رومان صنعتى و نسلين داواسى Roman sənəti və nəslin davası

ميلان کوندئرا - چئویرن: نامیق حوسینلی ؛ Milan Kundera Çeviri: Namiq Hüseynli; 

"يوز ايلين تنهاليغي"ني اوخوياندان سونرا مني غريبه بير حيس بورودو، مگر بوتون بؤيوک رومان قهرمانلاري اؤولادسيز اولور. گئرچک حياتدا اهالي‌نين جمعي بير فايزينين اوشاغي اولماديغي حالدا، مشهور رومان قهرمانلارينين مينيموم اللي فايزي اؤزوندن سونرا نسيل قويمادان صحيفه‌لر آراسيندا ايتيب گئدير. ايستر پانتاقروئل اولسون، ايستر پانورق، ايستر دون کيخوت، هئچ بيريسي‌نين اؤولادي يوخ ايدي. تکجه اونلارينمي؟ هئچ "تهلوکه‌لي علاقه‌لر" فيلمينده‌کي والمونونون دا، مارکيزا دؤ مئرتئيين ده، خئيرخاه پرئزيدئنت آروادي مادام دؤ توروئلين ده اوشاغي يوخدور.

يا دا هئنري فيلدينقين ان مشهور پئرسوناژي اولان توم جونسون، همچنين هؤتئنين گنج وئرتئرينين ده اوشاقلاري يوخ ايدي.

ستئندالين آز قالا بوتون رومان قهرمانلاري اوشاقسيزدير (يا دا هئچ واخت اوشاقلارينين اوزونو گؤرمه‌ييبلر)، عئيني شئيي بالزاکين و دوستويئوسکي‌نين قهرمانلارينين اکثريتينه عاييد ائتمک اولار. اگر کئچن عصره باخساق "ايتميش زامانين آختاريشيندا" اثرينين باش قهرماني حاقيندا دا و البته کي، روبئرت موزيلين اساس قهرمانلاري اولان، اولريخ اونون باجيسي آقاتا، والتئر و اونون آروادلاري کلاريسه و ديوتيم حاقيندا دا، هاشئکين قهرماني شوئيک و کافکانين بوتون قهرمانلاري حاقيندا دا عئيني شئيي دئمک اولار. دوغرودور کافکانين قهرماني اولان کارل روسماني ايستيثنا ائتمک لازيمدير، آنجاق او دا خيدمتچي قيزي حاميله قويدوقدان سونرا دوغولاجاق اوشاغي حياتيندان سيلمک اوچون باشيني گؤتوروب آمئريکايا گئتميش و آردينجا بئله بير رومانين يارانماسينا رواج وئرميشدير. حاقيندا بحث اولونان سونسوز قهرمانلار هئچ ده يازيچيلارين شوعورلو مقصديندن دوغماييب، رومان صنعتي‌نين اؤز ماهيتي (ياخود دا بو صنعتين شوعورآلتي طرفلري) نسلين داوام ائتمه‌سي ايدئياسى ايله هئچ جور باريشمير.

هايدئقئرين دئديگي: "رومان آيري-آيري شخصيتلرين ياراتديغي "يئني دؤورون" تشکولو ايله، اورتايا چيخدي " فيکري هر شئيين اساسيندا دايانير. رومانين سايه‌سينده آوروپادا اينسان شخصيت کيمي حؤکمونو گؤسترمگه باشلادي. اصلينده، واليدئينلريميزين بيزدن اؤنجه نئجه ياشاديقلاري حاقيندا چوخ آز شئي بيليريک، بيزيم ياخينلاريميز حاقيندا بيليکلريميز سطحيدير، ساده‌جه اونلارين دونيايا نئجه گليب گئتديکلرينه شاهيد اولوروق، اونلار دونيادان سيلينن کيمي يئرلريني باشقالاري توتور، اونلار بؤيوک بير عوضلنمه قاتاري ياراديبلار. محض رومان کوتله ايچيندن بير نفري سئچيب باشدان-باشا اونون حياتيني، فيکيرلريني، دويغولاريني دانيشير، اونو عوض ائديلمز ائدير، او هر شئيين مرکزينده دايانير.

دون کيخوت اؤلور و رومان سونا چاتير، بو بيردفعه‌ليک سوندور، چونکي دون کيخوتون اوشاقلاري يوخدور، اگر اوشاقلاري اولسايدي اونون حياتي‌نين بير داوامي اولا بيلردي، بلکه اونو يامسيلايان يا دا اونو موحاکيمه ائدن بيريسي اولاجاقدي، بلکه اونو مودافيعه ائده‌جک يا دا اونا خيانت ائده‌جکديلر. آتانين اؤلومو قاپي‌نين آراسيني آچيق قويور، لاپ اوشاقليقدان باشلاياراق بيز دفعه‌لرله محض بونو ائشيديريک، سنين حياتين اوشاقلاريندا داوام ائده‌جک، سنين اوشاقلارين، سنين اؤلومسوزلوگوندور. آنجاق اگر منيم حيات حکايتيم، شخصي حياتيم باشا چاتديقدان سونرا بئله داوام ائده بيليرسه، دئمه‌لي منيم شخصيتيم يئتکين بير شخصيت دئييل، اوندا هله باشا چاتماميش نه‌لرسه وار، او تکليکده تام معنا ايفاده ائده بيلمير. بئله آنلاشيلير کي، فردين ايچينده اريگيب يوخا چيخديغي، اؤز کيمليگي‌نين اونودولماغينا شرايط ياراتديغي، عاييله، نسيل، سوى-کؤکو، ميلت کيمي تاماميله کونکرئت، دونيوي شئيلر وار. بو "هر شئيين اساسي" اولان فردين، بير نئچه عصيردير آوروپانين بسله‌ديگي، ايللوزييادان، خيالدان باشقا بير شئي اولماديغي آنلامينا گلير.

قارسيا مارکئزين "يوز ايلين تنهاليغي" کيتابي‌نين سايه‌سينده رومان آرتيق فرديتچيليک خولياسييلا ويداعلاشيب، ايندي ديقت مرکزينده آيريجا بير فرد دئييل، فردلرين بير-بيريني عوض ائتديگي اوزون بير زنجير دايانير. اونلار هاميسي اؤزونه گؤره اونيکال، تکرارسيز اولماقلا برابر اثرين آخينيندا اؤتري بير ايشيق زولاغي کيمي گؤزه گؤرونوب يوخ اولورلار، هر بير فرد اونودولماليدير و اونلارين هر بيري بو حاقدا دوشونور، هئچ بير قهرمان اولدن آخيرا کيمي رومانين اساس سيماسي اولمور. رومانداکي قهرمانلارين اولو ننه‌سي اولان قوجا اورسولا يوز ايگيرمي ياشيندا دونياسيني دگيشسه ده رومان بو حاديثه‌دن خئيلي گئج قورتارير. بورادا ديقتي چکن باشقا بير مقام دا وار کي، بوتون صورتلرين آدلاري بير-بيرينه بنزه‌يير، مثل اوچون: آرکاديو خوزه، خوزه آرکاديو، ايکينجي خوزه آرکاديو، آورئلييانو بوئنديا، ايکينجي آورئلييانو. مؤليفين بونو ائتمکده مقصدي، صورتلري بير-بيريندن فرقلنديره‌جک جهتلري دومانلي شکيلده تصوير ائديب اوخوجونون اونلاري قاريشيق سالماسينا نايل اولماقدير. اونلار بوتون جهتلري ايله آوروپانين فرديتچيليک دؤورونه يادديرلار. بس گؤره‌سن اونلار هانسي دؤوره عاييدديرلر؟ آمئريکانين هيندو کئچميشينه‌مي؟ يا دا آيري-آيري فردلرين اينسان جينسي ايچريسينده اريييب يوخا چيخاجاغي گله‌جگه‌مي؟ منيم فيکريمجه بو رومان، رومانچيليق صنعتي‌نين زيروه نؤقطه‌سي اولماقلا برابر، عنعنه‌وي رومان دؤورو ايله ويداعلاشمادير. 

("لؤ موند" قزئتي، فرانسا) 29/05/2007 - چئويرى: ناميق حوسئينلى

 

Milan Kundera

Roman sənəti və nəslin davası

“Yüz ilin tənhalığı”nı oxuyandan sonra məni qəribə bir hiss bürüdü, məgər bütün böyük roman qəhrəmanları övladsız olur. Gerçək həyatda əhalinin cəmi bir faizinin uşağı olmadığı halda, məşhur roman qəhrəmanlarının minimum əlli faizi özündən sonra nəsil qoymadan səhifələr arasında itib gedir. İstər Pantaqruel olsun, istər Panurq, istər Don Kixot, heç birisinin övladı yox idi. Təkcə onlarınmı? Heç “Təhlükəli Əlaqələr” filmindəki Valmonunun da, Markiza de Merteyin də, xeyirxah prezident arvadı madam de Turvelin də uşağı yoxdur. Ya da Henri Fildinqin ən məşhur personajı olan Tom Consun, həmçinin Hötenin gənc Verterinin də uşaqları yox idi.

Stendalın az qala bütün roman qəhrəmanları uşaqsızdır (ya da heç vaxt uşaqlarının üzünü görməyiblər), eyni şeyi Balzakın və Dostoyevskinin qəhrəmanlarının əksəriyyətinə aid etmək olar. Əgər keçən əsrə baxsaq “İtmiş zamanın axtarışında”əsərinin baş qəhərəmanı haqqında da və əlbəttə ki, Robert Muzilin əsas qəhrəmanları olan, Ulrix onun bacısı Aqata, Valter və onun arvadları Klarisse və Diotim haqqında da, Qaşekin qəhrəmanı Şveyk və Kafkanın bütün qəhrəmanları haqqında da eyni şeyi demək olar. Doğrudur Kafkanın qəhrəmanı olan Karl Rossmanı istisna etmək lazımdır, ancaq o da xidmətçi qızı hamilə qoyduqdan sonra doğulacaq uşağı həyatından silmək üçün başını götürüb Amerikaya getmiş və ardınca belə bir romanın yaranmasına rəvac vermişdir. Haqqında bəhs olunan sonsuz qəhrəmanlar heç də yazıçıların şüurlu məqsədindən doğmayıb, roman sənətinin öz mahiyyəti (yaxud da bu sənətin şüuraltı tərəfləri) nəslin davametməsi ideyası ilə heç cür barışmır.

Haydeqerin dediyi: “Roman ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin yaratdığı “Yeni dövrün” təşəkkülü ilə, ortaya çıxdı” fikri hər şeyin əsasında dayanır. Romanın sayəsində Avropada insan şəxsiyyət kimi hökmünü göstərməyə başladı. Əslində, valideynlərimizin bizdən öncə necə yaşadıqları haqqında çox az şey bilirik, bizim yaxınlarımız haqqında biliklərimiz səthidir, sadəcə onların dünyaya necə gəlib getdiklərinə şahid oluruq, onlar dünyadan silinən kimi yerlərini başqaları tutur, onlar böyük bir əvəzlənmə qatarı yaradıblar. Məhz roman kütlə içindən bir nəfəri seçib başdan-başa onun həyatını, fikirlərini, duyğularını danışır, onu əvəzedilməz edir, o hər şeyin mərkəzində dayanır.

Don Kixot ölür və roman sona çatır, bu birdəfəlik sondur, çünki Don Kixotun uşaqları yoxdur, əgər uşaqları olsaydı onun həyatının bir davamı ola bilərdi, bəlkə onu yamsılayan ya da onu mühakimə edən birisi olacaqdı, bəlkə onu müdafiə edəcək ya da ona xəyanət edəcəkdilər. Atanın ölümü qapının arasını açıq qoyur, lap uşaqlıqdan başlayaraq biz dəfələrlə məhz bunu eşidirik, sənin həyatın uşaqlarında davam edəcək, sənin uşaqların, sənin ölümsüzlüyündür. Ancaq əgər mənim həyat hekayətim, şəxsi həyatım başa çatdıqdan sonra belə davam edə bilirsə, deməli mənim şəxsiyyətim yetkin bir şəxsiyyət deyil, onda hələ başa çatmamış nələrsə var, o təklikdə tam məna ifadə edə bilmir. Belə anlaşılır ki, fərdin içində əriyib yoxa çıxdığı, öz kimliyinin unudulmağına şərait yaratdığı, ailə, nəsil, soy-kökü, millət kimi tamamilə konkret, dünyəvi şeylər var. Bu “hər şeyin əsası” olan fərdin, bir neçə əsirdir Avropanın bəslədiyi, illüziyadan, xəyaldan başqa bir şey olmadığı anlamına gəlir.

Qarsia Markezin “Yüz ilin tənhalığı” kitabının sayəsində roman artıq fərdiyyətçilik xülyasıyla vidalaşıb, indi diqqət mərkəzində ayrıca bir fərd deyil, fərdlərin bir-birini əvəz etdiyi uzun bir zəncir dayanır. Onlar hamısı özünə görə unikal, təkrarsız olmaqla bərabər əsərin axınında ötəri bir işıq zolağı kimi gözə görünüb yox olurlar, hər bir fərd unudulmalıdır və onların hər biri bu haqda düşünür, heç bir qəhrəman əvvəldən axıra kimi romanın əsas siması olmur. Romandakı qəhrəmanların ulu nənəsi olan qoca Ursula yüz iyirmi yaşında dünyasını dəyişsə də roman bu hadisədən xeyli gec qurtarır. Burada diqqəti çəkən başqa bir məqam da var ki, bütün surətlərin adları bir-birinə bənzəyir, məsəlçün: Arkadio Xose, Xose Arkadio, ikinci Xose Arkadio, Aureliyano Buendia, ikinci Aureliyano. Müəllifin bunu etməkdə məqsədi, surətləri bir-birindən fərqləndirəcək cəhətləri dumanlı şəkildə təsvir edib oxucunun onları qarışıq salmasına nail olmaqdır. Onlar bütün cəhətləri ilə avropanın fərdiyyətçilik dövrünə yaddırlar. Bəs görəsən onlar hansı dövrə aiddirlər? Amerikanın hindu keçmişinəmi? Ya da ayrı-ayrı fərdlərin insan cinsi içərisində əriyib yoxa çıxacağı gələcəyəmi? Mənim fikrimcə bu roman, romançılıq sənətinin zirvə nöqtəsi olmaqla bərabər, ənənəvi roman dövrü ilə vidalaşmadır

(“Le Monde” qəzeti, Fransa) 29/05/2007-   Çeviri: Namiq Hüseynli