سو ...

ممد علی 

شیمی‌ده ایکی آتُم هیدرُژن (یونگول یا آغئر) و بیر آتُم اُکسیژن دن دوزه‌لمیش آخار مُلِکول‌لره سو دِییله‌ر کی، عادی ایستی لیک و باسقئ دا، رنگسیز، ایی‌سیز و دادئ اُلمایان دئر.

یِر کوره‌سی‌نین اوچ دؤرددن بیری سو ایله اؤرتولوبدور. و اُنون اوستونده وار اُلان بوتون بیتگی‌لر و حیوانلار، اُ جومله‌دن اینسان بده‌نی قورولوشو و ترکیبی یوزده آلتمئش سودان دوزه‌لیب کی هِچ، گونده‌لیک یاشایئشئندا دا، سو اُلماسا، وارلئغئ و دیریلیگی تهلوکه‌یه دوشوب و بو سویون اُلماماسئ اوزانسا، اُلارئن اؤلومونه و آرادان گِتمه‌سینه سبب اُلار.

اینسان اؤزلویونده هاوادان باشقا، هامئدان و هر زاددان آرتئق سویا باغلئ دئر. ایسته‌ر هر گونکو یاشایئشئندا، ایسته‌ر گؤردویو ایشلرینده، یانئ قوردوغو مدنیت‌ده : اکین، دامداش، صنعت؛ بوغدا بِجه‌رتمه، پالچئق توتما، یویونما دا سودان واز گِچه بیلمه‌ز.

بو یازئ‌ِ، آخار سولاردان آرتئق دانئشدئغئ اوچون، قُیون قاباقجا بیر بالاجا بونلارا گؤره لغت کیتابئ تعریفینی وِره‌ک؛ آخئ آخار سولار بولانماز دئر !

بو سو آنجاق گؤیده‌ن گله بیله‌ر. یانئ دنیز سولارئندا، گونون و یِلین اثرینده تؤره‌نن بوغ، بولوت کیمی اُلاراق، یاغئش،  قار، دُلو  یاغدئرئب، چایلار آخدئرار. داغلارئن قارئ اری‌ییب چایلارا دؤنر یا اُلارا آخار. چایلارئن سویو اؤز آخئنئندا تُرپاغئن جانئنا هُپوب، ات تُرپاغئ قاتئ اوستونده  یِرین آلتئندا یئغئشئب قالار، یانئ سو یوخارئدان آشاغئ انه‌ر.

بو داغدان انن، اریمیش قارئن، یاغان  یا چیله‌نن یاغئشئن ایلک شئرئغئ، آخارئ دره آدلانار. و بیر آز گوجلندیکده سو آدئ گؤتوره‌ر. سودان گور آخئن اُلار چای، و ایری چای، یا ایکی چایئن بیربیرینه قارئشماسئ  ایرماق آدلانار.

مخلص، سو، یانئ دیریلیک، یانئ یاشایئش. بیتگی‌یه، حیوانا، آداما.

 

بِله‌نچی گره‌کلی بیر زادئن، یِر اوزونون هر یانئندا گؤیده‌ن یاغئب یِرده‌ن آخماسئ دُغرولماز. اُنا گؤره ده اینسان یئغئناغئ چایلارئن قئراغئندا اؤزونه یورد سالمالئ اُلار. یِر اوزونون بؤیوک شهرلری ده بونو یاخچئ گؤرسدیر.

چایئن سویونون زینه یا گور اُلدوغو یاشایئش یِری‌نین بؤیوک کیچیک‌لیگینی بل‌لندیره‌ر. اُنا گؤره ده بؤیوک شهرلر ایری چایلارئن یانئندا قورولوبدور، یا آیرئ بیر تهر دِسه‌ک بو شهرلر ایری چایلارئن یانئندا اُلدوغو اوچون بؤیویه بیلیب‌لر.

آمما هر زادئن دیبی سودا اُلا بیلسه‌ده، یِرده‌ن چئخاردئلان سویون اؤزونون دیبی سودا دگیل !  و اُنا گؤره ده هر نه قده‌ر ده سو گور، زُر اُلسا اُنو اداره اِتمک گره‌کدیر.. بؤیوک شهرلر ایری چایلارئن یانئندا اُلماسئنا باخماراق،   جماعتین بیر اوجدان آرتماسئنا و اُ شهرلره آغناماسئنا گؤره  یاخئندان گودمه‌لی و اداره اِتمه‌لی دیر.

 

قوراق، آز یاغئنتئ‌لئ یِرلرده بو اداره اِتمک هامئدان گره‌کلی دیر، اُنون اوچون کی،  بو یِرلرده سویو چایئن یا بولاغئن چئخارئندان آرتئق ایشلتمه، گِج‌ـ‌ تِز سو قئتلئغئ تؤره‌ده‌ر. و اُندان اؤترو کی، سو آنجاق ایچمک، یِمک دوزه‌لتمک، یویونماقدان اؤترو دگیل، آیرئ یِرلرده ده : اکینده، تیکینتی‌لرده، صنعت‌ده، اتومبیل‌ده ده لازیم دیر. ایرئ بؤیوک صنعت اُلان یِرده چُخلو سو ایشله‌نر.

بیر سؤزله، بشریّت، سوسوز، خیالا گتیریلمه‌ز  بیر زاد دئ.

شهرده یاشایانلارئن، یاشایئش مدلی‌نین ده‌ییشمه‌سی ده آرتئق‌راق سو ایشلتمه‌یه آپارئب چئخاردار. بونون اوچون مثل چکمه‌یه هامئدان یاخئن یِر ده، اؤز شهریمیز تبریزی گؤز قاباغئنا گتیرمک اُلار.

 

۱۳۵۷نجی ایلین  انقلابئندان قاباق ۷۵۰ مین آدامئن یاشادئغئ شهرین سویو، آجئ چایئندان باشقا، ایشگه بیر میدان‌چایئ، بیر ده سهند داغلارئندان گتیریلن بولاق‌لاردان اؤده‌نردی. شهرین ۲۰-۳۰ حامامئ دا بو سویونان دُلاندئرئلاردئ. آروادلئ کیشیلی هامئ بو حاماملاردا یویوناردئ. مرتب حاماما گِده‌نلر هفته‌ده بیر یُل عمومی حامامدا یا اُنون نومره‌لرینده یویوناردئ. ال الده، باش باشدا. سو بؤهرانئ دا یُخ ایدی؛ بالا-بالا یاشایئش مدلی ده‌ییشیلدی. هر کیم تازا اِو تیکدیریردی اُردا بیر حامام دا قُندارئردئ. بو دا البته سولار لوله‌‌یه دوشونده‌ن سُرا اُلا بیله‌ردی. شهرین قئراقلارئندا، داغ اته‌یینده، آقاجان آبادلاردا، حامبال آبادلاردا بللی دیر کی ایکی اُتاق بیر دهلیزده، یا قورولان کُمالاردا حامام سؤزو اُلا بیلمه‌زدی. حامام الی آغزئنا یِتیشن‌لرین تیکیلی‌سینده قُیولوردو.

بیر جاردان سُرا توتاق کی، اُن مین بو سایاق اِو دوزه‌له‌یدی. هفته ده بیر یُل حاماما گِده‌ن گونده بیر یُل، یِری دوشنده ایکی یُل، ایللاه دا یای گونلرینده یویونایدئ. بو اُن مین اِو اؤزو، یِتمیش هشتاد مین، هفته‌ده بیر یُل حاماما گِده‌نین سویونو بیر هفته‌ده ایشله‌دردی. بورادا  گونده یویونماغئ به‌ینمک یا پیس‌لمک  سؤزو یُخدو، سویون نه تهر ایشلتمه‌سینی دِمک دیر.

 

شهرده محله سولارئ لوله‌یه گِچیردیلن‌دن سُرا،  اِوینده لوله سویو اُلمایانلار اوچون، سو گؤتورمه‌یه بیر پارا کوچه‌لرده و میدانلاردا قئرانتئ قُیدولار.   بیر جاردان سُرا، بو قئرانتئ‌لارئن یئغئشدئرماسئ  سویون آزلئغئ، آدامئن سایئ‌نئن آرتماسئ‌نئن (ایللاه دا داغ اته‌یی محله‌لرده) بیرینجی سیقنالئ اُلدو

بو، قئرانتئ‌لارئ یئغئشدئرما اؤزلویونده دوزگون ایش ایدی. بیر پارا اِولر پالتار یویان تشتی قئرانتئ‌نئن یانئنا  گتیردیلر، و ایکی تومان بیرترکؤینه‌یینی یوماغا، آخارلاماسئ و سووا چکمه‌سی‌له برابر یوز لیترده‌ن آرتئق موفته سو ایشله‌تدیلر . بو اِودارلار قئرانتئ‌نئن گؤتورولمه‌سینه البت کی دُداق بوزه‌ردیلر. آخئ اُلارئن گؤزونده  دیبی سودا ایدی !

بو اُندا ایدی کی،  هله، طره‌ف «واسواسئ» یا «تاغوالئ» اُلمایایدئ !.

یاخئن گِچمیشده اُلمایان، آمما ایندی اِولرین قاباغئندا دایانان پیکان‌لار و آیرئ اُتورلار دا یویوناردئ.

شازدا چشمه‌سی، شاه چلبی، ایمام جومه و آیرئ بو کیمی بولاق‌لار،  سویون لوله‌یه دوشمه‌سینده‌ن، خیاوانلارئن سالئنماسئندان سو کوره‌لری‌ داغئلدئلار وچشمه‌لر ایتیب باتئب آرادان گُتدیلر.

 

هله بو، جماعتین ثابیت قالدئغئ، آمما یاشایئش تهری ده‌ییشدیگی حالدا باش وِریردی. تبریزی پاریس، لندن، نیویورک‌لا ده‌ییشیک سالان مُدِل، قاباقکئ مصرفینده‌ن قات قات آرتئق سو ایشله‌دیردی. هر انلی خیاوانئن آراسئندا، یا یوخارئ بولوارئن بوتون قوم، و سو ساخلامایان سدینده، دیزی قِییم سحرده‌ن آخشاما، زُراکئ چمنلره سو وِریلیردی. بو سولارئن هامئسئ دا لوله‌دن گلیردی، داها هر محله نین اؤزونون آیرئ بولاغئ یُخ ایدی.

ایش بِله گِتسه‌یدی، یاغئنتئ‌لئ ایل‌لرده بیر تهر یُلا وِرمک اُلاردئ.

آمما سؤز بوردادئر کی، شهر یوز ایل‌لرله وارئنا گؤره دایانمئشدئ،  یُرقانئنا گؤره آیاغئنئ اوزاتمئشدئ. یانئ تبریز شهری‌نین نه قده‌ر سو سازلایا بیلمه‌یی ایله، و هله ده چُخ آدامئن گؤردویو و یاشادئغئ زماندا شهرین دؤرد دؤره‌سی بوتونلوک‌له باغ باغات ایدی. شهر دِمک اُلار کی، اؤز یاشایئشئ اوچون زومارلئغئنئ اؤزونده و یاخئن یِرلرینده تاپماغا چتینلیک چکمه‌زدی. آرا سئرا، قار، یاغئش آزلئغئندان، یا بایرامدان سُرانئن شخته‌سینده‌ن، دُنوندان  و دُلوسوندان گلن قئتلئغئ حسابا سالماساق.

 

ایندی شهرین اُ  باغلارئندا، اریک، بادام آغاجئ، و اوزوم قانالارئ یِرینه، آز مرتبه‌لی و چُخ مرتبه‌لی دامداشلار گؤیه‌ریب. اُ بولاقلارئن هامئسئ باتئب. شهر اؤزونون یِمه‌لی گؤیونو ده بِجه‌رتمیر.

 

نِجه، و نی‌یه، شهرین بو گونه قالماسئ‌نئن سببی‌نی، اُنون اؤزونده آختارئب تاپمالئ‌یئق.

یوخارئدا ددیگیمیز کیمی، سویون اِوباشئ و آدامباشئ مصرفی قاباقکئ نسل‌لره گؤره چُخ آرتمئشدئ، و بو، شهرین اؤز جماعتی ایچینده باش وِرمیشدی.

 

۱۳۵۷نجی ایلین انقلابئندان سُرا، بیر نِچه ایلین ایچینده شهرین ثابیت سویو ایله، سو ایشله‌دنلرین سایئ غفلتاً بیرده‌ن بِشه قالخدئ. بو گؤرونمه‌میش آرتئم هاردان و نه اوچون باش وِردی یا دُغروسو، نِجه باش وِره بیلدی؟بو آرتئم هاردان تاپئلدئ؟

اُتوز قئرخ ایلده‌ن آز زماندا ۷۵۰ مین، اوچ میلیون یارئم اُلاندا، میدان چایئ یا آجئ چایئ دا شیشیب جیحونا دؤنمه‌میشدی.

آمما جماعتین سایئ نه تهه‌ر، بِله بیر گؤزله‌نیلمه‌ز سایدا، و بِله بیر قئسسا زماندا تحول تاپدئ؟

 

انقلابدان قاباق بؤیوک شهرلرده، شهردارئ‌لارئن، «محدوده» آدلانمئش یِرلرد‌ه‌ن اِشیکده دامداش سالماغئن، یانئ دُغروسونا دوراندا،کُما قورماغئن  قاباغئنئ آلماغا اختیارئ وار ایدی و بونون اوستونده چُخلو چکیش برکیش، الون چک یخه‌م یئرتئلدئ دا اُلموشدو. مسئله آمما یِرینده قالئردئ.

شهرین جماعتی‌نین سایئ‌نن آرتماسئ‌نئن سببی‌نی، انقلابدان سُنراکی، ایلکین کیم‌کیمه‌لیک و ایشلرین  قارئشماسئندان کی، محدوده زاد ایشی‌نین دالئنجا  گِتمیشدی؛ و اُندان باشقا سیاسی ایش بیلمه‌زلیک، یالان، و دُغرولا بیلمه‌ین وعده‌لرده‌ن یارانان گؤزه‌تله‌مله لرده آختارماق مومکون دور. بیر پارا حال‌لاردا کند اهلی بیربیری‌نین دالئنجا گلیب،  بوتونلویو ایله شهره هایاندان گلمه‌سینه گؤره، دوشدویو یِرده کُما قورماق‌لا،کندی شهرین قئراغئندا دیکه‌لتدیلر و اُلدولار شهرین بیر قئراق محله‌سی.

بیر زاد دا وار ایدی کی، بو قاباقکئ محدوده‌دن اِشیگی، ترکیبینه گؤره، یِری گلمیشکن، شهرلی‌لره قارشئ، و آیرئ-‌آیرئ مقصدلره سفربر اِتمک ال‌وِریشلی اُلدوغو، دوشونولمه‌لئ بیر مطلب دیر.

یُخسا یِددی یوزمین‌لیک بیر شهرین عادی حالدا و شرایطده طبیعی آرتئمئ یوزده بیر یا ایکی آراسئندا توتولسایدئ اُن مین نفره چاتاردئ، و اُن ایلین ایچنده بو سای ساخلانئلا بیلسه‌یدی یِتمیش مین له یوز مین آراسئندا بیر زاد اُلا بیله‌ردی.

یِتمیش مین، یوزمین هارا، اوچ میلیون هارا. بس بونون جماعتین طبیعی آرتماسئنا دخلی اُلا بیلمه‌زدی. بو اِله هامان آرا قارئشماقدان تؤره‌نمیش، و دالئسئ سوره‌کلی شکیلده هاوادار یئغماق گؤیلونده‌ن قاباغا گلن دیر. شهرده گزه‌ن سؤز کی، دِییردی مثلاً :  اهرلی‌لر تبریزی بیر گولـله ده آتمامئش اله گِچیردیبلر، بو مطلب اوچون دوزه‌لمیشدی. بو جماعت آرتئمئ، سیاسی باخئمدان اوره‌یه یاتان گؤرونسه ایدی ده، عملی و تکنیکی باخئمدان حکومت اوچون بؤیوک، هریانلئ مسئله‌‌یه دؤنه‌جک ایدی. و بیرینجی‌سی ده، سو یِتیرمک سؤزو ایدی. بللی ایدی کی، الده اُلان سو ایله  شهرین قئراقلارئندا دوزه‌لمیش کُمالارا لوله سویو وِرمک اُلا بیلن دگیلدی. آمما اُرادا یاشایان خلقه ده، سوسوز یاشاما اُلا بیلن بیر ایش دگیلدی. بیر یِرده کی، عمومی حاماملارئن یوزده دُخساندان چُخو آرادان گِدیردی، یویونوب آرئنماق اؤزو چتین مطلبه دؤندو. و دیبده ایش اُرا چکدی کی، هر بیر آخان سویو، ارخی هده‌فه دؤنده‌ردی.

 

تبریزین اؤزونده، شهرین گون باتانئندا اُلان و اُنون اساس گؤی گؤیرنتی احتیاجلارئنئ اؤده‌ین محله‌لره : آخئنئ، ام‌زینه‌دین، جامئشاوان، حؤکماوار، قره‌ملیک انقلابدان قاباقکئ مهاب،  ایندیکی «مهاب قدس» و اُنا تای شرکت‌لرین اُلمادئغئ ایله، قدیمکی‌لر، آجئ چایئندان آلتئ ارخ‌له اکینلری سووارماغا سو گتیرمیشدیلر. نه پُمپو وار ایدی نه لوله‌سی. اُنون اوچون کی، بو سو اؤز آغئرلئغئ ایله آخئب گِله‌ردی. اکینچی‌لر اکینه سو وِره‌دی، و ارخینی آرئتلاردئ. آجئ دا یاتاغئندا آخاردئ و اورمو گؤلونده ده گمی اوزه‌ردی. بو سایاق، طبیعتی کُرلامامئش اُندان (آخار سودان) اؤز پایئنئ گؤتورمک اُلوردو، گؤلون اؤزونه پای چئخماق یُخ !..

سو گؤله چاتاندان سُنرا، هامپالارئن و حکومتین الینده‌ن چئخمئش اُلاردئ. اُنا گؤره تک آجئ چایئ‌نئن یُخ، اورمو گؤلونه تؤکولن بوتون چایلارئن و سو آخئنئ‌نئن قاباغئنئ هر تهر سدلرله کسمک‌له، سویو سدین دالئندا، یانئ اؤز الینده و فرمانئندا ساخلاماق مومکون اُلدو. یانئ طبیعته ده بوینوز گؤرستمکله، یِر کوره‌سی ایندیکی فُرمونا دوشنده‌ن بری، اورمو گؤلونه آخان چایلارئن، بیربه بیر،سویونو قاپسایئب، و- تاماشالئ بوراسئ کی، گؤلون بِله‌نچی حالت‌ده قوروماسئنئ بیلمک‌له،-  اُنا دا  بیر پای چکیب، و «حقابه» آدئ ایله سدین سویوندان کاغاز اوسته وِرمه‌لی اُلوبلار کی، اُنو دا وِرمه‌سینلر.  وِرسه ایدیلر ده، اُ پای ایله اورمو گؤلونده‌ن «قورو گؤل»دن بؤیوک بیر زاد قالمازدئ، داها نه اورمو گؤلو؛ دونیانئن شُر گؤل‌لری‌نین لاپ یِکه‌سی. بس دییه‌نده کی، گؤلو برغرض قورودوبلار، بو تهر ایشلر گؤزده توتولور.

انقلابدان بیر نِچه ایل سُنرا ایشه سالئنان گؤتورگه، کندلره اهمیت وِرمه‌سینی گؤرستمک، و اُلارا  بیر گون آغلاماق و اکینه سو یِتیرمک، اؤز دِدیک‌لری اؤزونو اؤده‌مه «خودکفایی»آدئ ایله، بو گؤله آخان هربیر چایئن قاباغئنا  سد باغلادئ، (۲۹ سد).  من بونویازاندان سُرا بیر آیرئ یِرده اُخودوم و گؤردم کی غریبه غافیل ایمیشم. اُنا گؤره کی، اُ مقاله ده یازئلمئشدئ اورمو گؤلو حوضه‌سینده  ۵۳ سد «ایشه دوشوب !»، ۹ سد دوزه‌لمکده دیر و ۲۳ سدین اوستونده ده «مطالعه !» اُلونور.

بو سایلارئن یِکونو ۸۵ اُلور؛ اُندا  اؤز اؤزمده‌ن سُروشدوم کی، بو گؤله بو سایدا چای تؤکولور؟؛  یا هر آخار سویون اوستونه بیر نِچه سد باغلانئر؟.

 بو دا، یا سد دوزه‌لتمک آدئندا تازا بیر آزاردئ، یا انقلابدان سُرا مقدس اُلموش مهاب، و ایران- عراق ساواشئندان قالان بولدوزرلر و قرِیدرلر ایش‌سیز قالماماق اوچون، و یا ایش بیلمه‌زلیگین یوکسک مرحله‌سینه چاتماق و یا هامئسئ بیر یِرده اُلدوغونو یِتیریر؟. نِجه یانئ بیر گؤله آخان چایلارئن هامئسئ‌نئن قاباغئنئ آلاسان و بونا دوشونمه‌یه‌سن گؤل نه گونه قالار؟ بو البت کی مومکون دگیل. بس اُندا بو ایشی گؤرمک بیله-بیله و نتیجه‌نی قاباقدان گؤره-گؤره  گِنه بو ایشی دوام اِتدیرمک آیدئنجا‌سئنا بونو یِتیریر کی، نیت سویو ساخلایئب و اؤز خیالئندا گؤلو سدلرین دالئسئندا بؤلوشدورمک دیر، یانئ گؤلو، گؤل کیمی آرادان آپارماق دئ.(یا کچل حسن یا حسن کچل؟)   آمما طبیعتده کچل حسن هامان حسن کچل دگیل. بو سولاردان هر نه استفاده اُلونسا دا، بونو بیلمه‌لی‌ییک کی، بشرین الینده‌ن گلن هِچ بیر زاد، اورمو گؤلونون قوروماسئ فاجعه‌سینی جبران اِده بیلمه‌ز. بشر ویران اِده‌بیله‌ر،آمما ویران اِتدیگی‌نین یِرینی هِچ زمان دُلدورا بیلمه‌ز. هانسئ ساغلام فیکر دؤرد سله آلما، بش دویوشو قئرمئزئ بادئمجانلا اورمو گؤلونو توتوشدورا بیله‌ر !؟

بونو دا گره‌ک دِمک کی، بوتون سد وئرمالار، هر نه  قده‌ر ده بونا گؤره یالان سؤیله‌نسه، آنجاق خلقه ایچمه‌لی سو سازلاماق اوچون دگیلمیش.  هر چای یاتاغئ هنده‌ورین نفو‌ذلوسو، ایشی الینه گِچیرتمیش آدامئ، ایندی‌یه کیمی دِم یِرده گؤره بیلمه‌دیگی ایشی، یا بایئرئ اکمک اوچون سدین سویو ایله گؤرمک ایستیردی؛ و هر تهه‌ر اُلموشسا هده‌فه چاتمالئ ایدی. آخئ هر زمانئن اؤزونه گؤره  قُلچماغئ اُلمازمئ؟  

اورمو گؤلونه گؤره یازئلان بوتون مقاله‌لرده، متخصص‌لرین هامئسئ بونو قبول اِدیر کی، سویون یوزده دُخسانئ اکینچی ‌لیکده ایشله‌نیر. و هامئسئ دا بو اکینچی‌لیگین سو ایشلتمه راندمانئ‌نئن فاجعه‌لی آزلئغئنا قُل چکیر. سد سویو چاتمایان یِرده ده، درین قویو وئرماق‌لا یِرین تکینده میلیون ایل‌لر یئغئلمئش سویو بیر نِچه ایلین ایچینده بُشالتماق ایشینه همت گؤستردیلر. هر ایل قویونو درینلتمک ده، بیله‌لرینه بونو قاندئرا بیلمه‌دی کی، یوخارئدان امن سودان آرتئق گؤتوره‌نده، مایادان خرج‌لنیر، قازانجدان یُخ !

 

اِشیده‌ن ده کی درین قویولارئن چُخونو اجازه‌سیز قازئبلار، پیشمیش تُیوغون دا گولمه‌یی گله‌ر.

درین قویو قازماق اوچون گره‌ک اُلان بوسات هر کندده، هر کوچه باشئندا تاپئلماز کی. اجازه‌نی ده، یا رسمی اداره‌لر، یا دا هر یاندا تاپئلان یِرلی رسمی‌لر وِریبلر. بیر کندده کنکان اُلانداکی، بیر کولونگو، بیر دُلچاسئ  اُلار، بوتون هنده‌ور کندلرین خبری اُلار، نِجه بی‌یُل بیر کؤوشنده درین قویو قازئلا، و اُرانئن رسمی‌لری، ژاندارما و اُنا تای تشکیلاتئن قویو قازاندان اجازه کاغازئنئ ایسته‌مه‌یه؟. بِله اُلدوغونا گؤره ده یوخارئدا، یِرین اوستونده سدلر سویو دایاندئرئب ساخلایاندا، یِرین آلتئ‌نئن سویونو دا درین قویولار رسمی قُلچماقلارئن اجازه‌سی ایله چئخاردئبلار. داها بونا خلقه ایچمه‌لی سو وِرمک آدئ قُیماق اُلمازدئ.  سویو سِلینه ایشله‌دیب،  قئرمئزئ بی‌بر بِجه‌ردیب و روسیه‌یه ساتماغئ اکینچی‌لر باشا دوشموشلر یا، نفت‌دن باشقا «صادرات» حسابئنا یازمالئ‌دئر؟؛ یا آزوقه‌سینی اؤزو تؤره‌تمه‌یه (خودکفایی آدئ ایله)دوشونن یِکه‌باشلار؟ اورمودا  باغلاردا آغاج دیبینده، تئرتلایان آلمالار هانسئ سویونان بِجه‌ریلیب؟ بلکه ده بونو بِله دوشونورلر و قبول اِدیرلر کی، سویون اورمو گؤلونده بوغ اُلوب گؤیه قالخماسئندان، ساتئلمایان (قیمتینه گؤره ده اُلموشسا) و تئرتلانان یِمیشلر بِجه‌رتمک  یاخچئ‌دئ. آمما بونو سیندیره بیلمیرلر کی، بیر یُل‌لوق قبول اِتمک لازیم دی کی، بو اؤلکه‌نین ایقلیمی شرایطینه، و اکینچی‌نین تکنیکی چاتئشمازلئغئنا  گؤره هِچ واخت بو آرتمئش و آرتان جمعیتین آزوقه‌سینی اؤزو تؤره‌ده  بیلمه‌ز.

اورمو گؤلونون بو کؤکه دوشمه‌سی، یا زاینده رودون سویونون یزد شهری‌نین چؤلونه چؤنده‌ریلمه‌سی یا قاباقلار خوزستان‌دا آخان سولارئن داغدا دؤنده‌ریلیب آیرئ بیر یِره آپارئلماسئ طبیعتین یاراتدئغئ مُدِلی بیربیرینه وئرماق نه اوچون واجیب اُلموشدو؟  به‌یم اؤزلری ایسته‌دیگی و یاراتدئغئ شرایط و توتدوغو یُل دان باشقا بیر زاددئر؟

بِله‌لیک‌له هم بیر زمان سنگر دوزه‌لتمک اوچون ایشله‌نن ماشئن آلات بورادا ایشه سالئنئب، و تُرپاغئن دالئندا چایلارئن سویونو  ساخلاماقدان و گؤلو آیاقدان سالماقدان سووای، بیر پارا جیبیشدانلارا چُخلو  پول آغنادئبدئر.

اورمو گؤلونون نه قُلچماغئ، نه مجلیسده وکیلی وار ایدی، و نه ده قره جماعت‌دن باشقا اوره‌یی یانانئ.

 

هر حالدا، ایندی بو شهرین - و آیرئ شهرلرین ده- بؤیوک، و دِمک اُلار، حل اُلونمایان مسئله‌سی، یانئ چُخ‌ـ‌چُخ آدامئن، کیفایت اِتمه‌ین آز بیر سویون باشئنا یئغئشماسئ دئر. یِر کوره‌سی‌نین قئزئشما بؤهرانئ بونو درینلتسه ده، اُنون اصل سببی دگیل. اصل سبب جماعتین سایئ (اُنون سو ایسته‌ین هر باخئمدان احتیاج‌لارئ‌نئن) و سویون میقدارئ آراسئندا رابطه‌نی دوزگون باشا دوشوب اداره اِده بیلمه‌مه، و اُلو کی، اداره اُلونا بیلمه‌مه‌سی، و سویون زیانئنا بیرـ بیرینه وئرئلماسئ دئر.

بو سو آرتا بیلمه‌یه‌جک، آمما جماعتین آرتماسئ اوزاناجاق و اوزون سوره‌جک؛ و بو آرتماغئن نه کی تکنیکی، اجتماعی، سیاسی مسئله‌سی وار، بیرـ بیری‌نین اوستونه دویونلنمیش دویونلر کیمی هر بیر مسئولیت داشئیانئن قارشئ‌سئندا دیکه‌له‌جک.

قوراق، و ایندی‌لر گؤروندویو کیمی قارسئز، یاغئش‌سئز بیر اؤلکه‌ده اصل مسئله سو ایشله‌دن جماعتین اؤزو، و اُندان تؤره‌نن مسئله‌لردیر و اُلماقدا دا دایاناجاق و دیره‌نه‌جک.

 

یوخارئدا دِدیگیمیز سیاسی ایش بیلمه‌زلیک بونون قارشئ‌سئندا حیره‌ت‌لندیریجی بیر حالدا جماعتین آرتماسئنا اِله هؤله‌سک جان آتئر کی، اُنا حتا جایزه وِرمک ده ایسته‌ییر.  یانئ، دُغرودان دا بوسیاست، بونو بیلمیر کی، ایندیکی جماعته و اُنون هر طره‌ف‌لی، سویا اُلان احتیاجئنئ ( و تک ده سویا یُخ) اؤده‌یه بیلمه‌ین بیر تشکیلات، آرتئقلاشاسئنئ هاردان یِتیره بیله‌ر؟ یا هِچ سو زاد اُنون مسئله‌سی دگیل؟ یانئ آغئرلئغئنئ یِر چکه‌ر، روزوسونو دا آللاه وِره‌ر؟

 

بوردا دئر کی، بیر سیاسی یانلئش ایسته‌ک، گله‌جک   سیاسی و اجتماعی مسئله‌لرین دُغولماسئنا میدان آچئر و سُرا هامان مسئله‌نین قارشئسئندا جرجه‌نک دوشوب، آچماز اُلور.

 

بیر زادلار وارکی، اینسان الینده دیر. و اُنون ال قاتماسئ اُلارئ اُلا بیلن قده‌ر دوز یُلونا قُیا بیله‌ر. اُُ جومله‌دن  جماعتین سایئ‌نئن آرتماسئ دئ. مسئولیت داشئیان  سیاسی قدرت، وِره بیله‌جه‌یی سو (وآیرئ فقره‌لر ده) اؤلچوسونه گؤره، جماعتین آرتماسئنئ کنترل اِتمه‌سی ایله، ایشی جئزئغئندان چئخماغا قُیماز. داها اؤزو ایندیکی جماعته سو چاتدئرا بیلمه‌دیگی حالدا، اُنو آرتئرئب ، سیاسی دلیل‌لره گؤره سایئنئ ایکی یوز میلیونا چاتدئرماق ایسته‌یی اووج ایچینده توک بیتیرمکدیر؟ بو ایقلیمین اِله‌نچی سایلارا قابئ یُخدور.

 

بو یاخئن زمانلاردا ایراندا سو مسئله‌سینه گؤره یازئلان مقاله‌لرده سویون اداره اِتمه‌سینه هامئدان آرتئق  ایشاره اُلونور. آمما هِچ بیرینده جمعیت آرتماسئنا تُخونان سؤزه راست گلمک اُلمور.

گویا اگر اُرادا اداره اِتمه دوزگون و یازئلاردا دِییلن(یا دِییلمه‌میش) فُرمدا السایمئش، ایندی دوشدویوموز وضعیته توتولمازدئق. دوزدور کی، اداره اِتمک اؤزو اساسی زادلاردان بیری دیر، آمما اداره اِتمک اوچون بیر زاد اُلماسا یا ان آزئ گره‌کلی اؤلچوده اُلماسا،  لاپ دوزگون اداره اتمه، نه ایش گؤره بیله‌ر؟  ان یوخارئسئ سوسوزلوغو بؤلوشدوره‌ بیله‌ر. جواهیر لعل نهرو دِدیگی کیمی یُخسول‌لوغو بؤلوشدوره‌ر.

 

قالدئ یِتیشدی تکنیکی ایشلر؛

آرازدان و قئزئل‌اوزه‌ن دن باشقا،آذربایجانئن ایچینده آخان چایلارئن هامئسئ اورمو گؤلونه تؤکولور یا داها دُغروسو تؤکولردی. بونو گؤرستمک اوچون بو چایلارئن- هر هانسئ اُلور اُلسون-، اورمو گؤلونه یاخئن یاتاغئنا باخماق کیفایت اِده‌ر. هامئ چُخدان دئ بیلیر کی، بو گؤل  (شُرلوقدا) دونیانئن اُنونجو  شُر گؤلو، آمما اُلارئن هامئسئندان یکه‌سی دیر.

اؤلو دنیز یا بحر المیت بو گؤل‌لرين لاپ چوخورو (۴۲۹متر دنیزدن آشاغئ و دونیانئن لاپ چوققور یِری)

و اورمو گؤلو احتمال‌لا یِر اوزونون، لاپ یوکسک (۱۲۶۷-۱۲۸۰متر) دنیزده‌ن یوخارئ شُر گؤلو سایئلئر.

 

سیاست اؤزو یاراتدئغئ مسئله‌نی چئخارتماق اوچون، آیرئ مسئله‌لر یارادئب. قاباقکئ مسئله‌لر، یانئ جماعتین سایئ‌نئن نِجه گلدی آرتماسئ، سیاسی قدرتین الی ایله کنترل اُلمالئ اُلدوغونا باخمایاراق، بو کنترل اُلا بیلن مسئله‌یه گؤره کی، زمانئندا اُلمادئ؛ کنترولو هامئ‌نئن الینده‌ن چئخان اورمو گؤلو مسئله‌سینی تؤره‌تدئ. و سُرا اُنو یاسالاماق اوچون، بیر پارا الی چؤتگه‌لی متخصص‌لر، اوتانمازجاسئنا اُرادان چئخاردئلان دوزون اؤلچوسونو تخمین اِده‌ره‌ک، یوز میلیارددان یوخارئ دوز آلئش وِریشی خیال اِتدی. و ایندی ده اُرادان لیتیوم چئخاردئب ساتما خام خیالئ اُرتالئقدا گزیر.

آدامئ تک‌لیکده، -یا اِل‌لیکده- شور گؤتوره‌نده عقیل گؤزو یومولار و دوزا گِده‌ر؛ و اُ دا اورمو گؤلو قضیه‌سینده اِله  دُغرولدو، و دوزا گِده‌ن ، دوزا دا یِتیشدی !.

 

آرازدان سُرا دا، خزه‌ر دنیزینده‌ن، خیالئندا اُرا  لوله چکدی. هِچ دِمه‌دی کی‌، خزه‌ر دنیزی اوقیانوس دان

۲۶  متر آشاغئدا و اورمو گؤلو هامان اوقیانوسدان ۱۲۰۰متر یوکسک‌ده دیر. یِری گلسه‌یدی اوقیانوس کبیرده‌ن ده لوله چکه بیله‌ردی اورمو گؤلونه.  نِجه کی بیر پارا متخصص‌لر خلیج فارسدان یزدین گؤبه‌یینه جان انلی بیر کانال چکیردیلر و سویو اوزو یوخارئ یِریدیب، «دوز چؤلو»، و «لوت چؤلو»نو بهشته دؤنده‌ریردیلر.

 

بو ایشلر دُغرودان دا ایش بیلمه‌زلیکده‌ن‌دیر، یا بر غره‌ض اُلور، و اُلا بیلیر؛ اؤزو ده اؤلکه‌نین هر بیر بوجاغئندا؟. هر هانسئ اُلموشسا دا، آنجاق بیر حکومتین عمومی  سیاستینه باغلئ اُلماقدان آیرئ بیر زاد  اُلابیلمه‌ز. و اُ  دا هر  نه قده‌ر مرکزلشدیریلمیش اُلسا، توتدوغو تصمیم‌لر و گؤردویو ایشلر اؤز باشئنالئغا آرتئق میل اِده‌ر.  بیر یِرده، ملی حاکمیت اُلمایاندا، مرکزین هر بیر شئلتاغئنا دؤزمک مرکزده‌ن قئراقلارئن بُرجو سایئلار. خوزستانئ قورودار کی، قوم چؤل لرینده دمیر اریده، یا دویو اکینی یُلا سالا. بِله‌نچی بیر حکومت اؤلکه‌نین هر بیر بوجاغئنئ اؤز مالئ  توتوب، طبیعته و تاریخه اعتناسئزلئق گؤرسده‌ر، و  اُنون گؤزونده آرازدا آخان سو «مشاع» مال کیمی ایکی مین کیلومتر اوزاغا آپارئلا بیله‌ر و موغان چؤلو سوسوز قالار. آمما آراز چایئ آخان تُرپاق یی‌یه‌لرینین، اؤز ملی حاکمیت‌لری اُلاندا مرکزین بیر اداره‌سینده اُنون وارلئق- یُخلوغونا تصمیم توتولا بیلمه‌ز. اورمو گؤلو ده، بو حاکمیت‌سیزلیکده‌ن بو گونه قالدئ.  اُنون تایئ کارون چایئ داکی،  اهوازدا آخمالئ ایدی، اُراداکئ یاتاغئ قورویوب، اُنون سویو ایله اؤلکه‌نین قوم چؤلو  اُرتاسئندا دویو اکیلمه‌زدی.

 

بیزلر، حقلی اُلاراق، کلنیالیزمی قئنایردئق کی، بیزلرین نفتی‌نی یِرین تکینده‌ن چئخارئب آپارئب اؤز قازانجئنا ایشله‌دیر. آمما  نفتین یِرینه مثلاً کارون چایئ‌نئن سویونو داشئ‌یئب آپارسایدی، دِمه‌زدیک کی، اُلسون، نفت دگیل کی !.  نفت اُلایدئ یا سو،  هر ایکیسی تالان اُلوب الده‌ن گِده‌ردی، و هامئدان قاباق خوزستانلئ‌لارئن الینده‌ن.  آمما، ایندی بیر آیرئ تهرده، هامان سویو، هامان خلقین الینده‌ن چئخارتماق، یا داها دُغروسو هامان ایشی گؤرمه‌یین، کلنیالیزمه غریبه اُخشایئشئ وار دئر.

 

ممدعلی