دونیا قادین گونو
تاریخیمیزین قهرمانلیق صحیفه‌لرینده آذربایجان قادینی‌نين اؤز شؤهرتی، اؤز شرفلی یئری وار. «کیتابی-دده قورقود» قهرمانی ایگید بوغاجا سود وئرن آناسی، کوروغلونون صاديق نیگاری، قاچاق نبی‌نين سيلاحداشی قوچاق هجر - خالقیمیزین ایفتیخاری‌دیر. مغرور، اگیلمز بیر قیزین شرفینه باکیدا مؤحتشم قالا اوجالتمیش شاعير خالقیمیز وطن تورپاغی‌نين ان فوسونکار گوشه‌لرینه شاعيرانه آدلار وئریب – قیزبنؤوشه یایلاغی، قیرخ قیز بولاغی، گلین قایاسی...
Nigar Rəfibəyli
İŞIQLI HƏYAT HƏSRƏTİNDƏ
Tariximizin qəhrəmanlıq səhifələrində Azərbaycan qadınının öz şöhrəti, öz şərəfli yeri var. “Kitabi-Dedə Qorqud” qəhrəmanı igid Buğaca süd verən anası, Koroğlunun sadiq Nigarı, Qaçaq Nəbinin silahdaşı qoçaq Həcər - xalqımızın iftixarıdır. Məğrur, əyilməz bir qızın şərəfinə Bakıda möhtəşəm qala ucaltmış şair xalqımız vətən torpağının ən fusunkar güşələrinə şairanə adlar verib – Qızbənövşə yaylağı, Qırxqız bulağı, Gəlin qayası...
İŞIQLI HƏYAT HƏSRƏTİNDƏ
Tariximizin qəhrəmanlıq səhifələrində Azərbaycan qadınının öz şöhrəti, öz şərəfli yeri var. “Kitabi-Dedə Qorqud” qəhrəmanı igid Buğaca süd verən anası, Koroğlunun sadiq Nigarı, Qaçaq Nəbinin silahdaşı qoçaq Həcər - xalqımızın iftixarıdır. Məğrur, əyilməz bir qızın şərəfinə Bakıda möhtəşəm qala ucaltmış şair xalqımız vətən torpağının ən fusunkar güşələrinə şairanə adlar verib – Qızbənövşə yaylağı, Qırxqız bulağı, Gəlin qayası...
تاریخیمیزین قهرمانلیق صحیفه‌لرینده آذربایجان قادینی‌نين اؤز شؤهرتی، اؤز شرفلی یئری وار. «کیتابی-دده قورقود» قهرمانی ایگید بوغاجا سود وئرن آناسی، کوروغلونون صاديق نیگاری، قاچاق نبی‌نين سيلاحداشی قوچاق هجر - خالقیمیزین ایفتیخاری‌دیر. مغرور، اگیلمز بیر قیزین شرفینه باکیدا مؤحتشم قالا اوجالتمیش شاعير خالقیمیز وطن تورپاغی‌نين ان فوسونکار گوشه‌لرینه شاعيرانه آدلار وئریب – قیزبنؤوشه یایلاغی، قیرخ قیز بولاغی، گلین قایاسی...
خالقیمیزین کئچمیشده مودریک حؤکمداری نوشابه ده اولوب، جسور عوصيان باشچی‌سی روستم ده، تدبیرلی دؤولت خادیملری سارا خاتون دا، توتی بیکه ده...
آنجاق خالقیمیزین کئچمیشینده قادینلاریمیزین گؤز یاشلاریندان دوغان دریالار، آه-ناله‌لریندن بولودلانان سمالار، آغیلاردان پارچالانان اورکلر ده اولوب.
اؤلولر دونیاسی‌نين عفونتی ایچینده یاشیل و کؤمکسیز پؤهره کیمی اسیم-اسیم اسن، تاپدانان، ازیلن، اینجیدیلن بالاجا، ظریف بیر وارلیق - اون ایکی یاشلی نازلی، جلیل ممدقولوزاده‌نین یانیقلی قلمیندن دوغولموش کؤورک قیزجیغاز، مؤمین و کوت حاجی حسنین قیزی، بدبخت ایسگندرین باجیسی، شهوت حریصی فیریلداقچی شئیخ نصروللاهین «شیکاری»...
کیم بیلیر بلکه، نازلی‌نين شاعير تبعی واردی؟ کیم بیلیر، بلکه او، باشینا گلن موصیبتلری شعر میصراعلارییلا ایفاده ائتمک ایسته‌ییرمیش، باجارمیرمیش؟ بلکه، شعر یازماغی باجارسایدی، اونو شئیخ نصروللاهین موردار آغوشونا آتماق ایسته‌ين آتاسینا، گؤزو، آغلی، قولاغی مؤوهومات دومانیندان توتولموش آتاسینا بو سؤزلرله موراجيعت ائدردی:
یالواررام قوهوم-قارداشا،
باخ گؤزومدن آخان یاشا،
باختیمی دؤندرمه داشا،
وئرمه منی یادا، آتا!
سالما یانار اودا، آتا!
کسمه هریئردن چارامی،
ووروب قاناتما یارامی،
گل کئچیرمه سن چیرامی،
وئرمه منی یادا، آتا!
سالما یانار اودا، آتا!
آنام بوینون بوکوب آغلار،
باجیم سینه‌سینی داغلار
باجیم قیزی قارا باغلار
وئرمه منی یادا، آتا!
سالما یانار اودا، آتا!
نازلی سنه شیرین بالا
حاقدان کئچیب، چکمه آلا
آلدانیب دؤولته، مالا،
وئرمه منی یادا، آتا!
سالما یانار اودا، آتا!
حاجی حسن آغا کؤرپه قیزینی دؤولته، مالا، بو دونیانین نعمتینه، ثروتینه دئییل، او دونیانین جنت خولیاسینا، شریعتین «ثوابینا» قوربان وئرمک ایسته‌ییردی. نازلی‌نين باجیسی یوخ ایدی؛ اونون اوچون سینه‌سینی داغلایان - قارداشی دردلی ایسگندر ایدی. بو شعرین ده مولیفی «اؤلولر»ده‌کی نازلی، میرزه جلیلین اؤلمز نازلی‌سی یوخ، رئال حیاتدا یاشامیش، شاعیره نازلی‌دیر.
آدلارینین عینیليگی تصادفی‌دیر. آجی طالعین، قارا بختین، یانیقلی یالواریشلارین عینیليگی تصادفی دئییل - اینقیلابدان اوولکی دؤورده قادینلاریمیزین عمومی موصیبتی، فاجيعه‌سی، عاقیبتی‌دیر.
سانکی شاعيره نازلی، میرزه جلیل نازلی‌سی‌نين آغریلارینی شعر دیلیله ایفاده ائدیر.
سانکی میرزه جلیل نازلی‌سی نئچه-نئچه رئال نازلی‌نين بدیعی تجسومو، تیمثالی‌دیر.
قارشیميزداکی کیتاب آذربایجان قادینلیغی‌نين بیر نؤوع پوئتیک سالنامه‌سی‌دیر. بو سالنامه‌نی حؤرمتلی عالیمیمیز، یازیچیمیز عزیزه خانيم جعفرزاده نئچه ایلین گرگین آختاریشلاری، آغیر زحمتی، سعیی نتیجه‌سینده توپلامیش‌دیر. سالنامه نئچه-نئچه آذربایجان شاعيره‌سی‌نين چوخ عصرلیک فعالیتی، ایلهامی، یانغی‌سی نتیجه‌سینده یارانمیش‌دیر.
صنعت، شعر - همیشه زحمتله یارانیر. قادین صنعتکارین زحمتی بلکه ده ایکی قات‌دیر. ادبیات تاریخی‌نين بؤیوک سیمالاری - آنتیک یونان شاعيره‌سی سافودان، 20- جی عصرده یازیب-یاراتمیش، نوبئل موکافاتی لاورئاتی قابریئلا میسترالا قدر بیر چوخ قادین صنعتکارلار حیاتلارینین و پئشه‌لرینین بو ایکی‌قات چتینلیگیندن دؤنه-دؤنه دانیشمیشلار. سئوگیلرینه، عایله‌لرینه، عزیزلرینه صداقتله، ایلهاملا شعرلر حصر ائتمیشلر. قلمی، دفتری، یازی ماساسینی اؤز اثرلرینده دقیق، معنالی سؤزلرله ترننوم ائتمیشلر. شرق شاعيره‌سی‌نين، ایسلام اؤلکه‌لرینده یاشاییب-یارادان قادین صنعتکارین ایشی ایسه ایکی قات زحمتدن باشقا، هم ده، اون قات جسارت، هونر ایدی.
آروادلا کیشینی باغلاییر کبین،
بو ایشه یول وئریر شریعت، آیین،
منیمسه کبینیم بیر روباعی‌دیر!
وارمی بو کبینه یول وئرن بیر دین؟
بو وقارلی سؤزلری سککیز یوز ایل بوندان قاباق سؤیله‌میش آذربایجان شاعيره‌سی مهستی گنجوی اؤز سوالی‌نين جاوابینی دا بیلیردی. بیلیردی کی، بئله بیر کبینه یول وئرن دین یوخدور و ایسلام دینی بئله بیر نیکاهین ان قددار دوشمنی‌دیر. بو آجی حقیقتی مهستی خانیم دا بیلیردی، اوندان سونراکی عصرلرده یاشاییب-یاراتمیش اونلارلا باشقا شاعيره‌لر ده، ناتوان دا، حئیران خانیم دا، کمینه ده، قره العین ده، آشیق پری ده. بیلیردیلر و بیله-بیله «کبینلرینی» روباعیله، قوشمایلا، گرایلییلا، غزل ايله، بایاتییلا «کسیردیلر». بو کبینین بهره‌لری، بو نیکاهین اؤولادلاری گؤزلریمیز قارشیسیندادیر: صحیفه‌لری چئویریریک، اوزاق-اوزاق ایللرین آردیندان قولاقلاریمیزا سسلر، صدالار گلیر. اینجه و ظریف قادین پیچیلتیلاری، غملی زومزومه‌لر، شیرین لایلالار، تأثیرلی آغیلار، بعضن ده گولوشلر، شوخ قهقهه‌لر... بلی، گولوشلر، قهقهه‌لر. چونکی ان آغیر چاغلاردا، ان مشقتلی دؤورانلاردا بئله اینسانلار، خوصوصیله قادینلار، گولوشو اونوتماییب، شن ظارافاتدان یادیرغاماییبلار.
چکمه‌سی جیغ-جیغ ائیلر،
ائویمیزی پالچیق ائیلر.
زهله‌م گئدیر او یاردان
هر گئجه آجیق ائیلر.
سامووار پیققیلداییر،
قندقیران شاققیلداییر.
زهله‌م گئدیر او یاردان،
ایش بیلمز، ناققیلداییر.
سو گؤتوردوم حوووضدان،
خوشوم گلیر توووزدان،
یار منه پئنجک آلیب،
آستاری قانوووزدان.
بو شوخ، شیلتاق بایاتیلار شاماخی شاعيره‌سی پرینازین‌دیر. همین او شاعيره‌نین کی، 1902- جی ایلده دهشتلی شاماخی زلزه‌له‌سی‌نين شاهیدی اولموش و بو موصیبته ده تأثیرلی میصراعلار حصر ائتمیش‌دیر:
شهرین دام اؤیلری،
اصل ترخام اؤیلری.
زلزله ویران قویدو،
داغیلدی شام اؤیلری.
بو گلن آرابادی،
قوی گلین آرابادی.
دوننکی جنت شهر،
باخ، بو گون خارابادی.
داغدا بیان وارمولا؟
سویوب یئین وارمولا؟
بو اجلسیز قیرغینا،
حاییف دئین وارمولا؟
«سئوینجله کدر اکیز دوغولوب» - دئییبلر. بئله بیر ایفاده ده وار: «بیر گؤزو گولور، بیری آغلاییر». آذربایجان شاعيرلرینین گولن گؤزلری، خوش ساعاتلاری دا اولوب. اما گؤزلری داها چوخ قان- یاشلا دولوب، دردلی- الم‌لی آیلاری، ایللری، یاخشی گونلرینی، ساعاتلارینی اوسته‌له‌ییب. اودور کی، قادینلیغین بو پوئتیک سالنامه‌سیندن داها چوخ آه- فریاد سسلری اوجالیر. شاعيره‌لر خالقین عومومی موصیبتلرینه - زلزله‌لره، تالانلارا، ماحاريبه قیرغینلارینا، اؤلنلره، ایتنلره یاس توتورلار. شاعيره‌لر شرق قادینی‌نین عومومی آجی تالئیینئ - حوقوقسوزلوغا، برابرسیزلیگه، موطیع‌لیگه آغلاییرلار. بیر ده هر شاعيره‌نین، هر قادینین اؤز شخصی یارالاری، شخصی دردی، ایتکی‌سی وار.
بؤیوک ناتوان 17 یاشیندا دونیادان گئدن اوغلو میر عباسا ماتم ساخلاییر:
بویون بلاسین آلیم، سرو تک ییخیلما، اوغول،
دویونجا گؤرمه‌میشم گئتمه، بیرزامان، گئتمه!
چیخایدی کاش گؤزوم، گورمه‌یه‌يدی هیجرانین،
اؤلونجه بیل ائدرم ناله و-فغان، گئتمه!
صاباحاتک اوتوروب چکمیشم جفالارینی،
بویوم برابری‌سن ایندی، الامان، گئتمه!
ایگیرمی یئددی ایل سونرا 20 یاشیندا گنج مشدیخانیم لئیلی، ناتوانین «اؤلورم» ردیفلی غزلینه نظیره یازیب، ناکام طالعینه آغلاییر:
نیشانه قالمادی مندن. قیزیم دا اؤلدو منیم،
گؤزومه اولدو عجب تیره روزیگار، اؤلورم.
لئیلی اؤزونه آغلاییر، ایتیردیگی قیزینا آغلاییر، فراق ایچینده قویوب گئتدیگی شاعير سئوگیلی‌سینه آغلاییر. بو نه قدر اینسانی بیر حيس‌دیر. نئچه- نئچه قادین دونیادان بئله ناکام گئدیب. اما اونلارین دئمه‌دیکلرینی، دئیه بیلمدیکلرینی لئیلی دئییب، بو سؤزلرله اونلان دا، اؤزونو ده ابدیلشدیریب. پوئزییا ائله اینساندان دونیادا قالان نیشانه دئییل‌می؟ بیر ده، پوئزییا اینسانین مؤحنت، اینتیظار، حسرت اوزرینده غلبه‌سی دئییل‌می؟
17- جی عصرده بئش آذربایجان قیزینی اسیر آپاریبلار. اونلار وطندن اوزاقلاردا حسرت و مؤحنت ایچینده عؤمورلرینی باشا ووروبلار. بو بئش قلبین عذابلاری - اوچ عصرین سارسینتیلاری، قئیلی-قالی آراسیندا چوخدان ایتیب،اریییب، اونودولوب. ایتیب؟ اریییب؟ اونودولوب؟ یوخ، بو بئش «یئسیر قیز»ین بیری - گولشاد شاعيره ایمیش؛ اؤزونون و رفیقه‌لرینین غوصه‌لرینی قلمه آلیب و بئش قلبین هارایی ایتمه‌ییب. دیدیلیب تؤکولموش جونگ صحیفه‌لرین- دلی، گول لچگی کیمی ضعیف بیر «آه»، بیر گیلئی، بیر حسرت نغمه‌سی، اوچ عصرین باشی اوستدن گلیب بیزه، بو گونه چاتیب:
گؤیدن اؤتن بؤلوک-بؤلوک دورنالار،
بیزدان سلام اولسون عجم ائلینه.
یاشیل گئیمیش ساری تئللی دورنالار،
بیزدم سلام اولسون عجم ائلینه.
بئش قیز ایدیک بیر آرادا، بو یئرده،
یا ایلاهی، درمان ائله بو درده
جانیم دورنا، هر وطنده، هر ائلده،
بیزدن سلام اولسون عجم ائلینه.
17-جی عصردن، «ایستانبول شهریندن - قوستنتنییه»دن گلن بو غملی صدایا، 19- جو عصرده تئهراندان باشقا بیر شاعيره‌نین یانیقلی سسی سس وئریر:
من آشیغام قارا باخ،
قارا سالخیم، قارا باغ،
تئهران جنته دؤنسه،
یاددان چیخماز قاراباغ.
بو شعر آغابیگیم آغانین‌دیر. ایبراهیم‌خلیل خانین قیزی، ایران حؤکمداری فتحعلی شاها اره وئریلمیش آذربایجان قیزینین «قیزیل قفسده» یازدیغی شعر.
بیر-بیرینین معاصرلری اولان شاعيرلریمیز بعضن شعرلشمیش، بیر-بیرینه پوئتیک جاوابلار یازمیشلار. موختلیف شاعيره‌لرین یاراتدیقلاری «آغام جانی» ردیفلی غزللر بونا ان یاخشی ميثال‌دیر. اما بو کیتابدا بیز باشقا بیر سسلشمه‌نی ده ائشیدیریک: بیر-بیریندن خبرسیز اولان، بعضن، حتی آیری- آیری دؤورلرده یاشامیش شاعيره‌لرین مؤوضوع و طالع سسلشمه‌لرینی...
شاعيره بستی آتاسینا، آناسینا، قارداشینا، بیبی‌سینه، خالاسینا یالواریر، «یاشی اللی، آغ توکو قاشیندان بللی، آجی سؤزلو، زهر دیللی بیر آغ یالا منی وئرمه‌یین» - دئیه فریاد قوپاریر.
زهر قاتدیلار آشیما،
بلالار گلدی باشیما،
باخمادیلار گؤز یاشیما،
ساتدیلار کافتارا منی
آغ‌یال جاناوارا منی، -
دئین اسمر، سانکی بستی‌نين سسینه سس وئریر، آتاسیندان، آناسیندان، قارداشیندان، عمی اوغلوسوندان گیلئی‌لنیر.
و ائله بیل کی، اوچونجو بیر شاعيره بو بختی قارا قیزی تسلی ایله اوووندورور:
گؤوهر دئیر، زورنان اره وئریلن
بو دونیادا نه بیر سن‌سن، نه ده من.
چادرا موسلمان گئییم «مودا»سی‌نين معین بیر عونصورو دئییلدی: او، اسارت رمزی، موطيع‌لیک تیمثالی، قادینین اؤز اوستونده داشیدیغی فردی، سیار زیندانی ایدی. موسلمان ائولرینده اندرون و بیرون آدلی ایکی حیصه اولوردو. پنجره‌سیز سال دیوارلارلا کوچه‌دن، باییردان گیزلدیلمیش ایچری حیصه - اندرون - قادینلارین یاشادیغی یئر، بوتون عؤمورلرینی سوردوکلری دار و محدود بیر سیغیناجاق ایدی. چادرا یالنیز گئییم عونصورو اولمادیغی کیمی، اندرون دا یالنیز معمارلیق ایصطیلاحی دئییل. چادرا دا، اندرون دا - حیات طرزی، اخلاق و آنلاق نورماسی، ایسلام شرقی‌نين قادینا اولان «فلسفی» موناسیبتی ایدی.
بو کیتابی واراقلادیقجا دوشونوردوم، شاعيره‌لریمیزین چوخونون عؤمرو- گونو اندروندا کئچیب، حیاتلارینی قارا چادرا آلتیندا یاشاییبلار. بس اوندا نه غریبه حال‌دیر؟ بوتون دونیادان تجرید اولونموش، سال داشلارلا، کور، پنجره‌سیز دیوارلارلا آیریلمیش اندرونا آذربایجان قادینلاری باییرداکی گئنیش دونیانین بوتون دویغولارینی، سئوینج و کدرلرینی کئچیره بیلیبلر، چادرانین قارا پرده‌سی آلتیندان یئر اوزونون بوتون رنگلرینی، چالارلارینی گؤره بیلیبلر، سئچه بیلیبلر...
باشقا دینلر کیمی ایسلام دینی، اینسانین فردینی، «من»اینی اؤلدورمگه چالیشیب. بو جهتدن شریعت احکاملاری قادینلارا قارشی داها آمانسیز اولوب.
اینسانین بؤیوکلوگو، باریشمازلیغی و قودرتی اوندادیر کی، او، همیشه اؤز منليگی، غورورو اوغروندا عوصيانا قالخیب. بو اینسانلیق عوصيانیندا قادینلیغین دا اؤز پایی وار. بعضن «عوصيان» سؤزون موستقیم معناسیندا قیام، ووروش اولوب، قوربانلار آپاریب. بئله شهیدلردن بیری طاهیره قره العین‌دیر. اما اینسان لیاقتی اوغروندا دؤگوشون ظاهير‌ن گؤرونمز، سس‌سیز، ساکیت فورمالاری دا وار، شریعتین دونیانی قادینا حرام ائله‌دیگی بیر دؤورده سئوگی حاقیندا، حیات حاقیندا اؤز سؤزونو پیچیلتییلا بئله اولسا دا دئمک فداکارلیق‌دیر، هونردیر. چونکی بو ضعیف پیچیلتیلار اصل شعره چئوریلیرسه، دئمه‌لی اونلار قلبین چیرپینتیلاریندان دوغولوب. قلبین چیرپینتیلاری ایسه، طبیل ضربه‌لریندن فرقلی اولاراق ائشیدیلمزدیر.
البته، کیتابداکی شعرلر نه کمیت، نه ده کئیفیت باخیمیندان عینی اؤلچوده دئییل‌دیر. آنجاق ان یاخشی شعرلرده شاعيره‌لرین منی، فردی دویولور: هر بیرینین اؤز سسی، اؤز سؤزو ائشیدیلیر.
آغابیگیم آغانین غزلیندن ایکی میصراع حیفظ اولونوب. بو بئیتده نارین مئه کیمی یونگول، گوجله سئزیلن بیر تأسوف وار:
افسوس کی. یاريیم گئجه گلدی، گئجه گئتدی،
هئچ بیلمیرم عؤمروم نئجه گلدی، نئجه گئتدی.
آغابیگیم آغانین ظریف‌ليکله ائتدیگی گیلئی قارشی‌سیندا شهربانونون شیکایتلری نه قدر احتیراصلی و چیلغین‌دیر:
عیشوه بیلمز. غمزه بیلمز، ناز بیلمز،
سئوگی بیلمز، صؤحبت بیلمز، ساز بیلمز،
سؤز ائشیتمز، قاش آنلاماز، گؤز بیلمز،
آنا، منی بیر نادانا وئردیلر.
گوناهیما، بابالیما گیردیلر.
قویون دئییل قویونلارا قاتام من.
اؤکوز دئییل چودارلارا ساتام من.
ایگید دئییل قوجاقلاشیب یاتام من،
آنا، منی بیر نادانا وئردیلر،
گوناهیما، بابالیما گیردیلر.
آذربایجان شاعيرلری بوندان دا کسکین دیلله دانیشماغی باجاریرلار. آشیق پری حدن آرتیق جانفشانليق ائله‌ين عاشیقی «آغلاما دوعا یازدیر» - دئیه یئرینده اوتوزدورور.
ظریف، ملاحتلی اولماغی دا باجاریر شاعيرلریمیز. حئیران خانیمین بو میصراعلاریندا نه قدر اینجه بیر قادین عیشوه‌کارلیغی وار:
ائی سرو- قد و سیمتک.
شکر لب و قؤنچه دهان،
دوغروسو، سن چوخ گؤزلسن،
بیز ده بیر آز پیس دئییلیک.
فاطما خانیم کمینه ساده‌لؤوح بیر صمیمیتله:
«ائی گؤزوم، احمده باخ، گؤر نه قشنگ اوغلان‌دیر» - دئیه، حيسلئرینی گیزلتمیر.
شاعيره زئینب ایسه آزاد اینسان حيسینی طبیعیليکله ایفاده ائدیر:
گل ائشیت زئینب سؤزونو،
یولدان ییغ یارین گؤزونو.
چوخ دا اینجیتمه اؤزونو،
گؤتور منی قاچ، ایسماییل!
هر شعر بیر اینسان کاراکتئری، بیر قادین تئمپئرامئنتی، بیر طالع‌دیر! دویماغی، سئومگی باجاران، بعضن حيسلری اوغورسوزلوغا دوچار اولان، بعضن یاریندان، بعضن اؤولادیندان، بعضن وطنیندن آیری دوشن قادینلار... داها چوخ آغلایان، اما گولمگی ده باجاران، ایظطیراب چکن، اومید بسله‌ين، آرزولارلا یاشایان، دوشونن، دویان قادینلار... حیاتلارینی، حيسلرینی شعرین دیلیله ابدیلشدیرمیش، عؤمورلرینین شعره دؤنموش قلپه‌لرینی بیزه یادیگار قویوب گئتمیش شاعيره‌لر...
دونیانین هر اوزونو گؤرموش، شوخ بایاتیدان حوزنلو قوشمالارا قدر هر اووقاتدا شعرلر یازمیش بستی تقریبن یوز ایل عؤمور سوروب، عؤمرونون بیر عصرینی باشا وورارکن بستی سئوینجینی، دردینی، دویدوقلارینی چوخدان اونوتموش، یاشیدلارینین، موعاصیرلرینین چوخونو تورپاقلارا تاپشیرمیش، غریبه بیر «واخت غوربتینه» دوشوبموش. بو «واخت غوربتینده» اونو تانییان قالماییب. شاعيره غریبه بیر نیسگیلله:
آشیق بستی منم،
ائللر تانیمیر...-
دئییر و بو یاشیندا بئله صيرف قادین پسیخولوگییاسینا مخصوص بیر عیشوه یله علاوه ائدیر:
سیننیم دوخسان اولوب
ایللر اینانمیر.
بیر عصرلیک عؤمرون مودریک تجروبه‌سیندن بستی‌نين باشقا بیر پوئتیک و درین اوبرازی دا یارانیب:
ملئیکه بویلودو، شیرین لهجه‌لی،
ازلدن تاماشا اولان بو دونیا.
قوجا جادوگردی، آلدادیر سنی،
جاوانلیق دونوندا قالان بو دونیا.
ظنیمجه، بو اوبرازی یالنیز قادین صنعتکار کشف ائده بیلردی.
آذربایجان شاعيرلرینی اوخویون، تانی‌یین، سئوین. اونلار بو سئوگییه لاییقدیرلر.
خالقیمیزین کئچمیشده مودریک حؤکمداری نوشابه ده اولوب، جسور عوصيان باشچی‌سی روستم ده، تدبیرلی دؤولت خادیملری سارا خاتون دا، توتی بیکه ده...
آنجاق خالقیمیزین کئچمیشینده قادینلاریمیزین گؤز یاشلاریندان دوغان دریالار، آه-ناله‌لریندن بولودلانان سمالار، آغیلاردان پارچالانان اورکلر ده اولوب.
اؤلولر دونیاسی‌نين عفونتی ایچینده یاشیل و کؤمکسیز پؤهره کیمی اسیم-اسیم اسن، تاپدانان، ازیلن، اینجیدیلن بالاجا، ظریف بیر وارلیق - اون ایکی یاشلی نازلی، جلیل ممدقولوزاده‌نین یانیقلی قلمیندن دوغولموش کؤورک قیزجیغاز، مؤمین و کوت حاجی حسنین قیزی، بدبخت ایسگندرین باجیسی، شهوت حریصی فیریلداقچی شئیخ نصروللاهین «شیکاری»...
کیم بیلیر بلکه، نازلی‌نين شاعير تبعی واردی؟ کیم بیلیر، بلکه او، باشینا گلن موصیبتلری شعر میصراعلارییلا ایفاده ائتمک ایسته‌ییرمیش، باجارمیرمیش؟ بلکه، شعر یازماغی باجارسایدی، اونو شئیخ نصروللاهین موردار آغوشونا آتماق ایسته‌ين آتاسینا، گؤزو، آغلی، قولاغی مؤوهومات دومانیندان توتولموش آتاسینا بو سؤزلرله موراجيعت ائدردی:
یالواررام قوهوم-قارداشا،
باخ گؤزومدن آخان یاشا،
باختیمی دؤندرمه داشا،
وئرمه منی یادا، آتا!
سالما یانار اودا، آتا!
کسمه هریئردن چارامی،
ووروب قاناتما یارامی،
گل کئچیرمه سن چیرامی،
وئرمه منی یادا، آتا!
سالما یانار اودا، آتا!
آنام بوینون بوکوب آغلار،
باجیم سینه‌سینی داغلار
باجیم قیزی قارا باغلار
وئرمه منی یادا، آتا!
سالما یانار اودا، آتا!
نازلی سنه شیرین بالا
حاقدان کئچیب، چکمه آلا
آلدانیب دؤولته، مالا،
وئرمه منی یادا، آتا!
سالما یانار اودا، آتا!
حاجی حسن آغا کؤرپه قیزینی دؤولته، مالا، بو دونیانین نعمتینه، ثروتینه دئییل، او دونیانین جنت خولیاسینا، شریعتین «ثوابینا» قوربان وئرمک ایسته‌ییردی. نازلی‌نين باجیسی یوخ ایدی؛ اونون اوچون سینه‌سینی داغلایان - قارداشی دردلی ایسگندر ایدی. بو شعرین ده مولیفی «اؤلولر»ده‌کی نازلی، میرزه جلیلین اؤلمز نازلی‌سی یوخ، رئال حیاتدا یاشامیش، شاعیره نازلی‌دیر.
آدلارینین عینیليگی تصادفی‌دیر. آجی طالعین، قارا بختین، یانیقلی یالواریشلارین عینیليگی تصادفی دئییل - اینقیلابدان اوولکی دؤورده قادینلاریمیزین عمومی موصیبتی، فاجيعه‌سی، عاقیبتی‌دیر.
سانکی شاعيره نازلی، میرزه جلیل نازلی‌سی‌نين آغریلارینی شعر دیلیله ایفاده ائدیر.
سانکی میرزه جلیل نازلی‌سی نئچه-نئچه رئال نازلی‌نين بدیعی تجسومو، تیمثالی‌دیر.
قارشیميزداکی کیتاب آذربایجان قادینلیغی‌نين بیر نؤوع پوئتیک سالنامه‌سی‌دیر. بو سالنامه‌نی حؤرمتلی عالیمیمیز، یازیچیمیز عزیزه خانيم جعفرزاده نئچه ایلین گرگین آختاریشلاری، آغیر زحمتی، سعیی نتیجه‌سینده توپلامیش‌دیر. سالنامه نئچه-نئچه آذربایجان شاعيره‌سی‌نين چوخ عصرلیک فعالیتی، ایلهامی، یانغی‌سی نتیجه‌سینده یارانمیش‌دیر.
صنعت، شعر - همیشه زحمتله یارانیر. قادین صنعتکارین زحمتی بلکه ده ایکی قات‌دیر. ادبیات تاریخی‌نين بؤیوک سیمالاری - آنتیک یونان شاعيره‌سی سافودان، 20- جی عصرده یازیب-یاراتمیش، نوبئل موکافاتی لاورئاتی قابریئلا میسترالا قدر بیر چوخ قادین صنعتکارلار حیاتلارینین و پئشه‌لرینین بو ایکی‌قات چتینلیگیندن دؤنه-دؤنه دانیشمیشلار. سئوگیلرینه، عایله‌لرینه، عزیزلرینه صداقتله، ایلهاملا شعرلر حصر ائتمیشلر. قلمی، دفتری، یازی ماساسینی اؤز اثرلرینده دقیق، معنالی سؤزلرله ترننوم ائتمیشلر. شرق شاعيره‌سی‌نين، ایسلام اؤلکه‌لرینده یاشاییب-یارادان قادین صنعتکارین ایشی ایسه ایکی قات زحمتدن باشقا، هم ده، اون قات جسارت، هونر ایدی.
آروادلا کیشینی باغلاییر کبین،
بو ایشه یول وئریر شریعت، آیین،
منیمسه کبینیم بیر روباعی‌دیر!
وارمی بو کبینه یول وئرن بیر دین؟
بو وقارلی سؤزلری سککیز یوز ایل بوندان قاباق سؤیله‌میش آذربایجان شاعيره‌سی مهستی گنجوی اؤز سوالی‌نين جاوابینی دا بیلیردی. بیلیردی کی، بئله بیر کبینه یول وئرن دین یوخدور و ایسلام دینی بئله بیر نیکاهین ان قددار دوشمنی‌دیر. بو آجی حقیقتی مهستی خانیم دا بیلیردی، اوندان سونراکی عصرلرده یاشاییب-یاراتمیش اونلارلا باشقا شاعيره‌لر ده، ناتوان دا، حئیران خانیم دا، کمینه ده، قره العین ده، آشیق پری ده. بیلیردیلر و بیله-بیله «کبینلرینی» روباعیله، قوشمایلا، گرایلییلا، غزل ايله، بایاتییلا «کسیردیلر». بو کبینین بهره‌لری، بو نیکاهین اؤولادلاری گؤزلریمیز قارشیسیندادیر: صحیفه‌لری چئویریریک، اوزاق-اوزاق ایللرین آردیندان قولاقلاریمیزا سسلر، صدالار گلیر. اینجه و ظریف قادین پیچیلتیلاری، غملی زومزومه‌لر، شیرین لایلالار، تأثیرلی آغیلار، بعضن ده گولوشلر، شوخ قهقهه‌لر... بلی، گولوشلر، قهقهه‌لر. چونکی ان آغیر چاغلاردا، ان مشقتلی دؤورانلاردا بئله اینسانلار، خوصوصیله قادینلار، گولوشو اونوتماییب، شن ظارافاتدان یادیرغاماییبلار.
چکمه‌سی جیغ-جیغ ائیلر،
ائویمیزی پالچیق ائیلر.
زهله‌م گئدیر او یاردان
هر گئجه آجیق ائیلر.
سامووار پیققیلداییر،
قندقیران شاققیلداییر.
زهله‌م گئدیر او یاردان،
ایش بیلمز، ناققیلداییر.
سو گؤتوردوم حوووضدان،
خوشوم گلیر توووزدان،
یار منه پئنجک آلیب،
آستاری قانوووزدان.
بو شوخ، شیلتاق بایاتیلار شاماخی شاعيره‌سی پرینازین‌دیر. همین او شاعيره‌نین کی، 1902- جی ایلده دهشتلی شاماخی زلزه‌له‌سی‌نين شاهیدی اولموش و بو موصیبته ده تأثیرلی میصراعلار حصر ائتمیش‌دیر:
شهرین دام اؤیلری،
اصل ترخام اؤیلری.
زلزله ویران قویدو،
داغیلدی شام اؤیلری.
بو گلن آرابادی،
قوی گلین آرابادی.
دوننکی جنت شهر،
باخ، بو گون خارابادی.
داغدا بیان وارمولا؟
سویوب یئین وارمولا؟
بو اجلسیز قیرغینا،
حاییف دئین وارمولا؟
«سئوینجله کدر اکیز دوغولوب» - دئییبلر. بئله بیر ایفاده ده وار: «بیر گؤزو گولور، بیری آغلاییر». آذربایجان شاعيرلرینین گولن گؤزلری، خوش ساعاتلاری دا اولوب. اما گؤزلری داها چوخ قان- یاشلا دولوب، دردلی- الم‌لی آیلاری، ایللری، یاخشی گونلرینی، ساعاتلارینی اوسته‌له‌ییب. اودور کی، قادینلیغین بو پوئتیک سالنامه‌سیندن داها چوخ آه- فریاد سسلری اوجالیر. شاعيره‌لر خالقین عومومی موصیبتلرینه - زلزله‌لره، تالانلارا، ماحاريبه قیرغینلارینا، اؤلنلره، ایتنلره یاس توتورلار. شاعيره‌لر شرق قادینی‌نین عومومی آجی تالئیینئ - حوقوقسوزلوغا، برابرسیزلیگه، موطیع‌لیگه آغلاییرلار. بیر ده هر شاعيره‌نین، هر قادینین اؤز شخصی یارالاری، شخصی دردی، ایتکی‌سی وار.
بؤیوک ناتوان 17 یاشیندا دونیادان گئدن اوغلو میر عباسا ماتم ساخلاییر:
بویون بلاسین آلیم، سرو تک ییخیلما، اوغول،
دویونجا گؤرمه‌میشم گئتمه، بیرزامان، گئتمه!
چیخایدی کاش گؤزوم، گورمه‌یه‌يدی هیجرانین،
اؤلونجه بیل ائدرم ناله و-فغان، گئتمه!
صاباحاتک اوتوروب چکمیشم جفالارینی،
بویوم برابری‌سن ایندی، الامان، گئتمه!
ایگیرمی یئددی ایل سونرا 20 یاشیندا گنج مشدیخانیم لئیلی، ناتوانین «اؤلورم» ردیفلی غزلینه نظیره یازیب، ناکام طالعینه آغلاییر:
نیشانه قالمادی مندن. قیزیم دا اؤلدو منیم،
گؤزومه اولدو عجب تیره روزیگار، اؤلورم.
لئیلی اؤزونه آغلاییر، ایتیردیگی قیزینا آغلاییر، فراق ایچینده قویوب گئتدیگی شاعير سئوگیلی‌سینه آغلاییر. بو نه قدر اینسانی بیر حيس‌دیر. نئچه- نئچه قادین دونیادان بئله ناکام گئدیب. اما اونلارین دئمه‌دیکلرینی، دئیه بیلمدیکلرینی لئیلی دئییب، بو سؤزلرله اونلان دا، اؤزونو ده ابدیلشدیریب. پوئزییا ائله اینساندان دونیادا قالان نیشانه دئییل‌می؟ بیر ده، پوئزییا اینسانین مؤحنت، اینتیظار، حسرت اوزرینده غلبه‌سی دئییل‌می؟
17- جی عصرده بئش آذربایجان قیزینی اسیر آپاریبلار. اونلار وطندن اوزاقلاردا حسرت و مؤحنت ایچینده عؤمورلرینی باشا ووروبلار. بو بئش قلبین عذابلاری - اوچ عصرین سارسینتیلاری، قئیلی-قالی آراسیندا چوخدان ایتیب،اریییب، اونودولوب. ایتیب؟ اریییب؟ اونودولوب؟ یوخ، بو بئش «یئسیر قیز»ین بیری - گولشاد شاعيره ایمیش؛ اؤزونون و رفیقه‌لرینین غوصه‌لرینی قلمه آلیب و بئش قلبین هارایی ایتمه‌ییب. دیدیلیب تؤکولموش جونگ صحیفه‌لرین- دلی، گول لچگی کیمی ضعیف بیر «آه»، بیر گیلئی، بیر حسرت نغمه‌سی، اوچ عصرین باشی اوستدن گلیب بیزه، بو گونه چاتیب:
گؤیدن اؤتن بؤلوک-بؤلوک دورنالار،
بیزدان سلام اولسون عجم ائلینه.
یاشیل گئیمیش ساری تئللی دورنالار،
بیزدم سلام اولسون عجم ائلینه.
بئش قیز ایدیک بیر آرادا، بو یئرده،
یا ایلاهی، درمان ائله بو درده
جانیم دورنا، هر وطنده، هر ائلده،
بیزدن سلام اولسون عجم ائلینه.
17-جی عصردن، «ایستانبول شهریندن - قوستنتنییه»دن گلن بو غملی صدایا، 19- جو عصرده تئهراندان باشقا بیر شاعيره‌نین یانیقلی سسی سس وئریر:
من آشیغام قارا باخ،
قارا سالخیم، قارا باغ،
تئهران جنته دؤنسه،
یاددان چیخماز قاراباغ.
بو شعر آغابیگیم آغانین‌دیر. ایبراهیم‌خلیل خانین قیزی، ایران حؤکمداری فتحعلی شاها اره وئریلمیش آذربایجان قیزینین «قیزیل قفسده» یازدیغی شعر.
بیر-بیرینین معاصرلری اولان شاعيرلریمیز بعضن شعرلشمیش، بیر-بیرینه پوئتیک جاوابلار یازمیشلار. موختلیف شاعيره‌لرین یاراتدیقلاری «آغام جانی» ردیفلی غزللر بونا ان یاخشی ميثال‌دیر. اما بو کیتابدا بیز باشقا بیر سسلشمه‌نی ده ائشیدیریک: بیر-بیریندن خبرسیز اولان، بعضن، حتی آیری- آیری دؤورلرده یاشامیش شاعيره‌لرین مؤوضوع و طالع سسلشمه‌لرینی...
شاعيره بستی آتاسینا، آناسینا، قارداشینا، بیبی‌سینه، خالاسینا یالواریر، «یاشی اللی، آغ توکو قاشیندان بللی، آجی سؤزلو، زهر دیللی بیر آغ یالا منی وئرمه‌یین» - دئیه فریاد قوپاریر.
زهر قاتدیلار آشیما،
بلالار گلدی باشیما،
باخمادیلار گؤز یاشیما،
ساتدیلار کافتارا منی
آغ‌یال جاناوارا منی، -
دئین اسمر، سانکی بستی‌نين سسینه سس وئریر، آتاسیندان، آناسیندان، قارداشیندان، عمی اوغلوسوندان گیلئی‌لنیر.
و ائله بیل کی، اوچونجو بیر شاعيره بو بختی قارا قیزی تسلی ایله اوووندورور:
گؤوهر دئیر، زورنان اره وئریلن
بو دونیادا نه بیر سن‌سن، نه ده من.
چادرا موسلمان گئییم «مودا»سی‌نين معین بیر عونصورو دئییلدی: او، اسارت رمزی، موطيع‌لیک تیمثالی، قادینین اؤز اوستونده داشیدیغی فردی، سیار زیندانی ایدی. موسلمان ائولرینده اندرون و بیرون آدلی ایکی حیصه اولوردو. پنجره‌سیز سال دیوارلارلا کوچه‌دن، باییردان گیزلدیلمیش ایچری حیصه - اندرون - قادینلارین یاشادیغی یئر، بوتون عؤمورلرینی سوردوکلری دار و محدود بیر سیغیناجاق ایدی. چادرا یالنیز گئییم عونصورو اولمادیغی کیمی، اندرون دا یالنیز معمارلیق ایصطیلاحی دئییل. چادرا دا، اندرون دا - حیات طرزی، اخلاق و آنلاق نورماسی، ایسلام شرقی‌نين قادینا اولان «فلسفی» موناسیبتی ایدی.
بو کیتابی واراقلادیقجا دوشونوردوم، شاعيره‌لریمیزین چوخونون عؤمرو- گونو اندروندا کئچیب، حیاتلارینی قارا چادرا آلتیندا یاشاییبلار. بس اوندا نه غریبه حال‌دیر؟ بوتون دونیادان تجرید اولونموش، سال داشلارلا، کور، پنجره‌سیز دیوارلارلا آیریلمیش اندرونا آذربایجان قادینلاری باییرداکی گئنیش دونیانین بوتون دویغولارینی، سئوینج و کدرلرینی کئچیره بیلیبلر، چادرانین قارا پرده‌سی آلتیندان یئر اوزونون بوتون رنگلرینی، چالارلارینی گؤره بیلیبلر، سئچه بیلیبلر...
باشقا دینلر کیمی ایسلام دینی، اینسانین فردینی، «من»اینی اؤلدورمگه چالیشیب. بو جهتدن شریعت احکاملاری قادینلارا قارشی داها آمانسیز اولوب.
اینسانین بؤیوکلوگو، باریشمازلیغی و قودرتی اوندادیر کی، او، همیشه اؤز منليگی، غورورو اوغروندا عوصيانا قالخیب. بو اینسانلیق عوصيانیندا قادینلیغین دا اؤز پایی وار. بعضن «عوصيان» سؤزون موستقیم معناسیندا قیام، ووروش اولوب، قوربانلار آپاریب. بئله شهیدلردن بیری طاهیره قره العین‌دیر. اما اینسان لیاقتی اوغروندا دؤگوشون ظاهير‌ن گؤرونمز، سس‌سیز، ساکیت فورمالاری دا وار، شریعتین دونیانی قادینا حرام ائله‌دیگی بیر دؤورده سئوگی حاقیندا، حیات حاقیندا اؤز سؤزونو پیچیلتییلا بئله اولسا دا دئمک فداکارلیق‌دیر، هونردیر. چونکی بو ضعیف پیچیلتیلار اصل شعره چئوریلیرسه، دئمه‌لی اونلار قلبین چیرپینتیلاریندان دوغولوب. قلبین چیرپینتیلاری ایسه، طبیل ضربه‌لریندن فرقلی اولاراق ائشیدیلمزدیر.
البته، کیتابداکی شعرلر نه کمیت، نه ده کئیفیت باخیمیندان عینی اؤلچوده دئییل‌دیر. آنجاق ان یاخشی شعرلرده شاعيره‌لرین منی، فردی دویولور: هر بیرینین اؤز سسی، اؤز سؤزو ائشیدیلیر.
آغابیگیم آغانین غزلیندن ایکی میصراع حیفظ اولونوب. بو بئیتده نارین مئه کیمی یونگول، گوجله سئزیلن بیر تأسوف وار:
افسوس کی. یاريیم گئجه گلدی، گئجه گئتدی،
هئچ بیلمیرم عؤمروم نئجه گلدی، نئجه گئتدی.
آغابیگیم آغانین ظریف‌ليکله ائتدیگی گیلئی قارشی‌سیندا شهربانونون شیکایتلری نه قدر احتیراصلی و چیلغین‌دیر:
عیشوه بیلمز. غمزه بیلمز، ناز بیلمز،
سئوگی بیلمز، صؤحبت بیلمز، ساز بیلمز،
سؤز ائشیتمز، قاش آنلاماز، گؤز بیلمز،
آنا، منی بیر نادانا وئردیلر.
گوناهیما، بابالیما گیردیلر.
قویون دئییل قویونلارا قاتام من.
اؤکوز دئییل چودارلارا ساتام من.
ایگید دئییل قوجاقلاشیب یاتام من،
آنا، منی بیر نادانا وئردیلر،
گوناهیما، بابالیما گیردیلر.
آذربایجان شاعيرلری بوندان دا کسکین دیلله دانیشماغی باجاریرلار. آشیق پری حدن آرتیق جانفشانليق ائله‌ين عاشیقی «آغلاما دوعا یازدیر» - دئیه یئرینده اوتوزدورور.
ظریف، ملاحتلی اولماغی دا باجاریر شاعيرلریمیز. حئیران خانیمین بو میصراعلاریندا نه قدر اینجه بیر قادین عیشوه‌کارلیغی وار:
ائی سرو- قد و سیمتک.
شکر لب و قؤنچه دهان،
دوغروسو، سن چوخ گؤزلسن،
بیز ده بیر آز پیس دئییلیک.
فاطما خانیم کمینه ساده‌لؤوح بیر صمیمیتله:
«ائی گؤزوم، احمده باخ، گؤر نه قشنگ اوغلان‌دیر» - دئیه، حيسلئرینی گیزلتمیر.
شاعيره زئینب ایسه آزاد اینسان حيسینی طبیعیليکله ایفاده ائدیر:
گل ائشیت زئینب سؤزونو،
یولدان ییغ یارین گؤزونو.
چوخ دا اینجیتمه اؤزونو،
گؤتور منی قاچ، ایسماییل!
هر شعر بیر اینسان کاراکتئری، بیر قادین تئمپئرامئنتی، بیر طالع‌دیر! دویماغی، سئومگی باجاران، بعضن حيسلری اوغورسوزلوغا دوچار اولان، بعضن یاریندان، بعضن اؤولادیندان، بعضن وطنیندن آیری دوشن قادینلار... داها چوخ آغلایان، اما گولمگی ده باجاران، ایظطیراب چکن، اومید بسله‌ين، آرزولارلا یاشایان، دوشونن، دویان قادینلار... حیاتلارینی، حيسلرینی شعرین دیلیله ابدیلشدیرمیش، عؤمورلرینین شعره دؤنموش قلپه‌لرینی بیزه یادیگار قویوب گئتمیش شاعيره‌لر...
دونیانین هر اوزونو گؤرموش، شوخ بایاتیدان حوزنلو قوشمالارا قدر هر اووقاتدا شعرلر یازمیش بستی تقریبن یوز ایل عؤمور سوروب، عؤمرونون بیر عصرینی باشا وورارکن بستی سئوینجینی، دردینی، دویدوقلارینی چوخدان اونوتموش، یاشیدلارینین، موعاصیرلرینین چوخونو تورپاقلارا تاپشیرمیش، غریبه بیر «واخت غوربتینه» دوشوبموش. بو «واخت غوربتینده» اونو تانییان قالماییب. شاعيره غریبه بیر نیسگیلله:
آشیق بستی منم،
ائللر تانیمیر...-
دئییر و بو یاشیندا بئله صيرف قادین پسیخولوگییاسینا مخصوص بیر عیشوه یله علاوه ائدیر:
سیننیم دوخسان اولوب
ایللر اینانمیر.
بیر عصرلیک عؤمرون مودریک تجروبه‌سیندن بستی‌نين باشقا بیر پوئتیک و درین اوبرازی دا یارانیب:
ملئیکه بویلودو، شیرین لهجه‌لی،
ازلدن تاماشا اولان بو دونیا.
قوجا جادوگردی، آلدادیر سنی،
جاوانلیق دونوندا قالان بو دونیا.
ظنیمجه، بو اوبرازی یالنیز قادین صنعتکار کشف ائده بیلردی.
آذربایجان شاعيرلرینی اوخویون، تانی‌یین، سئوین. اونلار بو سئوگییه لاییقدیرلر.
Nigar Rəfibəyli
İŞIQLI HƏYAT HƏSRƏTİNDƏ
Tariximizin qəhrəmanlıq səhifələrində Azərbaycan qadınının öz şöhrəti, öz şərəfli yeri var. “Kitabi-Dedə Qorqud” qəhrəmanı igid Buğaca süd verən anası, Koroğlunun sadiq Nigarı, Qaçaq Nəbinin silahdaşı qoçaq Həcər - xalqımızın iftixarıdır. Məğrur, əyilməz bir qızın şərəfinə Bakıda möhtəşəm qala ucaltmış şair xalqımız vətən torpağının ən fusunkar güşələrinə şairanə adlar verib – Qızbənövşə yaylağı, Qırxqız bulağı, Gəlin qayası...
Xalqımızın keçmişdə müdrik hökmdarı Nüşabə də olub, cəsur üsyan başçısı Rüstəm də, tədbirli dövlət xadimləri Sara xatun da, Tuti Bikə də...
Ancaq xalqımızın keçmişində qadınlarımızın göz yaşlarından doğan dəryalar, ah-nalələrindən buludlanan səmalar, ağılardan parçalanan ürəklər də olub.
Ölülər dünyasının üfunəti içində yaşıl və köməksiz pöhrə kimi əsim-əsim əsən, tapdanan, əzilən, incidilən balaca, zərif bir varlıq - on iki yaşlı Nazlı, Cəlil Məmmədquluzadənin yanıqlı qələmindən doğulmuş kövrək qızcığaz, mömin və küt Hacı Həsənin qızı, bədbəxt İsgəndərin bacısı, şəhvət hərisi fırıldaqçı Şeyx Nəsrullahın “şikarı”...
Kim bilir bəlkə, Nazlının şair təbi vardı? Kim bilir, bəlkə o, başına gələn müsibətləri şeir misralarıyla ifadə etmək istəyirmiş, bacarmırmış? Bəlkə, şeir yazmağı bacarsaydı, onu Şeyx Nəsrullahın murdar ağuşuna atmaq istəyən atasına, gözü, ağlı, qulağı mövhumat dumanından tutulmuş atasına bu sözlərlə müraciət edərdi:
Yalvarram qohum-qardaşa,
Bax gözümdən axan yaşa,
Baxtımı döndərmə daşa,
Vermə məni yada, ata!
Salma yanar oda, ata!
Kəsmə həryerdən çaramı,
Vurub qanatma yaramı,
Gəl keçirmə sən çıramı,
Vermə məni yada, ata!
Salma yanar oda, ata!
Anam boynun büküb ağlar,
Bacım sinəsini dağlar
Bacım qızı qara bağlar
Vermə məni yada, ata!
Salma yanar oda, ata!
Nazlı sənə şirin bala
Haqdan keçib, çəkmə ala
Aldanıb dövlətə, mala,
Vermə məni yada, ata!
Salma yanar oda, ata!
Hacı Həsən ağa körpə qızını dövlətə, mala, bu dünyanın nemətinə, sərvətinə deyil, o dünyanın cənnət xülyasına, şəriətin “savabına” qurban vermək istəyirdi. Nazlının bacısı yox idi; onun üçün sinəsini dağlayan - qardaşı dərdli İsgəndər idi. Bu şerin də müəllifi “Ölülər”dəki Nazlı, Mirze Cəlilin ölməz Nazlısı yox, real həyatda yaşamış, şaire Nazlıdır.
Adlarının eyniliyi təsadüfidir. Acı taleyin, qara bəxtin, yanıqlı yalvarışların eyniliyi təsadüfi deyil - inqilabdan əvvəlki dövrdə qadınlarımızın ümumi müsibəti, faciəsi, aqibətidir.
Sanki şairə Nazlı, Mirzə Cəlil Nazlısının ağrılarını şeir diliylə ifadə edir.
Sanki Mirzə Cəlil Nazlısı neçə-neçə real Nazlının bədii təcəssümü, timsalıdır.
Qarşımızdakı kitab Azərbaycan qadınlığının bir növ poetik salnaməsidir. Bu salnaməni hörmətli alimimiz, yazıçımız Əzizə xanım Cəfərzadə neçe ilin gərgin axtarışları, ağır zəhməti, səyi nəticəsində toplamışdır. Salnamə neçə-neçə Azərbaycan şairəsinin çoxəsrlik fəaliyyəti, ilhamı, yanğısı nəticəsində yaranmışdır.
Sənət, şeir - həmişə zəhmətlə yaranır. Qadın sənətkarın zəhməti bəlkə də ikiqatdır. Ədəbiyyat tarixinin böyük simaları - antik yunan şairəsi Safodan, XX əsrdə yazıb-yaratmış, Nobel mükafatı laureatı Qabriela Mistrala qədər bir çox qadın sənətkarlar həyatlarının və peşələrinin bu ikiqat çətinliyindən dönə-dönə danışmışlar. Sevgilərinə, ailələrinə, əzizlərinə sədaqətlə, ilhamla şeirler həsr etmişlər. Qələmi, dəftəri, yazı masasını öz əsərlərində dəqiq, mənalı sözlərlə tərənnüm etmişlər. Şərq şairəsinin, islam ölkələrində yaşayıb-yaradan qadın sənətkarın işi isə ikiqat zəhmətdən başqa, həm də, onqat cəsarət, hünər idi.
Arvadla kişini bağlayır kəbin,
Bu işə yol verir şəriət, ayin,
Mənimsə kəbinim bir rübaidir!
Varmı bu kəbinə yol verən bir din?
Bu vüqarlı sözləri səkkiz yüz il bundan qabaq söyləmiş Azerbaycan şairəsi Məhsəti Gəncəvi öz sualının cavabını da bilirdi. Bilirdi ki, belə bir kəbinə yol verən din yoxdur və islam dini belə bir nikahın ən qəddar düşmənidir. Bu acı həqiqəti Məhsəti xanım da bilirdi, ondan sonrakı əsrlərdə yaşayıb-yaratmış onlarla başqa şairələr də, Natəvan da, Heyran xanım da, Kəminə də, Qürrətüleyn də, Aşıq Pəri də. Bilirdilər və bilə-bilə “kəbinlərini” rübaiylə, qoşmayla, gəraylıyla, qəzəllə, bayatıyla “kəsirdilər”. Bu kəbinin bəhrələri, bu nikahın övladları gözlərimiz qarşısındadır: səhifələri çeviririk, uzaq-uzaq illərin ardından qulaqlarımıza səslər, sədalar gəlir. İncə ve zərif qadın pıçıltıları, qəmli zümzümələr, şirin laylalar, təsirli ağılar, bəzən də gülüşlər, şux qəhqəhələr... Bəli, gülüşlər, qəehqəhələr. Çünki ən ağır çağlarda, ən məşəqqətli dövranlarda belə insanlar, xüsusilə qadınlar, gülüşü unutmayıb, şən zarafatdan yadırğamayıblar.
Çəkməsi cığ-cığ eylər,
Evimizi palçıq eylər.
Zəhləm gedir o yardan
Hər gecə acıq eylər.
Samovar pıqqıldayır,
Qəndqıran şaqqıldayır.
Zəhləm gedir o yardan,
İşbilməz, naqqıldayır.
Su götürdüm hovuzdan,
Xoşum gəlir tovuzdan,
Yar mənə pencək alıb,
Astarı qanovuzdan.
Bu şux, şıltaq bayatılar Şamaxı şairəsi Pərinazındır. Həmin o şairənin ki, 1902-ci ildə dəhşətli Şamaxı zəlzələsinin şahidi olmuş və bu müsibətə də təsirli misralar həsr etmişdir:
Şəhərin dam öyləri,
Əsl tərxam öyləri.
Zəlzələ viran qoydu,
Dağıldı şam öyləri.
Bu gələn arabadı,
Qoy gəlsin arabadı.
Dünənki cənnət şəhər,
Bax, bu gün xarabadı.
Dağda biyan varmola?
Soyub yeyən varmola?
Bu əcəlsiz qırğına,
Hayıf deyən varmola?
“Sevinclə kədər əkiz doğulub” - deyiblər. Belə bir ifadə də var: “Bir gözü gülür, biri ağlayır”. Azərbaycan şairlərinin gülən gözləri, xoş saatları da olub. Amma gözləri daha çox qan-yaşla dolub, dərdli- ələmli ayları, illəri, yaxşı günlərini, saatlarını üstələyib. Odur ki, qadınlığın bu poetik salnaməsindən daha çox ah-fəryad səsləri ucalır. Şairələr xalqın ümumi müsibətlərinə - zəlzələlərə, talanlara, müharibə qırğınlarına, ölənlərə, itənlərə yas tuturlar. Şairələr Şərq qadını nın ümumi acı taleyine - hüquqsuzluğa, bərabərsizliyə, mütiliye ağlayırlar. Bir də hər şairənin, hər qadının öz şəxsi yaraları, şəxsi dərdi, itkisi var.
Böyük Natəvan 17 yaşında dünyadan gedən oğlu Mir Abbasa matəm saxlayır:
Boyun bəlasın alım, sərv tək yıxılma, oğul,
Doyunca görməmişəm getmə, birzaman, getmə!
Çıxaydı kaş gözüm, gorməyəydi hicranın,
Ölüncə bil edərəm naləvü-fəğan, getmə!
Sabahatək oturub çəkmişəm cəfalərini,
Boyum bərabərisən indi, əlaman, getmə!
İyirmi yeddi il sonra 20 yaşında gənc Məşədixanım Leyli, Natəvanın “Ölürəm” rədifli qəzəline nəzirə yazıb, nakam taleyinə ağlayır:
Nişanə qalmadı məndən. qızım da öldü mənim,
Gözümə oldu əcəb tirə ruzigar, ölürəm.
Leyli özünə ağlayır, itirdiyi qızına ağlayır, fəraq içində qoyub getdiyi şair sevgilisinə ağlayır. Bu nə qədər insani bir hissdir. Neçə- neçə qadın dünyadan belə nakam gedib. Amma onların demədiklərini, deyə bilmədiklərini Leyli deyib, bu sözlərlə onlan da, özünü də əbədiləşdirib. Poeziya elə insandan dünyada qalan nişanə deyilmi? Bir də, poeziya insanın möhnət, intizar, həsrət üzərində qələbəsi deyilmi?
XVII əsrdə beş Azerbaycan qızını əsir aparıblar. Onlar vətəndən uzaqlarda həsrət və möhnət içində ömürlərini başa vurublar. Bu beş qəlbin əzabları - üç əsrin sarsıntıları, qeyli-qalı arasında çoxdan itib,əriyib, unudulub. İtib? Əriyib? Unudulub? Yox, bu beş “Yesir qız”ın biri - Gülşad şairə imiş; özünün və rəfiqələrinin qüssələrini qələmə alıb və beş qəlbin harayı itməyib. Didilib tökülmüş cüng səhifələrin- dəlı, gül ləçəyi kimi zəif bir “ah”, bir giley, bir həsrət nəğməsi, üç əsrin başı üstdən gəlib bizə, bu günə çatıb:
Göydən ötən bölük-bölük durnalar,
Bizdan salam olsun Əcəm elinə.
Yaşıl geymiş sarı telli durnalar,
Bizdm salam olsun Əcəm elinə.
Beş qız idik bir arada, bu yerdə,
Ya ilahi, dərman elə bu dərdə
Canım durna, hər vətəndə, hər eldə,
Bizdən salam olsun Əcəm elinə.
XVII esrdən, “İstanbul şəhərindən - Qostəntəniyyə”dən gələn bu qəmli sədaya, XIX əsrdə Tehrandan başqa bir şairənin yanıqlı səsi səs verir:
Mən aşığam qara bax,
Qara salxım, qara bağ,
Tehran cənnətə dönsə,
Yaddan çıxmaz Qarabağ.
Bu şeir Ağabəyim ağanındır. İbrahimxəlil xanın qızı, İran hökmdarı Fətəli şaha ərə verilmiş Azərbaycan qızının “qızıl qəfəsdə” yazdığı şeir.
Bir-birinin müasirləri olan şairlərimiz bəzən şeirləşmiş, bir-birinə poetik cavablar yazmışlar. Müxtəlif şairələrin yaratdıqları “Ağam canı” rədifli qəzəllər buna ən yaxşı misaldır. Amma bu kitabda biz başqa bir səsləşməni də eşidirik: bir-birindən xəbərsiz olan, bəzən, hətta ayrı- ayrı dövrlərdə yaşamış şairələrin mövzu və tale səsləşmələrini...
Şairə Bəsti atasına, anasına, qardaşına, bibisinə, xalasına yalvarır, “yaşı əlli, ağ tükü qaşından bəlli, acı sözlü, zəhər dilli bir ağ yala məni verməyin” - deyə fəryad qoparır.
Zəhər qatdılar aşıma,
Bəlalar gəldi başıma,
Baxmadılar göz yaşıma,
Satdılar kaftara məni
Ağyal canavara məni, -
Deyən Əsmər, sanki Bəstinin səsinə səs verir, atasından, anasından, qardaşından, əmioğlusundan gileylənir.
Və elə bil ki, üçüncü bir şairə bu bəxtiqara qızı təsəlliylə ovundurur:
Gövhər deyər, zornan ərə verilən
Bu dünyada nə bir sənsən, nə də mən.
Çadra müsəlman geyim “moda”sının müəyyən bir ünsürü deyildi: o, əsarət rəmzi, mütilik timsalı, qadının öz üstündə daşıdığı fərdı, səyyar zindanı idi. Müsəlman evlərində əndərun və birun adlı iki hissə olurdu. Pəncərəsiz sal divarlarla küçədən, bayırdan gizlədilmiş içəri hissə - əndərun - qadınların yaşadığı yer, bütün ömürlərini sürdükləri dar və məhdud bir sığınacaq idi. Çadra yalnız geyim ünsürü olmadığı kimi, əndərun da yalnız memarlıq istilahı deyil. Çadra da, əndərun da - həyat tərzi, əxlaq və anlaq norması, islam şərqinin qadına olan “fəlsəfi” münasibəti idi.
Bu kitabı varaqladıqca düşünürdüm; şairələrimizin çoxunun ömrü- günü əndərunda keçib, həyatlarını qara çadra altında yaşayıblar. Bəs onda nə qəribə haldır? Bütün dünyadan təcrid olunmuş, sal daşlarla, kor, pəncərəsiz divarlarla ayrılmış əndəruna Azerbaycan qadınları bayırdakı geniş dünyanın bütün duyğularını, sevinc və kədərlərini keçirə biliblər, çadranın qara pərdəsi altından yer üzünün bütün rənglərini, çalarlarını görə biliblər, seçə biliblər...
Başqa dinlər kimi islam dini, insanın fərdini, “mən”ini öldürməyə çalışıb. Bu cəhətdən şəriət ehkamları qadınlara qarşı daha amansız olub.
İnsanın böyüklüyü, barışmazlığı və qüdrəti ondadır ki, o, həmişə öz mənliyi, qüruru uğrunda üsyana qalxıb. Bu insanlıq üsyanında qadınlığın da öz payı var. Bəzən “üsyan” sözün müstəqim mənasında qiyam, vuruş olub, qurbanlar aparıb. Belə şəhidlərdən biri Tahirə Qürrətüleynidir. Amma insan ləyaqəti uğrunda döyüşün zahirən görünməz, səssiz, sakit formaları da var, Şəriətin dünyanı qadına haram elədiyi bir dövrdə sevgi haqqında, həyat haqqında öz sözünü pıçıltıyla belə olsa da demək fədakarlıqdır, hünərdir. Çünki bu zəif pıçıltılar əsl şerə çevrilirsə, deməli onlar qəlbin çırpıntılarından doğulub. Qəlbin çırpıntıları isə, təbil zərbələrindən fərqli olaraq eşidilməzdir.
Əlbəttə, kitabdakı şeirlər nə kəmiyyet, nə də keyfiyyət baxımından eyni ölçüdə deyildir. Ancaq ən yaxşı şeirlərdə şairələrin məni, fərdi duyulur: hər birinin öz səsi, öz sözü eşidilir.
Ağabəyim ağanın qəzəlindən iki misra hifz olunub. Bu beytdə narın meh kimi yüngül, güclə sezilən bir təəssüf var:
Əfsus ki. yarım gecə gəldi, gecə getdi,
Heç bilmirəm ömrüm necə gəldi, necə getdi.
Ağabəyim ağanın zərifliklə etdiyi giley qarşısında Şəhrəbanunun şikayətləri nə qədər ehtiraslı və çılğındır:
İşvə bilməz. qəmzə bilməz, naz bilməz,
Sevgi bilməz, söhbət bilməz, saz bilməz,
Söz eşitməz, qaş anlamaz, göz bilməz,
Ana, məni bir nadana verdilər.
Günahıma, babalıma girdilər.
Qoyun deyil qoyunlara qatam mən.
Öküz deyil çodarlara satam mən.
İgid deyil qucaqlaşıb yatam mən,
Ana, məni bir nadana verdihr,
Günahıma, babalıma girdilər.
Azerbaycan şairləri bundan da kəskin dillə danışmağı bacarırlar. Aşıq Pəri həddən artıq canfəşanlıq eləyən aşiqi “ağlma dua yazdır” - deyə yerində otuzdurur.
Zərif, məlahətli olmağı da bacarır şairlərimiz. Heyran xanımın bu misralarında nə qədər incə bir qadın işvəkarlığı var:
Ey sərv-qəddü simtək.
Şəkkər ləbü qönça dəhan,
Doğrusu, sən çox gözəlsən,
Biz də bir az pis deyilik.
Fatma xanım Kəminə sadəlövh bir səmimiyyətlə:
“Ey gözüm, Əhmədə bax, gör nə qəşəng oğlandır” - deyə, hisslerini gizlətmir.
Şairə Zeynəb isə azad insan hissini təbiiliklə ifadə edir:
Gəl eşit Zeynəb sözünü,
Yoldan yığ yarın gözünü.
Çox da incitmə özünü,
Götür məni qaç, İsmayıl!
Hər şeir bir insan xarakteri, bir qadın temperamenti, bir taledir! Duymağı, sevməyi bacaran, bəzən hissləri uğursuzluğa düçar olan, bəzən yarından, bəzən övladından, bəzən vətəninden ayrı düşən qadınlar... Daha çox ağlayan, amma gülməyi də bacaran, iztirab çəkən, ümid bəsləyən, arzularla yaşayan, düşünən, duyan qadınlar... Həyatlarını, hisslərini şerin diliylə əbədiləşdirmiş, ömürlərinin şerə dönmüş qəlpələrini bizə yadigar qoyub getmiş şairələr...
Dünyanın hər üzünü görmüş, şux bayatıdan hüznlü qoşmalara qədər hər ovqatda şeirlər yazmış Bəsti təqribən yüz il ömür sürüb, ömrünün bir əsrini başa vurarkən Bəsti sevincini, dərdini, duyduqlarını çoxdan unutmuş, yaşıdlarının, müasirlərinin çoxunu torpaqlara tapşırmış, qəribə bir “vaxt qürbətine” düşübmüş. Bu “vaxt qürbətində” onu tanıyan qalmayıb. Şairə qəribə bir nisgillə:
Aşıq Bəsti mənəm,
Ellər tanımır...-
deyir və bu yaşında belə sırf qadın psixologiyasına məxsus bir işvəylə əlavə edir:
Sinnim doxsan olub
İllər inanmır.
Bir əsrlik ömrün müdrik təcrübəsindən Bəstinin başqa bir poetik və dərin obrazı da yaranıb:
Məleykə boyludu, şirin ləhcəli,
Əzəldən tamaşa olan bu dünya.
Qoca cadugərdi, aldadır səni,
Cavanlıq donunda qalan bu dünya.
Zənnimcə, bu obrazı yalnız qadın sənətkar kəşf edə bilərdi.
Azərbaycan şairlərini oxuyun, tanıyın, sevin. Onlar bu sevgiyə layiqdirlər.
İŞIQLI HƏYAT HƏSRƏTİNDƏ
Tariximizin qəhrəmanlıq səhifələrində Azərbaycan qadınının öz şöhrəti, öz şərəfli yeri var. “Kitabi-Dedə Qorqud” qəhrəmanı igid Buğaca süd verən anası, Koroğlunun sadiq Nigarı, Qaçaq Nəbinin silahdaşı qoçaq Həcər - xalqımızın iftixarıdır. Məğrur, əyilməz bir qızın şərəfinə Bakıda möhtəşəm qala ucaltmış şair xalqımız vətən torpağının ən fusunkar güşələrinə şairanə adlar verib – Qızbənövşə yaylağı, Qırxqız bulağı, Gəlin qayası...
Xalqımızın keçmişdə müdrik hökmdarı Nüşabə də olub, cəsur üsyan başçısı Rüstəm də, tədbirli dövlət xadimləri Sara xatun da, Tuti Bikə də...
Ancaq xalqımızın keçmişində qadınlarımızın göz yaşlarından doğan dəryalar, ah-nalələrindən buludlanan səmalar, ağılardan parçalanan ürəklər də olub.
Ölülər dünyasının üfunəti içində yaşıl və köməksiz pöhrə kimi əsim-əsim əsən, tapdanan, əzilən, incidilən balaca, zərif bir varlıq - on iki yaşlı Nazlı, Cəlil Məmmədquluzadənin yanıqlı qələmindən doğulmuş kövrək qızcığaz, mömin və küt Hacı Həsənin qızı, bədbəxt İsgəndərin bacısı, şəhvət hərisi fırıldaqçı Şeyx Nəsrullahın “şikarı”...
Kim bilir bəlkə, Nazlının şair təbi vardı? Kim bilir, bəlkə o, başına gələn müsibətləri şeir misralarıyla ifadə etmək istəyirmiş, bacarmırmış? Bəlkə, şeir yazmağı bacarsaydı, onu Şeyx Nəsrullahın murdar ağuşuna atmaq istəyən atasına, gözü, ağlı, qulağı mövhumat dumanından tutulmuş atasına bu sözlərlə müraciət edərdi:
Yalvarram qohum-qardaşa,
Bax gözümdən axan yaşa,
Baxtımı döndərmə daşa,
Vermə məni yada, ata!
Salma yanar oda, ata!
Kəsmə həryerdən çaramı,
Vurub qanatma yaramı,
Gəl keçirmə sən çıramı,
Vermə məni yada, ata!
Salma yanar oda, ata!
Anam boynun büküb ağlar,
Bacım sinəsini dağlar
Bacım qızı qara bağlar
Vermə məni yada, ata!
Salma yanar oda, ata!
Nazlı sənə şirin bala
Haqdan keçib, çəkmə ala
Aldanıb dövlətə, mala,
Vermə məni yada, ata!
Salma yanar oda, ata!
Hacı Həsən ağa körpə qızını dövlətə, mala, bu dünyanın nemətinə, sərvətinə deyil, o dünyanın cənnət xülyasına, şəriətin “savabına” qurban vermək istəyirdi. Nazlının bacısı yox idi; onun üçün sinəsini dağlayan - qardaşı dərdli İsgəndər idi. Bu şerin də müəllifi “Ölülər”dəki Nazlı, Mirze Cəlilin ölməz Nazlısı yox, real həyatda yaşamış, şaire Nazlıdır.
Adlarının eyniliyi təsadüfidir. Acı taleyin, qara bəxtin, yanıqlı yalvarışların eyniliyi təsadüfi deyil - inqilabdan əvvəlki dövrdə qadınlarımızın ümumi müsibəti, faciəsi, aqibətidir.
Sanki şairə Nazlı, Mirzə Cəlil Nazlısının ağrılarını şeir diliylə ifadə edir.
Sanki Mirzə Cəlil Nazlısı neçə-neçə real Nazlının bədii təcəssümü, timsalıdır.
Qarşımızdakı kitab Azərbaycan qadınlığının bir növ poetik salnaməsidir. Bu salnaməni hörmətli alimimiz, yazıçımız Əzizə xanım Cəfərzadə neçe ilin gərgin axtarışları, ağır zəhməti, səyi nəticəsində toplamışdır. Salnamə neçə-neçə Azərbaycan şairəsinin çoxəsrlik fəaliyyəti, ilhamı, yanğısı nəticəsində yaranmışdır.
Sənət, şeir - həmişə zəhmətlə yaranır. Qadın sənətkarın zəhməti bəlkə də ikiqatdır. Ədəbiyyat tarixinin böyük simaları - antik yunan şairəsi Safodan, XX əsrdə yazıb-yaratmış, Nobel mükafatı laureatı Qabriela Mistrala qədər bir çox qadın sənətkarlar həyatlarının və peşələrinin bu ikiqat çətinliyindən dönə-dönə danışmışlar. Sevgilərinə, ailələrinə, əzizlərinə sədaqətlə, ilhamla şeirler həsr etmişlər. Qələmi, dəftəri, yazı masasını öz əsərlərində dəqiq, mənalı sözlərlə tərənnüm etmişlər. Şərq şairəsinin, islam ölkələrində yaşayıb-yaradan qadın sənətkarın işi isə ikiqat zəhmətdən başqa, həm də, onqat cəsarət, hünər idi.
Arvadla kişini bağlayır kəbin,
Bu işə yol verir şəriət, ayin,
Mənimsə kəbinim bir rübaidir!
Varmı bu kəbinə yol verən bir din?
Bu vüqarlı sözləri səkkiz yüz il bundan qabaq söyləmiş Azerbaycan şairəsi Məhsəti Gəncəvi öz sualının cavabını da bilirdi. Bilirdi ki, belə bir kəbinə yol verən din yoxdur və islam dini belə bir nikahın ən qəddar düşmənidir. Bu acı həqiqəti Məhsəti xanım da bilirdi, ondan sonrakı əsrlərdə yaşayıb-yaratmış onlarla başqa şairələr də, Natəvan da, Heyran xanım da, Kəminə də, Qürrətüleyn də, Aşıq Pəri də. Bilirdilər və bilə-bilə “kəbinlərini” rübaiylə, qoşmayla, gəraylıyla, qəzəllə, bayatıyla “kəsirdilər”. Bu kəbinin bəhrələri, bu nikahın övladları gözlərimiz qarşısındadır: səhifələri çeviririk, uzaq-uzaq illərin ardından qulaqlarımıza səslər, sədalar gəlir. İncə ve zərif qadın pıçıltıları, qəmli zümzümələr, şirin laylalar, təsirli ağılar, bəzən də gülüşlər, şux qəhqəhələr... Bəli, gülüşlər, qəehqəhələr. Çünki ən ağır çağlarda, ən məşəqqətli dövranlarda belə insanlar, xüsusilə qadınlar, gülüşü unutmayıb, şən zarafatdan yadırğamayıblar.
Çəkməsi cığ-cığ eylər,
Evimizi palçıq eylər.
Zəhləm gedir o yardan
Hər gecə acıq eylər.
Samovar pıqqıldayır,
Qəndqıran şaqqıldayır.
Zəhləm gedir o yardan,
İşbilməz, naqqıldayır.
Su götürdüm hovuzdan,
Xoşum gəlir tovuzdan,
Yar mənə pencək alıb,
Astarı qanovuzdan.
Bu şux, şıltaq bayatılar Şamaxı şairəsi Pərinazındır. Həmin o şairənin ki, 1902-ci ildə dəhşətli Şamaxı zəlzələsinin şahidi olmuş və bu müsibətə də təsirli misralar həsr etmişdir:
Şəhərin dam öyləri,
Əsl tərxam öyləri.
Zəlzələ viran qoydu,
Dağıldı şam öyləri.
Bu gələn arabadı,
Qoy gəlsin arabadı.
Dünənki cənnət şəhər,
Bax, bu gün xarabadı.
Dağda biyan varmola?
Soyub yeyən varmola?
Bu əcəlsiz qırğına,
Hayıf deyən varmola?
“Sevinclə kədər əkiz doğulub” - deyiblər. Belə bir ifadə də var: “Bir gözü gülür, biri ağlayır”. Azərbaycan şairlərinin gülən gözləri, xoş saatları da olub. Amma gözləri daha çox qan-yaşla dolub, dərdli- ələmli ayları, illəri, yaxşı günlərini, saatlarını üstələyib. Odur ki, qadınlığın bu poetik salnaməsindən daha çox ah-fəryad səsləri ucalır. Şairələr xalqın ümumi müsibətlərinə - zəlzələlərə, talanlara, müharibə qırğınlarına, ölənlərə, itənlərə yas tuturlar. Şairələr Şərq qadını nın ümumi acı taleyine - hüquqsuzluğa, bərabərsizliyə, mütiliye ağlayırlar. Bir də hər şairənin, hər qadının öz şəxsi yaraları, şəxsi dərdi, itkisi var.
Böyük Natəvan 17 yaşında dünyadan gedən oğlu Mir Abbasa matəm saxlayır:
Boyun bəlasın alım, sərv tək yıxılma, oğul,
Doyunca görməmişəm getmə, birzaman, getmə!
Çıxaydı kaş gözüm, gorməyəydi hicranın,
Ölüncə bil edərəm naləvü-fəğan, getmə!
Sabahatək oturub çəkmişəm cəfalərini,
Boyum bərabərisən indi, əlaman, getmə!
İyirmi yeddi il sonra 20 yaşında gənc Məşədixanım Leyli, Natəvanın “Ölürəm” rədifli qəzəline nəzirə yazıb, nakam taleyinə ağlayır:
Nişanə qalmadı məndən. qızım da öldü mənim,
Gözümə oldu əcəb tirə ruzigar, ölürəm.
Leyli özünə ağlayır, itirdiyi qızına ağlayır, fəraq içində qoyub getdiyi şair sevgilisinə ağlayır. Bu nə qədər insani bir hissdir. Neçə- neçə qadın dünyadan belə nakam gedib. Amma onların demədiklərini, deyə bilmədiklərini Leyli deyib, bu sözlərlə onlan da, özünü də əbədiləşdirib. Poeziya elə insandan dünyada qalan nişanə deyilmi? Bir də, poeziya insanın möhnət, intizar, həsrət üzərində qələbəsi deyilmi?
XVII əsrdə beş Azerbaycan qızını əsir aparıblar. Onlar vətəndən uzaqlarda həsrət və möhnət içində ömürlərini başa vurublar. Bu beş qəlbin əzabları - üç əsrin sarsıntıları, qeyli-qalı arasında çoxdan itib,əriyib, unudulub. İtib? Əriyib? Unudulub? Yox, bu beş “Yesir qız”ın biri - Gülşad şairə imiş; özünün və rəfiqələrinin qüssələrini qələmə alıb və beş qəlbin harayı itməyib. Didilib tökülmüş cüng səhifələrin- dəlı, gül ləçəyi kimi zəif bir “ah”, bir giley, bir həsrət nəğməsi, üç əsrin başı üstdən gəlib bizə, bu günə çatıb:
Göydən ötən bölük-bölük durnalar,
Bizdan salam olsun Əcəm elinə.
Yaşıl geymiş sarı telli durnalar,
Bizdm salam olsun Əcəm elinə.
Beş qız idik bir arada, bu yerdə,
Ya ilahi, dərman elə bu dərdə
Canım durna, hər vətəndə, hər eldə,
Bizdən salam olsun Əcəm elinə.
XVII esrdən, “İstanbul şəhərindən - Qostəntəniyyə”dən gələn bu qəmli sədaya, XIX əsrdə Tehrandan başqa bir şairənin yanıqlı səsi səs verir:
Mən aşığam qara bax,
Qara salxım, qara bağ,
Tehran cənnətə dönsə,
Yaddan çıxmaz Qarabağ.
Bu şeir Ağabəyim ağanındır. İbrahimxəlil xanın qızı, İran hökmdarı Fətəli şaha ərə verilmiş Azərbaycan qızının “qızıl qəfəsdə” yazdığı şeir.
Bir-birinin müasirləri olan şairlərimiz bəzən şeirləşmiş, bir-birinə poetik cavablar yazmışlar. Müxtəlif şairələrin yaratdıqları “Ağam canı” rədifli qəzəllər buna ən yaxşı misaldır. Amma bu kitabda biz başqa bir səsləşməni də eşidirik: bir-birindən xəbərsiz olan, bəzən, hətta ayrı- ayrı dövrlərdə yaşamış şairələrin mövzu və tale səsləşmələrini...
Şairə Bəsti atasına, anasına, qardaşına, bibisinə, xalasına yalvarır, “yaşı əlli, ağ tükü qaşından bəlli, acı sözlü, zəhər dilli bir ağ yala məni verməyin” - deyə fəryad qoparır.
Zəhər qatdılar aşıma,
Bəlalar gəldi başıma,
Baxmadılar göz yaşıma,
Satdılar kaftara məni
Ağyal canavara məni, -
Deyən Əsmər, sanki Bəstinin səsinə səs verir, atasından, anasından, qardaşından, əmioğlusundan gileylənir.
Və elə bil ki, üçüncü bir şairə bu bəxtiqara qızı təsəlliylə ovundurur:
Gövhər deyər, zornan ərə verilən
Bu dünyada nə bir sənsən, nə də mən.
Çadra müsəlman geyim “moda”sının müəyyən bir ünsürü deyildi: o, əsarət rəmzi, mütilik timsalı, qadının öz üstündə daşıdığı fərdı, səyyar zindanı idi. Müsəlman evlərində əndərun və birun adlı iki hissə olurdu. Pəncərəsiz sal divarlarla küçədən, bayırdan gizlədilmiş içəri hissə - əndərun - qadınların yaşadığı yer, bütün ömürlərini sürdükləri dar və məhdud bir sığınacaq idi. Çadra yalnız geyim ünsürü olmadığı kimi, əndərun da yalnız memarlıq istilahı deyil. Çadra da, əndərun da - həyat tərzi, əxlaq və anlaq norması, islam şərqinin qadına olan “fəlsəfi” münasibəti idi.
Bu kitabı varaqladıqca düşünürdüm; şairələrimizin çoxunun ömrü- günü əndərunda keçib, həyatlarını qara çadra altında yaşayıblar. Bəs onda nə qəribə haldır? Bütün dünyadan təcrid olunmuş, sal daşlarla, kor, pəncərəsiz divarlarla ayrılmış əndəruna Azerbaycan qadınları bayırdakı geniş dünyanın bütün duyğularını, sevinc və kədərlərini keçirə biliblər, çadranın qara pərdəsi altından yer üzünün bütün rənglərini, çalarlarını görə biliblər, seçə biliblər...
Başqa dinlər kimi islam dini, insanın fərdini, “mən”ini öldürməyə çalışıb. Bu cəhətdən şəriət ehkamları qadınlara qarşı daha amansız olub.
İnsanın böyüklüyü, barışmazlığı və qüdrəti ondadır ki, o, həmişə öz mənliyi, qüruru uğrunda üsyana qalxıb. Bu insanlıq üsyanında qadınlığın da öz payı var. Bəzən “üsyan” sözün müstəqim mənasında qiyam, vuruş olub, qurbanlar aparıb. Belə şəhidlərdən biri Tahirə Qürrətüleynidir. Amma insan ləyaqəti uğrunda döyüşün zahirən görünməz, səssiz, sakit formaları da var, Şəriətin dünyanı qadına haram elədiyi bir dövrdə sevgi haqqında, həyat haqqında öz sözünü pıçıltıyla belə olsa da demək fədakarlıqdır, hünərdir. Çünki bu zəif pıçıltılar əsl şerə çevrilirsə, deməli onlar qəlbin çırpıntılarından doğulub. Qəlbin çırpıntıları isə, təbil zərbələrindən fərqli olaraq eşidilməzdir.
Əlbəttə, kitabdakı şeirlər nə kəmiyyet, nə də keyfiyyət baxımından eyni ölçüdə deyildir. Ancaq ən yaxşı şeirlərdə şairələrin məni, fərdi duyulur: hər birinin öz səsi, öz sözü eşidilir.
Ağabəyim ağanın qəzəlindən iki misra hifz olunub. Bu beytdə narın meh kimi yüngül, güclə sezilən bir təəssüf var:
Əfsus ki. yarım gecə gəldi, gecə getdi,
Heç bilmirəm ömrüm necə gəldi, necə getdi.
Ağabəyim ağanın zərifliklə etdiyi giley qarşısında Şəhrəbanunun şikayətləri nə qədər ehtiraslı və çılğındır:
İşvə bilməz. qəmzə bilməz, naz bilməz,
Sevgi bilməz, söhbət bilməz, saz bilməz,
Söz eşitməz, qaş anlamaz, göz bilməz,
Ana, məni bir nadana verdilər.
Günahıma, babalıma girdilər.
Qoyun deyil qoyunlara qatam mən.
Öküz deyil çodarlara satam mən.
İgid deyil qucaqlaşıb yatam mən,
Ana, məni bir nadana verdihr,
Günahıma, babalıma girdilər.
Azerbaycan şairləri bundan da kəskin dillə danışmağı bacarırlar. Aşıq Pəri həddən artıq canfəşanlıq eləyən aşiqi “ağlma dua yazdır” - deyə yerində otuzdurur.
Zərif, məlahətli olmağı da bacarır şairlərimiz. Heyran xanımın bu misralarında nə qədər incə bir qadın işvəkarlığı var:
Ey sərv-qəddü simtək.
Şəkkər ləbü qönça dəhan,
Doğrusu, sən çox gözəlsən,
Biz də bir az pis deyilik.
Fatma xanım Kəminə sadəlövh bir səmimiyyətlə:
“Ey gözüm, Əhmədə bax, gör nə qəşəng oğlandır” - deyə, hisslerini gizlətmir.
Şairə Zeynəb isə azad insan hissini təbiiliklə ifadə edir:
Gəl eşit Zeynəb sözünü,
Yoldan yığ yarın gözünü.
Çox da incitmə özünü,
Götür məni qaç, İsmayıl!
Hər şeir bir insan xarakteri, bir qadın temperamenti, bir taledir! Duymağı, sevməyi bacaran, bəzən hissləri uğursuzluğa düçar olan, bəzən yarından, bəzən övladından, bəzən vətəninden ayrı düşən qadınlar... Daha çox ağlayan, amma gülməyi də bacaran, iztirab çəkən, ümid bəsləyən, arzularla yaşayan, düşünən, duyan qadınlar... Həyatlarını, hisslərini şerin diliylə əbədiləşdirmiş, ömürlərinin şerə dönmüş qəlpələrini bizə yadigar qoyub getmiş şairələr...
Dünyanın hər üzünü görmüş, şux bayatıdan hüznlü qoşmalara qədər hər ovqatda şeirlər yazmış Bəsti təqribən yüz il ömür sürüb, ömrünün bir əsrini başa vurarkən Bəsti sevincini, dərdini, duyduqlarını çoxdan unutmuş, yaşıdlarının, müasirlərinin çoxunu torpaqlara tapşırmış, qəribə bir “vaxt qürbətine” düşübmüş. Bu “vaxt qürbətində” onu tanıyan qalmayıb. Şairə qəribə bir nisgillə:
Aşıq Bəsti mənəm,
Ellər tanımır...-
deyir və bu yaşında belə sırf qadın psixologiyasına məxsus bir işvəylə əlavə edir:
Sinnim doxsan olub
İllər inanmır.
Bir əsrlik ömrün müdrik təcrübəsindən Bəstinin başqa bir poetik və dərin obrazı da yaranıb:
Məleykə boyludu, şirin ləhcəli,
Əzəldən tamaşa olan bu dünya.
Qoca cadugərdi, aldadır səni,
Cavanlıq donunda qalan bu dünya.
Zənnimcə, bu obrazı yalnız qadın sənətkar kəşf edə bilərdi.
Azərbaycan şairlərini oxuyun, tanıyın, sevin. Onlar bu sevgiyə layiqdirlər.
No comments:
Post a Comment