیک‌لیک وار و بو قابریئل قارسیا مارکئس‌دن اوغورلانما دئگيل، تامامن اؤزونه عاییددیر. او فؤوق‌‌طبیعی حاديثه‌لری اوخوجوسو اوچون ساده‌لشدیر‌ن، ساده شئیلری ایسه لازیم اولاندا فؤوق‌طبيعی یازماغی باجاران بیر يازيچى‌دیر.

مو یا‌نين  نوبئل موکافاتی آلماسی خبرینه موناسیبتی ده حدسیز ماراقلی‌دیر. بئله کی، موکافاتی آلدیقدان سونرا تئلئفونلا جانلی ائفیره باغلانان يازيچى اونو دینله‌ینلری بو سؤزلری ایله خئيلی تعجوبلندیریر: ”نوبئل موکافاتینی آلیب-آلماماغیم منه ماراقلی دئگيل. هر ایل بو واختلار اوخوماق، یازماق و آتامی زیارت ائتمک اوچون آتا ائویمه گئدیرم. ایندی ده بوردایام. نوبئل آلماق هئچ نه‌یی دگیشمیر، حتی بو وردیشيمی بئله دگیشمیر، اساس وئرمیر کی، من ایندی ائویمده اولوم و هر ایسته‌ینه موصاحیبه وئریم. من هر زامان اؤز یولومدا گئتمگه داوام ائد‌ه‌جگم، آیاقلاريمی یئره باساراق و هر زامان ائتدیگیم کیمی ساده اینسا‌نين  دوردوغو یئردن خالقین دویغولارینی یازاراق”.

اونون ان چوخ تاثیرلندیگی یازارلار قابریئل قارسیا مارکئس، ویلیام فولکنئر، داوید لاورئنس، ائرنئست همینقوئی‌دیر. او بو یازارلارین تاثیرلری‌نين  اثرلرینده حيس اولوندوغونو دوشونسه ده، دونیا تنقیدچیلری بونون عکسینی دوشونور. اونلارین فیکرینجه مو یان اصل پئشه‌کاردیر.

مو یانا گؤره یازار اوچون ان اؤنملی اولان شئیلر ایلهام، خیال گوجو و تجروبه‌دیر. او دا اورخان پاموک کیمی اساساً ال‌یازيسینا اوستونلوک وئریر، سببینی ایسه کومپوتئرین اونون سورعتینی یاواشلاتماسیندا گؤرور. او هم ده علاوه ائدیر: ”ال یازیلاریم گله‌جکده داها دگرلی اولا بیلر و قیزیم آوکسیونلاردا اونلاری ساتیب، قازانج الده ائده بیلر”.

آیگول قوربانووا 

Bu bu yaxınlarda Nobel Mükafatının ədəbiyyat üzrə bu ilki qalibi müəyyənləşdi. Çinli yazar Mo Yan. Qəribədir ki, Mo Yanı çinlilərin sevmədiyi yazıçı adlandırırlar. Niyə məhz o? Onu daha fərqli, orijinal və birinci edən nə idi? Təəssüf ki, bu haqda uğurlu və geniş bir yazı oxumadıq. Əlimizdə olanlar isə onu tanımaq üçün qənaətbəxş deyil.

Təbii belə az materialla bir yazarın niyə Nobel mükafatı aldığını aydınlaşdırmaq çətindir. Gəlin, elə onun Nobel ərəfəsi və Nobeldən sonra verdiyi müsahibələrlə başlayaq. Mo Yan olduqca maraqlı fikirləri, hadisələrə yanaşma tərzi, özgüvəni, sənətkarlığı, üslubu ilə seçilir. O, oxucunun nə istədiyini, onu necə təəccübləndirmək lazım gəldiyini çox yaxşı bilir. Münsiflər ona mükafatı məhz əsərlərindəki ”vahimə gətirən doğrular, reallıqlar”a görə veriblər. O əsərlərində gerçəkliyi o qədər sehrli verir ki, insana hər gün gördüyü reallıqlar qorxulu gəlir, vahimə doğurur və ya bunların acı bir reallıq olduğunu istisnasız qəbul edirlər. Üstəlik düşünürlər: ”Niyə bu mənim də ağlıma gəlməyib?”

Mo Yan müsahiblərindən birində məşhur Amerika yazıçısı Uilyam Folknerdən təsirlənərək yazmağa başladığını qeyd edir və hələ də əsərlərində onun təsiri olduğunu bildirir. Onu həm də Çinin Frans Kafkası, Jozef Helleri adlandırırlar.
Onun ilk romanını əsasında 1987-ci il istehsalı olan ”Qırmızı darı tarlaları” filmi çəkildi, bununla da Mo Yan Amerikada məşhurlaşdı.

Nobel öncəsi ”Granta” jurnalına verdiyi müsahibəsində Mo Yan öz yaradıcılığı və özəlliyi haqqında bunları deyir: ”Romanlarımda daha çox güclü qadınlara, atalar sözlərinə, məşhur və ya az bilinən Çin deyimlərinə üstünlük verirəm”. Mo Yan həmçinin əsərlərinin əsas özəlliyinin güclü söz oyunlarında olmasını vurğulayır. Müsahibələrinin birində deyir: ”Senzura yazıçı üçün əsas inkişaf obyektidir. Öncələri bu senzuranı sənə başqaları yarada bilər. Amma yazıçı istəməlidir ki, bu yaransın. Zamanla isə özün-özünə senzura yaradacaqsan və biləcəksən ki, sənə nəyi yazmaq olar, nəyi isə yox. Senzuradan qorxmaq lazım deyil”.

Bəzi tənqidçilər onun ilk romanlarında daha çox hisslərin üstünlük təşkil etdiyini, Mo Yanın məhz bu xislətdə biri olduğunu, sonralar yazdığı və Nobel almasına səbəb olan gerçəklik, reallıq üslubunun isə özünün olmadığını, məqsədli yazıldığını və dolayısı ilə oxucunu aldatdığını demişdilər.

Mo Yan bu ittihamlara da soyuqqanlılıqla cavab verir. O deyir ki, ilk romanı ”Qırmızı darı tarlaları”nı yazanda 30 yaşı belə yox idi. Bu səbəbdən əsərdə duyğulu davranmağında, hisslərə üstünlük verməsində qəribə heç nə yoxdu. Axı bu gənclik illərində yazılmış bir əsərdir. İndi gənclik illərində yazdığı əsərlərə boylananda dilinin emosional olmasını özü də fərq edir. Sonralar 40 yaşında yazdığı ”Life and death are wearing me off” əsərində əvvəlki emosionallığın yerini dərin məntiq və gerçəklik almışdır. Hətta bu gerçəklik hissi o qədər güclüdür ki, insanı vahiməyə belə salmağı bacarır.

Mo Yan son illərdə yazdığı əsərlərinin mövzusunu elə mövcud Çin reallığından götürdüyünü deyir. Çin inkişaf edir, dəyişir, uğurlar qazanır, amma, bunlarla yanaşı əxlaqi və mənəvi dəyərlər çökməkdədir. Hər il təbiətə minlərlə zərər vurulur, hava çirklənir, ağaclar məhv olur və sair. Mo Yan bunlardan acı və qorxulu reallıq görmədiyini deyir.

Onun əsərlərində əsasən Çin xalqının düzgün olmayan həyat tərzi öz əksini tapır və bunun qarşılığında Çin xalqı da onu bir yazar kimi sevmir. Baxmayaraq ki, çinlilər üçün ölkəyə Nobel mükafatının gəlməsi az qala həyati bir məsələ olsa da , mükafatı gətirənin məhz Mo Yan olması onları xeyli narahat etmişdir. Onlar üçün Mo Yan ”ən sevilməyən yazardır”.

Mo Yan mükafat siyahısında birinci olan məşhur yazıçı Haruki Murakamini qabaqladı. Yenə də adı ön sıralarda gedən kanadalı Elis Munronu da arxada qoydu. Təbii ki, bunun mühüm bir səbəbi olmalıdır. İsveç Akademiyasının üzvləri mükafatın Mo Yana verilməsinə belə izah verirlər: ”Yan əsasən kəndlilərdən, şəhərdən uzaqdakı həyatlardan, həyatda qalma mübarizəsi aparan, bəzən qazanan, bəzənsə itirən insanlardan yazır, qürurları uğrunda mübarizə aparan insanlardan. Mo Yanın əsərləri əsasən uşaqlıqda dinlədiyi xalq nağıllarına əsaslanır, onun əsərlərində mifiklik var və bu Qabriel Qarsia Markesdən oğurlanma deyil, tamamən özünə aiddir. O fövqəltəbii hadisələri oxucusu üçün sadələşdirən, sadə şeyləri isə lazım olanda fövqəltəbii yazmağı bacaran bir yazıçıdır.

Mo Yanın Nobel mükafatı alması xəbərinə münasibəti də hədsiz maraqlıdır. Belə ki, mükafatı aldıqdan sonra telefonla canlı efirə bağlanan yazıçı onu dinləyənləri bu sözləri ilə xeyli təəccübləndirir: ”Nobel mükafatını alıb-almamağım mənə maraqlı deyil. Hər il bu vaxtlar oxumaq, yazmaq və atamı ziyarət etmək üçün ata evimə gedirəm. İndi də burdayam. Nobel almaq heç nəyi dəyişmir, hətta bu vərdişimi belə dəyişmir, əsas vermir ki, mən indi evimdə olum və hər istəyənə müsahibə verim. Mən hər zaman öz yolumda getməyə davam edəcəyəm, ayaqlarımı yerə basaraq və hər zaman etdiyim kimi sadə insanın durduğu yerdən xalqın duyğularını yazaraq”.

Onun ən çox təsirləndiyi yazarlar Qabriel Qarsia Markes, Uilyam Folkner, David Laurens, Ernest Heminqueydir. O bu yazarların təsirlərinin əsərlərində hiss olunduğunu düşünsə də, dünya tənqidçiləri bunun əksini düşünür. Onların fikrincə Mo Yan əsl peşəkardır.

Mo Yana görə yazar üçün ən önəmli olan şeylər ilham, xəyal gücü və təcrübədir. O da Orxan Pamuk kimi əsasən əlyazısına üstünlük verir, səbəbini isə kompüterin onun sürətini yavaşlatmasında görür. O həm də əlavə edir: ”Əl yazılarım gələcəkdə daha dəyərli ola bilər və qızım auksionlarda onları satıb, qazanc əldə edə bilər”.

Aygül Qurbanova