تأملی بر ایده قهر و خشونت

هدایت سلطانزاده 

چند کلمه در باره این نوشته

خشونت بعنوان یک پدیده اجتماعی واژه ناخوشایندی است که واکنش منفی انسان ها را بر می انگیزد.شناخت و واکاوی آن از سال ها قبل ذهن مرا به خود مشغول کرده بود. گفتن اینکه خشونت چیست  ، آنهم برای مردمی خسته از خشونت که وجود آنرا با ذرات  استخوان  خود حس کرده اند ، دشوار است ، ولی فراروی از سطح حسی و شناخت جوهر و درونمایه آنست که به  ما امکان کنترل خشونت را می دهد. رسیدن به زندگی  صلح آمیز ، بدون شناخت عنصر قهر در زندگی ناممکن است.

یکی از انگیزه های من تلاش برای فهمیدن درجه خشونت بی سابقه در حکومت اسلامی است. برای پاسخ به چرائی آن ، باید آنرا در متن فراتر و دایره بزرگتری قرار داد ، زیرا خشونت برای خشونت وجود ندارد و هر خشونتی از یک منطق درونی تبعیت می کند. هر خشونتی با حفظ ويژگی های خود در متن اجتماعی و سیاسی ودربرهه معینی از تاریخ هرکشوری، مشترکاتی بادلایل بنیادی تری  دارد. تاریخ معاصر ایران ، خشونت های متعددی رااز طرف قدرت های سیاسی حاکم  تجربه کرده است ولی تاریخ حکومت اسلامی در این مورد می توان گفت بی مثال است. از پاره ای لحاظ ، خشونت حکومت اسلامی خشن تر از نازی ها برای شرایط زندگی ایران بوده است . کمتر گوشه ای از حیات اجتماعی است که از خشونت حکومت اسلامی مصون مانده باشد. در هر کوچه و خیابانی و در هر حوزه ی از زندگی ،  خشونت اسلامی سایه گسترده است ، حتی خانه ، یعنی آخرین تنفس گاه امن  انسانی  در این حکومت نیست.باید از خود سوال کنیم چرا؟          

در طیف نظریه پردازان  مختلف سیاسی ، در بررسی خشونت غالبا تمرکز بر رابطه انقلابات و خشونت بوده است . این به معنی نادیدن و عدم شناخت جوهر و اساس مساله است. بی تردید ، هر انقلابی ، معادله قدرت در جامعه را برهم می ریزد. ولی نفس انقلاب نیست که موجب خشونت می گردد. دوره های انقلابی ، دوره های کوتاه زمان  درعدم تعین قدرت هستند که به رابطه بخش هائی از جامعه با قدرت حاکم و در لحظاتی کوتاه محدودمی گردند. این دوره عدم تعین هرگز نمی تواند  پایداربماند  چالش قدرت دیر یا زود معادله را به نفع نیروهای  اجتماعی معینی و درشکل نظام مند یک قدرت  - چه به شکل پیروزی انقلاب و چه به شکل پیروزی ضد انقلاب - را به خود می گیرد و خشونت ، بیرون از دایره  وقوع زمان درانقلاب ، در سطوحی متعدد و چند لایه شکل عوض کرده و تداوم می یابد، زیرا خشونت از عامل نقش انسانی نشات می گیرد و نه از عامل زمان. زمان مثل ابر گذرا میمیردو بی تقصیر است و بار وقوع خشونت را باید از دوش زمان و ارائه انقلاب بصورت یک متافیزیک خشونت برداشت .این تفکیک مفهومی ، اهمیت کلیدی  در فهم خشونت دارد ، زیرا خشونت در هر زمان با گروه های انسانی مشخص  و قدرت سياسي و نیروهای اجتماعی معین مرتبط است.هنگامی که خشونت ، شکل نظام مند سیاسی و اجتماعی بخود می گیرد ، الزاما کارکرد اقتصادی و طبقاتی پیدا می کند و لایه هائی از باد حادثه برمی خیزند و در مرکز ثقل قدرت نشسته و دستشان بر جان و مال مردم باز می گردد و خشونت دیگر درسطح فردی قابل توضیح نیست .                  

 بر رسی جدی خشونت  می توان گفت که به دهه های آغازین قرن بیستم بویژه وقوع جنگ جهانی اول برمیگردد.لیکن موضوع وقتی بصورت جدی تر مطرح می شود که ما این سوال را در برابر خود قرار دهیم آیابدون انقلابات خشونت نظام یافته ای در جوامع انسانی وجود داشته و دارد یا نه؟ پاسخ اگر مثبت بود ، در آن صورت  باید گفت که وقوع انقلابات و آغشتگی احتمالی و نه حتمی  آنها به خشونت  ، فرع بر وجود خشونت است.افزون بر آن ، انقلابات دوره های بسیار کوتاهی در تاریخ ملت ها و جوامع انسانی بوده است و اکثر دور های تاریخی بزرگ فاقد چنین رخدادهائی بوده اند بی آنکه ، خشونت از مناسبات انسانی کنار رفته باشد. به عبارتی بی انقلاب نیز همواره خشونت  وجود داشته و دارد.بنابراین فهم نادرست و ناقصی است که خشونت راصرفا از ذات انقلابات بتوان نتیجه گرفت و به آن هويت ذاتي مستقل از روابط اجتماعي داد.        

به باور من ، هستی شناسی خشونت و به مفهومی وسیع تر،  هستی شناسیِ قهر، ریشه در خودآگاهی انسان ، قدرت سیاسی ، مذهب ( بعنوان نهاد ایدولوژیک) و روابط تولیدی  در تمامی صورت بندی های تاریخ انسان دارد. این رابطه بهم پیوسته و اندام واره ،  سازنده تاریخ انسان بوده است که به نوبه خود، در مناسبات طبقاتی ، جنسیتی ، زبان و فرهنگ ،  قانون و فلسفه حقوق، و روانشناسی اجتماعی و مناسبات قومی یا اتنیک  ودر زبان و فرهنگ رمز گذاری و بازتولید می شود و بنابراین در ورای این واژه مجرد ، ما بالایه بندیهای متفاوتی از مفاهیم مواجهیم که عامل انسانی پیش برنده آنهاست . این عامل انسانی ، بدون مشخصه های گروه ها و طبقات و منافع ویژه آنها ، و ایدوئولوژی های متضاد، و بدون تکیه بر نهاد های معین فاقد کارکرد است. تصور کنید خمینی نعلین پوش درمیان چند طلبه در نجف  را که با همه روح سبع خود مهره بی اراده ای در چنگال دولت عراق بود ، با خمینی نشسته در مرکز ثقل یکی از مهمترین قدرت های خاورمیانه را که فرمان برپا کردن چوبه های دار و شکستن قلم ها را صادر میکرد. آنچه عوض شده بود نه سرشت  خمینی بلکه رابطه قدرت و دسترسی او به نهاد های خشونت  و ابزار تغذیه دهنده آن بود.      

در هیچ جامعه ای ، خشونت بدون نهاد های خشونت قابل تصور نیست و همانگونه که در متن نوشته خواهد آمد ، قدرت سیاسی ، مذهب و روابط تولیدی سه کانون عمده بازتولید آن هستند.اشکال دیگر خشونت ، از جمله قهر نهفته در قانون ، مناسبات طبقاتی ، جنسیت ، مناسبات فرهنگی و سنن و اخلاق حاکم بر یک جامعه ، گسترشی از این سه کانون عمده بروز خشونت هستند.   

بسیاری به نادرستی  به ملامت چپ های دوره پیش از انقلاب روی آوردند که گوئی که آنان با انقلاب موجب وضعیت خراب این روزگار شدند. این ذهنیت در بین سلطنت طلبان و عوام اندیشان بیشتر شایع بوده و هست . ولی این چیزی جز به معنی نشناختن تاریخ کشور خود نیست . زیرا بنای هیچ نظام جدیدی از صفر آغاز نمی شود و بسیاری از مولفه های هر رژیم جدید در بطن نظام پیشین شکل میگیرد و نظام نو بنا به ایدوئولوژی و جهان بینی خود، تغییراتی در آن میدهد.

من بناگزیر ، بخش کوتاهی به مارکسیسم و خشونت اختصاص خواهم داد ، هرچند که موضوع اصلی در این نوشته نیست.زیرا نه انقلابات و سرنگونی حکومت ها با ورود مارکس و انگلس به حوزه فعالیت سیاسی و نظری آغاز گردیده است و نه قهر در تاریخ و زندگی بشر. 

به کلام مارکس انسان ها تاریخ خود را می سازند ولی نه آنگونه که خود میخواهند ، بلکه بر اساس شرایط مادی ایکه به ارث برده اند ، و ما نیز وارث تاریخ آشفته خود بوده ایم.تلاش ماو چند نسل پیش از ما برای آزادی و عدالت  شاید شبیه افسانه  سیزیف است  که در میانه یک دیکتاتوری و عیار سنگین مذهب ،  به دشواری گام بر می داشت. نسل امروز می توان گفت که همان راه را به شکلی دیگر تجربه کرده است، سه حرکت ۸۸ ،  دیماه ۹۶ و آبان ۹۸ ، گواه گویای آنست که هرکدام بستر سیاسی و اجتماعی ویژه خود را داشتند.اگرچه این سه حرکت بزرگ خاستگاه های اجتماعی متفاوتی داشتتند، با اینهمه هرکدام  به شکل لجام گسیخته ای خشونت رژیم اسلامی را تجربه کرده اند.هیچ یک از این  سه حرکت بزرگ ، ماهیت طبقاتی یگانه ای نداشتند . مثلا نیروهای اجتماعی دخیل در جنبش فراگیر آبان ۹۸ دیگر نمی توانست بازآفرینی حرکت ۸۸ باشد زیرا مولفه های اجتماعی و طبقاتی چشم اندازهای سیاسی آن به شکل بنیادی دگرگون شده بود.

گاهی چنین وانمود می شود که ایرانی ها در انقلاب بهمن « خود کشی جمعی کردند». این سخن لغو و بی پایه ای است ، زیراخود کشی عملی آگاهانه و از سر نا امیدی است حال آنکه  در هر انقلابی مردم به امیدی نو و افقی روش تر تن به رویاروئی مستقیم با قدرت حاکم می دهند. هم انقلابات حوادث غیر قابل پیش بینی هستند و هم برآیند های آن ، زیرا سیالیت و آرایش نیروها در دوره های انقلابی مدام دگرگون می شود. هیچ نسلی نیز در تاریخ  جام جهان نما برای پیش بینی آینده بدست نگرفته است تا قیاسی بین گذشته و آینده و انتخاب بهینه  کند. این ذهن فالگیر هاست  و نه انسان های صاحب عقل سلیم. تاریخ را با اگر و مگر ها در گذشته نیز نمی توان توضیح داد. سفر خیالی به گذشته و نشاندن «اگر و مگر ها » به جای دلایل عینی بوجود آورنده انقلاب بهمن و دلایل زاده شدن حکومت اسلامی از آن ، چیزی جز بیان یک نوستالژی روحی و حس  استیصال و احساس یک بن بست بی راه گریز نیست. اگر آینده این چنین قابل پیش بینی بود ، محمد رضا شاه با دم و  دستگاه  عریض و طویل خود و روشنفکران و اهرم های متعدد، ارتشی چهارصد هزار نفره و تنوعی از سازمان های اطلاعاتی  که در اختیار داشت ، باید  متهم تر و بار مسولیت بیشتری را باید برعهده داشته باشند تا گروه های کوچک چپ که تازه از زندان ها آزاد شده بودند و در آن شرایط وزن وتاثیر گذاری بالائی نداشتند.

نسل پیش از انقلاب درتلاش خود برای جهانی بهتر با شکست مواجه شد .بسیاری از آنان در دهه ۶۰ و سال ۶۷ قتل عام شدند و عده ای نیز ناگزیر ازجلای وطن گردیدند.  لیکن شکست  به معنی بیهودگی تلاش نبود.  زیرا اصل امید ، همواره جانمایه تلاش  و جانفشانی انسان ها برای تغییر در مسیر زندگی  بهتر است. بدون چشم اندازی از امید ، انسان به هیچ تلاش و تغییری اقدام نمی کند.  نه مقایسه صرفِ گذشته و حال ، بلکه باید تعمق بر چرائی انقلاب بهمن و بر چرائي زاده شدن حکومت اسلامی از درون نظام سلطنت اندیشید. پاسخ به این چرا هاست که مارا به فهم انقلاب بهمن و چرائي  تبدیل آن به ضد انقلابی خشن تر از سلطنت قادر می سازد. از تجربه گذشته می توان آموخت ، و لی آینده را در گذشته نمی توان ساخت . آینده نه در توسل به ارواح مردگان  بلکه در دست آینده سازان نهفته است .

 

تصور نسل امروز از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ ، متاسفانه غالبا نا روشن وغیر دقیق است  و بیشتر به نفس  وقوع آن بعنوان یک واقعه تاریخی نا مطلوب می پردازد وکمتر به دلایل آن. زمینه های هر انقلاب را قبل از چیزی  قدرت سیاسی حاکم و نحوه کارکرد آن فراهم می سازد تا مخالفین آن که من در فصل پایانی به آن خواهم پرداخت و اینکه چرا سلطنت نا خواسته  نقش اصلی و زمینه ساز به قدرت رسیدن روحانیت بود. نسل امروز نیز به تجربه می بیند که جمهوری اسلامی با  انسداد تمامی فرجه های تنفس سیاسی و مدنی و نهايت انحطاط خود کدام راه نهائی را در چشم انداز او قرار داده است.

         

در سه دهه پیش ، بویژه با ریاست جمهوری محمد خاتمی اندیشه  عوام فریبانه ای در جامعه ایران اشاعه یافت که هرگونه تغییرات اساسی در ساختار سیاسی جامعه را معادل خشونت و سرنگونی و انقلاب نامیده وعملا رهائی از چنگ یک حکومت خشن و فاسد را با گام هائی نامرئی به ابدیت حواله میداد ، گوئی جمهوری اسلامی آخرین لنگرگاه تاریخ است و باید هزاره ای بر این سرزمین گرفتار بلا حکم براند. حوادث اکنون بر مسیر دیگری رفته است ، زیرا صدای گلوله ، مردم را آسان تر متوجه وقوع جنایت می کند ، لیکن تاثیر نیرنگ و فریب دیرپا تر است و این همان نقشی بود که خاتمی و اصلاح طلبان - اگرچه عده ای حتی با نیت نیک در طیفی بزرگتر - بر عهده گرفتند بی آنکه کوچکترین تغییری در کارکرد رژیم حاکم رخ دهد، چرا که همواره سرشت عمومی حاکمیت است که، کارکرد آنرا تعیین می کند.  

بخش هائی ازاین یادداشت ها به چند سال قبل بر میگردد و در ابتدا نگاه گذرائی است به فضای پیش از انقلاب تا زمینه ذهنی آن اگرچه بصورت کرونولوژیک در جامعه ایران قابل فهم گردد.

این نوشته درباره خشونت است و خاستگاه آنرا در تکوین قدرت سیاسی ، مذهب و روابط تولیدی ، یعنی سه کانون اصلی خشونت قرار داده  و به بر رسی آن بیشتر در نظام سرمایه داری می پردازد. نکته کلیدی در این نوشته و دلیل بنیادی خشونت در روابط انسانی بطور عام و بصورت اخص در نظام سرمایه داری، بر این نکته تاکید دارد که شیوه تصرف مازاد تولید هر جامعه توسط یک اقلیت در هر زمان ، سطح و درجه خشونت را تعیین می کند که رشته بهم متصل کننده این سه نهانگاه اصلی خشونت است. این زمینه عام در پدیده قهر و خشونت است و شکل  بروز مشخص و کارکرد آن بنا به شرایط متفاوت تاریخی در هر جامعه ای فرق می کند.ولی همواره رابطه تنگاتنگی بین خصلت عام و بروز مشخص خشونت و قهر وجود دارد . در مقایسه با صورت بندی های پیش سرمایه داری ، که نوع رابطه تولیدی ، محدودیت معینی در اعمال خشونت اقلیت حاکم می گذاشت ، در مناسبات سرمایه داری ، درجه وسطح اعمال خشونت ، زاویه کاملا بازی دارد. برده دار نمی توانست  بر بردگان خود خشونت نامحدودی را بکار ببرد. رابطه ارباب و دهقان نیز بر رابطه مشابهی استوار بود. لیکن رابطه کار و سرمایه و سرمایه دار و کارگر ،  بر کشش پذیری بازی از کاربرد قهر قرار گرفته است که می تواند آنرا در آرایش معینی از نیروهای اجتماعی محدود ساخته و یا مرز خشونت را تا ناشناخته ها پیش ببرد. در متن این چهار چوب عمومی ، هدف  من توجه خواننده به ویژگی های خشونت در حکومت اسلامی و چرائی آن است؛ زیرا در نهایت ،  پرسش این است که چرا جمهوری اسلامی این چنین خشن است ؟        

پاسخ کوتاه  به این سوال شاید در این نکته نهفته است که  در جمهوری اسلامی ، این شیوه تصرف مازاد جامعه  به کمک ابزارهای سرکوب واعدام و سلب مالکیت ازدارائی های عمومی جامعه ، شکل راهزنی مستقیم به خود گرفته است که ریشه های آن در اعدام های دهه خونین ۱۳۶۰ نطفه بسته است . بدون دهه خونین فرآیند غارت بی مهار در دهه های بعدی نمی توانست شکل بگیرد که  دلیل عمده وجود خشونت در حکومت اسلامی است و یاد آور نظریه انباشت اولیه در سرمایه مارکس است. نظریه انباشت اولیه ، یعنی توسل به مکانیسم های فرا اقتصادی ، ازجمله توسل به قهر برهنه به دوران گذار از فئودالسیم به سرمایه داری محدود نمی شود و متعلق به گذشته نیست  . حتی در پیش رفته ترین اقتصاد ها نیز عمل می کند وبخش لاینفکی از فرآیند انباشت سرمایه در کلیت خود است که با مداخله سیاسی دولت ها همراه است.

در جمهوری اسلامی ، سرکوب خونین مخالفین و از بین بردن آزادی های سیاسی ، سرکوب آزادی بیان  وتشکل ( در عبارت خمینی شکست قلم ها و برپا کردن چوبه های دار) از یک سو و قانون اساسی ولایتمدار ، که راه نفوذ هرگونه مداخله مردم در نهاد های سیاسی حاکمیت را می بست ، دو پیش زمینه «خودی سازی»  نهاد دولت  بعنوان یک نهاد عمومی و به تبع آن تبدیل حاکمیت ولایت مدار به حاکمیت غارت مدار بود.

بدست گرفتن قدرت سیاسی توسط روحانیت در چرخش انقلاب به ضدانقلاب در۲۲ بهمن۱۳۵۷  ، سر آغازدو فرآیند کشتار خونین و بستن راه نفوذ مردم در تصمیم گیری در مورد سرنوشت خود بود . بدون آن ، فرجه های غارت برای اقلیت حاکم بوجود نمی آمد.             

دولت سازمان یافته ترین نهاد در هر جامعه ایست ، بنابراین هر تحلیل جدی با ید با تحلیل نهاد دولت آغاز کند.   

باتوجه به ماهیت توتالتیر نظام اسلامی ، هر تحلیلی که خصلت بندی سیاسی و اجتماعی نظام سیاسی حاکم و ویژگی آن در بین نظام های توتالیتر دیگر را در تحلیل های اجتماعی و اقتصادی خود نادیده گیرد ، می توان گفت که رابطه اندام واره خشونت و سلب مالکیت از جامعه توسط قدرت حاکم را نادیده گرفته است.

حکومت اسلامی، سویه ای از بقای قهر برهنه در جامعه ایران است . سویه دیگر آن جامعه پذیرای خشونت است. چرا جامعه ایران بیش از چهار دهه به تحقیر وخشونت لجام گسیخته علیه خود تن داده است؟ این بدان معنی نیست که مقاومتی در برابر آن وجود نداشته و یا ندارد . در یک دیکتاتوری لجام گسیخته ، گروه بندی های سیاسی و اجتماعی به اقتضای موقعیت خود یکسان عمل نمی کنند. از آغاز حکومت اسلامی ، پاره ای از گروه های سیاسی و بخش هائی از جامعه و بویژه زنان به اشكال مختلفی به مقاومت برخاستند و امروز بخش مهمی از بدنه مبارزه راتشکیل میدهند . پاره ای از احزاب سیاسی حتی به بهای فنای خونین خود رویاروی حکومت اسلامی ایستادند و احزابی نیزبی شرم بی چهره ای در کنار آن قرار گرفتند. ولی اکثریت جامعه بصورت خاموشی دربرابر کشتار دهه خونین به نظاره ایستاد و حکومت اسلامی گام به گام به تعرض خود ادامه داد. ترادژی در همینجاست . کسی به اعتراض به سنگسار به خیابان نیامد . شاید اشاره سمبولیک به دو فیلم ساز ایتالیائي  در این مورد بی مناسبت نباشد.

روبرتو روسیلینی در « رم شهر بی دفاع »  انگشت بر نقش امپرالیسم آلمان در خرابی اوضاع زندگی مردم ایتالیا می گذارد.و درمقابل ، فیلم « ماما رُوما » ساخته  پائولو پازولینی ، پاسخی به ایدئولوژی فرا افکنی در « رم شهر بی دفاع » است که در صحنه آغازین فیلم ، تصویری از «شام آخرمسیح با حواریون » دیده می شود که بر جای قدیسین ، مشتی فاحشه و قواد نشسته اند و جای برّه ، خوکی که ماغ می کشد . رُم  ، سمل قدرت است و « ماما رما » ، همان جامعه ای که انحطاط اعماق آن را از درون تهی ساخته است. پیامی که فیلم به بیننده انتقال می دهد این است که  علت خرابی را  در درون باید جستجو کرد و این جامعه ایتالیاست که دچار انحطاط شده است و دنبال عامل بیرونی نبايد گشت. اگر بی گناهی و معصومیتی در بین حکومتگران وجود ندارد ، در مقابل جامعه ایران نیز گرفتار مشکل درونی خود در فائق آمدن بر حکومتی است که در تقویت مدام آن بی گناه نبوده است .     

بالزاک داستانی دارد بنام چرم ساغری که تمثیلی از قدرت سیاسی است که با هر آرزوئی از اندازه آن کاسته میشود . می توان آنرا قرینه ای برای رفتار سیاسی یک دولت با جامعه ای نامید که بر آن حکومت می کند که این قدرت را در جهتی خوب یا نا مطلوب بکار می برد ؛ بالزاک در آخرین صفحات نوشته منظور خود را به روشنی بیان می کند : قدرت شبیه اهرمی است که میتواند جامعه را تکان داده و بسوی پیشرفت برده و یابرعکس به تباهی و ویرانی سوق دهد ، درست آنچیزی که خمینی و جانشینان نادان تر از خودش بر سر ایران آوردند.

سرانجام اینکه نه قدرت واکاوی روشنفکران سیاسی ، بلکه  کردار جمهوری اسلامی بود که شناسنامه خود را به عیان در برابر دید همگان نهاد.در متجاوز از چهار دهه ، حاکمیت اسلامی در ایران ، گام به گام به نقد و نفی خود اقدام کرده است، و تصور فرجه بقائی برای آن دشوار است.    

به گفته مارکس ، انقلاب شبیه غرش تندر در آسمان است که نخست در ذهن ها رخ می دهد و سپس مادیت زمینی پیدا می کند. خیزش های دیماه ۹۶ و آبان ۹۸ ، همان تندر ذهنی در بین توده ها وآغاز نقد سیاسی ازحاکمیت بود.                                                

درفصل بندی موضوعی بر أساس یادداشتهای من ، توضیح خشونت در اشکال پنهان و آشکار در بخش سرمایه داری که از آن به عنوان مرگ ساکت نام برده میشود ،اهمیت ویژه ای داشت  ولی متاسفانه در شرایط  موجود به دلایل مشکلات سلامتی خود ناتوان از إتمام آن هستم که امیدوارم هر چه زودتر به آن بپردازم. سرانجام این که خشونت ویژه حکومت اسلامی گرچه به    صورت فشرده پایانه ای بر این نوشته خواهد بود.                                                                  

متن کامل مقاله را در اینجا بخوانید

انتشار یافته در سایر سایت ها:

1-  سایت راه کارگر

2- رادیو زمانه

3- عصر نو