ساعدی‌نین ایل دؤنومو

و آذربایجان میللی حکومتى‌نین ایل دؤنومو: غلامحسین ساعدى ایله دانیشیقدان قیسادیلمیش کیچیک بیر پارچا

Qulamhüseyn Saidinin (1936-1985) ölümünün və Azərbaycan Milli Hükumətinin il dönümü münasibəti ilə, onunla danışıqdan kiçik bir parça

من 1314 جو ایلده، تبریزده یوخسول ساییلان بیر امکچى (کارمند) عایله‌سینده دوغولموشام. 1339-1340 جى ایللرده تبریز اونیوئرسیتئتى‌نین ‏‏(دانیشگاهینین) طب فاکولته‌سینى بیتیرمیشم... تهران اونیوئرسیتئتى‌نین پسیکولوژى بؤلومونده تحصیل آلاندان سونرا روزبه آدلى خسته‌خانادا ‏چالیشمیشام. ائله اورادا ایکن ساواک، آیاغیمى اونیوئرسیتئتدن اوزمگه گؤره قورغو قورماغا باشلاییبدى. بونون سببى بللى ایدى: من، کیلاس ‏باشیندا اؤیره‌نجیلرله موباحیثه ائدرکن، پسیکولوژیک حادیثه‌لره یالنیز بیوشیمیک پروسئسلر کیمى یاناشمیردیم، منجه ایجتیماعى فاکتورلار بورادا ‏اؤنملى رول اویناییردیلار. اؤرنک اوچون «دئپرسیونلار»دان سؤز گئدنده اون – اون بئش خسته‌نى اؤزومله کیلاسا گتیریب، اؤیرنجیلرله تانیش ‏ائدندن سونرا چوخ دیقتله اونلارین احوالاتینى سوروشوردوم. بونونلا دا لاپدان «فاکتورلارین» هانسى درجه‌ده داخیلى یاخود خاریجى اولدوغو ‏آیدینلاشیردى، بللى اولوردو. «تراپى» یه گلدیکده ده بو ایشی گؤروردوم. بونا گؤره ده اونلارین فیکیرینجه من کیلاس باشیندا بللى بیر سیاسى ‏مکتبى تبلیغ ائدیردیم.‏

الیم اورادان اوزولندن سونرا، 1353 جو ایلده دوستاق اولانا دک چوخلو سفره چیخیردیم، یاخینلارلا- اوزاقلارلا تانیش اولوردوم... بو منیم ‏سونونجو دوستاق اولمام ایدى. ایلکى موردادین 28 – دن سونرا ایدى. یئنى‌یئتمه اولدوغوم ایللر ایدى... بو دؤنمده آذربایجان دموکرات ‏فیرقه‌سى‌نین گنجلر تشکیلاتى‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ گیزلى فعالیت آپاریردى، من ده اونون «فریاد»، «صعود» و «آذربایجان گنجلرى» آدلى اوچ قزئتى‌نین مسئولو ‏حؤکمونده ایدیم. توتوب، آراسى کسیلمه‌دن کؤتک ووروردولار. آذربایجان دموکرات فیرقه‌سى دوکتور مصدقین دؤرونده گیزلى چالیشیردى و ‏اونو میللى بیر آدام تانیمیردى و مصدقه گؤره سوردوگو سیاست حزب توده‌نین سیاستیندن چوخ دا فرقلنمیردى. ‏

‏1332 جى ایلین مورداد آیى‌نین 28 ده دئمک اولار 18 یاشیندا ایدیم. ایکى اوچ گون تامام تبریزین «داش کؤرپو» سو آدلانان یئرده ییغیشیب ‏سیلاحلاندیریلمامیزى گؤزله‌ییردیک. دئییردیلر دینج دورون، دؤزون، بئله گئتمز. آنجاق گؤردوک نئجه گئتدى.‏

او واختلار حزب توده ایله آذربایجان دموکرات فیرقه‌سى‌ نئجه دئیرلر «سینکرون» ایش آپارسالاردا، اونلارین درین ایختیلافلارینى ‏اونوتمامالیدیر. دئمک 1324 جو ایلى، پیشه‌ورى دؤنمینى دئییرم.‏

دموکراتلار بیر ایل حؤکومت ائتدیلر. یادیمدان چیخماز اوندا کیچیک اوشاق ایدیق. من اؤزوم پیشه‌ورینى چوخ گؤرموشدوم. پیشه‌ورى اساسن ‏جماعت ایچینده گل گئت ائدردى... کاویانى آت اوسته توکانلارا باش چکردى. بیر ایل ایچینده چوخ ایشلر گؤردولر. او واختلار تبریزده یالنیز ‏‏120 متر قیرقوم (آسفالت) اولموش کوچه وار ایدى. تربیت خیاوانى‌نین آغزیندان بلدیه مئیدانینادک پروژئکتور قویولوب بیرباشا قیرقوم اولوندو. ‏تبریز دانیشگاهى‌نین بیناسینى اونلار قویدولار، رادیونو اونلار قوردولار، پارک دوزلتدیلر، نه‌لر ائتدیلر... تبریزین گولوستان باغى خلقین گزینمه ‏یئرینه چئوریلدى. هیجانلار دؤورانى ایدى...‏

محله‌لرده «حوومه» لر وار ایدى و خلق اورا گئدیب مشق ائدردیلر. بیز اوشاقلاردا اونلارین تاماشاسینا چیخاردیق. «حوومه‌لر»ده اؤزلرینى ائله ‏آپاراردیلار کى، «حوومه‌لر» خلقین زیارتگاهینا چئوریلمیشدیر. گئجه‌لر هامى گئدردى «حوومه»‌ یه، اوتوروب دانیشاردیلار، آتموسفر چوخ ‏یولداشجاسینا ایدى. آنجاق بیر پارالارى دا، اربابلار کیمى، قورخوردولار و قویوب قاچمیشدیلار. قونشولاریمیزدان بیرینین چوخ کندى وار ایدى ‏و بیر ایل گیزلنمیشدى. اربابلارى قورخو گؤتورموشدو، گیزلى یاشاییردیلار. گئرچکدن ده دموکراتلارین فیکیرلرینین اساسى کندچىلرین ‏مسأله‌سى اوستونده دایانیردى، کندچى حرکاتى اونلار اوچون چوخ اؤنملى ایدى، مثل اوچون اؤز یانلاریندان یونما پرولتر دوزلتمه‌ییردیلر. ‏

ماراقلى بیر خاطیره یادیمدا دیر: بیزیم کیمى دموکرات فیرقه‌سى‌نین گیزلى تشکیلاتینا قوشولان گنجلرى تبلیغات آپارماغا گؤره کندلره ‏گؤندریردیلر. مثلن من اؤزوم دبیرستاندا درس اوخویاندا «پینه شالوار» آدلى بیر کنده گئدردیم. آراشدیرماغا گلمک آدیله مئیدانیندا کندچیلره اربابین ‏ظولموندن و حقلرینى اربابلاردان آلماقدان دانیشاردیق. اوگونون شرایطینه اویغون اولاراق موباریزه کندچى حرکاتینا سارى «یؤنلیردى»... او ‏زامان تبریزده بیر نئچه دانا اهمیتلى کارخانا وار ایدى. بونلاردان ایکیسى کیبریت قاییرما، بیریسى فرش توخوما و پشمینه آدلى توخوجولوق ‏کارخاناسى ایدى. دئمک اولار ایشچیلرین (کارگرلرین) بوتوؤو سول مئیللى و رادیکال ساییلیردیلار. آذربایجان دموکرات فیرقه‌سى‌ دوشندن سونرا ‏پشمینه‌نى باغلادیلار و اورانین بوتون ایشچیلرى شهر اوتوبوسلارینین سوروجوسو اولدولار. اوندا هله اوتوبوس ایستانسیاسى یوخ ایدى و ‏اوتوبوسا مینمنک ایسته‌ین یول اوستونده الینى قالدیریب و مینیردى. سوروجولر ده یوخسول و کندچینى و عومومیتله یالنیز آشاغى طبقه‌نى ‏میندیریردیلر و پوللو گؤرنده دایانمادان سورعتله اؤتوب کئچیردیلر.‏

مرکزى حؤکومت (مثلن پهلویلرین دؤنمینده)... اؤز سولطه‌سینى تامین ائتمگه گؤره خالقى قورخویا سالیردى. خوراسانلینى مازندارانا اوستاندار ‏گؤندریردى و ترسینه مازندارانلینى خوزیستانا گوندئریردى و ائله‌جه ده یوخارى مرتبه‌لى امکچیلرى (کارمندلرى) یئرلى آداملاردان دئییل باشقا ‏بؤلگه‌لردن سئچیردى، چونکو سلطه‌چیلیک سرطانى یاد الیله راحاتجاسینا اؤز قارماغینى یئرلى اهالى‌نین جانینا یئریده بیلیردى. گؤندریلن رییس ‏تبریزده فارسجا دانیشیردى. خالق فارس لهجه‌سیندن چکینیردى و قورخوردو، ال- آیاغینى ایتیریردى... بو بیر یانا قالسین تهراندان گلن رییس ‏بورانین اموراتیندان خبرى یوخ ایدى، باشى دا چیخمیردى. بونا گؤره هامینین بورالى اولمایان مرکزى حؤکومت تمثیلچیلریندن آجیغى گلیردى... ‏

دموکرات فیرقه‌سى دؤنمینده بو چتینلیک بیر ته‌هر آرادان گؤتورولموشدور. هامى تورکجه دانیشیردى و اؤزلرى ایدیلرلر. پیشه‌ورى دؤورونده ‏من بیر ایل تورکجه اوخودوم، ابتدائى‌نین دؤردونجو صینیفینى. درس کیتابیمیزدا ماکسیم قورکى‌دن حکایه‌، تورکجه آتالار سؤزو، صابر و ‏معجوزون شعرلرى... وار ایدى. بونلارین هامیسى کیتابیمیزدا وئریلمیشدیر. عؤمروم بویوندا ائله یالنیز بو بیر ایلده من اؤزومو بیر اوشاق و بیر ‏آدام حیس ائتمیشم و درس اوخوماقدان کئف ائله‌میشم. من اونلارى مودافیعه ائتمک فیکیرینده دئییلم آنجاق اؤز حیسلریمى و دویدوقلاریمى ‏دانیشیرام. ‏

دئمه‌لییم کى اوندا روسلارین اللرى چوخ آچیق ایدى و «وطن یولوندا » قزئتینى روس سالداتلارى گتیریردیلر...‏

حؤکومتین ییخیلماسیندان یادیما گلنلرى دانیشاندا، ایستر- ایسته‌مز اؤزونه ناغیل بیچیمى آلابیلر. بیزیم ائوین قارشیسیندا فیرقه افسرلریندن بیرى ‏‏(موصادیره اولونموش ائولرده) اگلشیردى. آذر آیى‌نین 19 دا او قاچاندان سونرا اونون قونشولوغوندا اوتوران باشماقچى ائوینى تالادى. آدلى ‏سانلى مشروطه‌چیلردن ساییلان بابام بو ایشدن حئیرتده قالمیشدى. او بابام بیر دست صندل گتیریب روشوه وئرمگه ده جان آتدى. اونون آرواد ‏اوشاغینى دا یاخشى تانیییردیم، بونلار گلیشمه‌ده اولان «لومپن» طبقه‌سى‌ندن ساییلمالى ایدیلر. دوغروسو گلیشمیشدیلر و ایندى یوروشه ‏باشلاییردیلار. فیرقه‌چى‌ افسرین ائوینى غارت ائدندن سونر باشقالارینى دا تالاماغى مومکون گؤردولر. اوردو شهره گلمه‌دن اؤنجه اوچ گون ‏حؤکومت لاتلارین و لومپنلرین الینده ایدى.‏

یوخاریدا دئدیگیم قاچیب گیزلنن اربابلار، او جومله‌دن قونشوموز حاج عابباس آغا اوغلانلاریله بیرلیکده اوزه چیخدیلار. ائولره یوروش ‏آپاردیلار، هامیسى اربابلارین بالالارى ایلدیلر، تالادیلار، تابلولارى سؤکوب یئندیردیلر، سیندیردیلار، پیچاقلادیلار...‏

فداییلرین بیر پاراسى، دموکرات فیرقه‌سى‌نین فداییلرینى دئییرم، دوغرودان غریبه آداملار ایدیلر. اونلاردان بیریسى منیم یاخین یولداشیم، هله ‏دوروردو و تهراندا یاشاییردى. بیر نفر کندچى‌ ایدى. ویئتنام ماحاریبه‌سینه گؤره منیم یانیما گلردى و مندن یازیب- اوخوماق اؤرگنردى...باخین ‏ویئتنام ماحاریبه‌سینه گؤره. اؤزو قزئت اوخویا بیلمک اوچون، آنلاماق اوچون.‏

بئله ایدى، تالانا باشلارکن، سوللارى اؤلدورمگه باشلادیلار. فیرقه طرفدارلارینى. سایسیز آدام اؤلدوردولر. تبریزده «آش تؤکدو قبریستانى» ‏آدیندا اسکى بیر قبریستان وارایدى. * یادیمدان چیخماز اوردو گلنه دک جنازه‌لر اوست اوسته قالانمیشدی. بوتون، قافقازلى مهاجیرلرى، ‏اوکتیابردان سونرا گلن و سول اولمایان مهاجیرلردن اله کئچنى اؤلدوردولر. قریبه بیر ایش ایدى، تالان و قیرغیندان سونرا اوردو شهرین ‏ایچریسینه گیردى.‏

اونوتماسام، اوردو اوچ گون سونرا گلدى.‏

‏*. بیر آنانین بالالارى تبریزده دوشن قیتلیقلاردان بیرینده آجیندان اؤلور. قیتلیق سوووشاندان سونرا قادین آنا بیر یئکه قازان آش بیشیریب قبریستاندا بالالارینین قبرى اوسته بوشالدیر. ‏بو قبریستان چوخ تانینمیش ایدى. (لاهوتى‌نین شعرینده ده آدى چکیلیبدیر) ‏‎