"اورخان پاموکون شهرى و دونياسى" - "Orxan Pamukun Şəhəri və Dünyası"

آنار - Anar چویرن: میارلی

2009

-جو ايل مايين 21-ده آذربايجان يازيچيلارينين اون بيرينجى قورولتايي اولدو. باشقا قوناقلارين سيراسيندا من تورک يازيچيسى اورخان پاموکو دا دعوت ائتميشديم. او، دعوتيميزى ممنونيتله قبول ائتدى و مشهور ژورناليست، رحمتليک عيرفان اولکو ايله بيرليکده ايلک دفعه آذربايجانا گلدى. او زامان اورخان هله نوبئل لاورئاتى دئييلدى، لاکين بوندان قاباق دا تورکيه‌ده اونو چوخلارى سئوميردى. موکافات آلديقدان سونرا اونلارين سايى طبيعى کى، آرتدى. شؤهرتين بد‌لى بودور.

ياديمدادير، مئکسيکادا اوراداکى يازيچيلارلا صؤحبت زامانى سؤز مارکئسين "100 ايلين تنهاليغى" رومانيندان دوشدو، ناثيرلردن بيرى "بو اثر نوبئل موکافاتى آلاندا چوخ تعجوبلنديم" دئدى.

"سونرا رومانى بير ده اوخودوم و نوبئل کوميته‌سى‌نين قرارينا داها چوخ تعجوب قالديم" دئيه داوام ائتدى.

تورکيه‌ده اورخان پاموکا قارشى بعضى همکارلارينين موناسيبتى بير قدر سويوق و حتّى قيسقانج ايدى. نينکى اونون رومانلارينين بديعى اهميتينى دانير، حتّى اؤزونو ده لووغا، تکبورلو، سون درجه آمبيسييالى آدام کيمى قلمه وئريرديلر. اورخان پاموکون اثرلرينى اوخودوقدا گؤردوم کى، اونون ياراديجيليغينا بئله موناسيبت عدالتسيزدير. اونونلا شخصن تانيش اولدوقدان سونرا ايسه امين اولدوم کى، لووغاليغى ايديعاسى دا اساسسيزدير. اصلينده، اورخان چوخ ساده، اونسيته آچيق آدام ايميش، هئچ ده اؤزوندن موشتبئه، اؤزوندن راضى دئييلميش. باخماياراق کى، هله نوبئل موکافاتى آلماميشدان قاباق دا مشهور و بوتون دونيادا اثرلرى نشر اولونان يازيچى ايدى. بيزيم ياش فرقيميزه گؤره منه "آبى" دئيه موراجيعت ائديردى. بيز اونو "آذربايجان" مهمانخاناسى‌نين لوکس اوتاغيندا يئرلشديرديگيميزده دونيانين ياريسينى دولاشميش اورخان عؤمرونده بئله طمطراقلي نؤمره‌ده ياشاماديغينى دئدى.

او بيزيم قورولتايدا چيخيش ائتدى. بير گون دوستجاسينا صؤحبتيميز زامانى من سوروشدوم:

- اورخان بى، بيزده بعضاً ايديعا ائتديکلرى کيمى سيز پوستمودئرنيستسيزمى؟

- البته کى، يوخ - دئيه درحال جاواب وئردى.

- بيزده عادتن يازا بيلمه‌ينلر اؤزلرينى پوستمودئرنيست اعلان ائدير - دئديم.

- بيزده ده عئينن ائله‌دير - دئدى.

تکجه بيزده يوخ، دونيادا بعضى دبده اولان يازيچيلارى، مثلا اومبئرتو ائکونو، م.پاويچى، پ.زيوسکيندى، اون.موراکامينى و باشقالارينى پوستمودئرنيستلر سيراسينا داخيل ائتديکلرينه گؤره بو باره‌ده اؤز مولاحيظه‌لريمى بؤلوشمک ايسته‌ييرم. بو مؤوضوع‌يا من هله "گئجه دوشونجه‌لرى"نده توخونموشدوم.

معنوى جهتدن ثباتسيز اولان بير قروپ، خوصوصيله تئز شؤهرت قازانماغا دوشکون بعضى گنج يازيچيلار اوچون پوستمودئرنيزم اساس جاذيبه اوبيئکتى اولموشدور. کيفايت قدر گئنيش تاريخى، مدنى و ادبى گؤروش دايره‌سينه ماليک اولمايان، روس ديلينى يئترينجه بيلمه‌ين، ايللاه دا باشقا خاريجى ديللرى هئچ بيلمه‌ين، پوستمودئرنيزمله يالنيز اوزدن، سطحى تانيش اولان، بعضاً او باره‌ده آنجاق اوردان-بوردان ائشيدن آداملار يازديقلارى سفسطه‌نى يئنيليک، دونيا ايستاندارتلارينا اويغون، ادبياتيميزدا يئنى مرحله کيمى سيريماغا چاليشيرلار. اونلاردان اول يازيلان بوتون اثرلرى، البته کى، اينکار ائديرلر. يعني بيزدن قاباق عوموميتله، هئچ بير ادبيات اولماييب، هر شئى بيزدن، حتّى بيزيم هله يازيلماميش اثرلريميزدن باشلايير.

بيزيم بو الده‌ قاييرما "پوستمودئرنيستلر" بير قيراغا دورسون، دئمه بو پروبلئم روس ادبياتيندا دا گوندمده‌دير.

بو باره‌ده يونان يازيچيسى نيکوس زاوراچ بئله يازير: "حياسيز، کم‌ساواد ژورناليستلره اؤز اوردوسونو آلچالتماغا، وولقار پوستمودئرنيست "يازيچيلارا" عظمتلي روس لياقتينى تحقير ائتمگه، روس مکتبلرينين مودير و موعليملرينه هر جور زيبيل و چيرکابى تقديم ائتمگه ايجازه وئرن خالقى گؤرمک خجالت گتيرميرمى؟

پوستمودئرنيزم شؤهرتپرست، حياسيز، اؤزوندن راضى و ايفراط درجه‌ده پافوسلودور. چونکى ناقيضليک و گوناه هميشه آقرئسيودير. هوموسئکسواليزم پافوسو، کوبودلوق پافوسو، باياغى ريشخندچيليک پافوسو".

اورخان پاموکو بعضاً تورک اومبئرتو ائکوسو آدلانديريرلار، منجه بو دا دوز دئييل. ايتاليان يازيچيسى اؤزو پوستمودئرنيزم حاقيندا بئله يازير: "تأسوف کى، پوستمودئرنيزم هر شئيه يارايير. منه ائله گلير کى، بيزيم زاماندا بوتون بو سؤزدن ايستيفاده ائدنلر اونو هر دفعه کيمى ايسه تعريفله‌مک ايسته‌ديکلرينده ايشله‌ديرلر. هم ده اونو عينادلا کئچميش عصرلره آپاريب چيخاريرلار. اول او يالنيز آخير 25 ايلليگين يازيچيلاري و رساملارينا عاييد ائديليردي، ياواش-ياواش او عصرين ايبتيدايسينا قدر اوزاندى، سونرا داها قاباقلارا گئديب چيخدى، گؤرونور بونونلا کيفايتلنمه‌يه‌جک، تئزليکله پوستمودئرنيزم کاتئقوريياسى‌ هومئرى ده اؤزونه عاييد ائده‌جک. پوستمودئرنيزم - مودئرنيزمه جاوابدير. مادام کى، کئچميشى يوخ ائتمک اولمور و يا اونون محو ائديلمه‌سى‌ هئچليگه گتيريب چيخارير، او زامان اونو يئنيدن ايرونييا ايله شبه‌ده‌يه (شعبده‌يه)، لاغا قوياراق تقديم ائتمک لازيم گلير".

اومبئرتو ائکونون بو دگرلنديرمه‌سينى‌ روس و بيزيم آذربايجان ادبياتيندان ميثاللارلا دا تصديق ائتمک اولار. اگر پوستمودئرنيزم پارودييالاشديرماق، کلاسيک متنلرين ايستئهزالى‌ شکيلده آشاغيلانماسيديرسا، هله "پوستمودئرنيزم" تئرمينى‌‌نين يارانماسيندان چوخ-چوخ اول ماياکووسکي بونو پوشکينين تاتياناسى‌نين مکتوبونو "ياخشى" پوئماسيندا ساتيريک طرزده پارودييالاشديرميشدي. بيزيم ادبياتدا ايسه صابير فوضولى‌نين ليريک غزللرى ايله باغلى‌ بئله اوسلوبا ال آتميشدي. لاکين نه ماياکووسکي، نه ده صابير بونو مقصد ساييردى‌. ماياکووسکى بو اوسلوبو سياسى‌ تبليغاتا تابع ائتميش، صابير ايسه بوندان گئريليک، جهالت و معاريف دوشمنلري ايله موباريزه اوچون ايستيفاده ائتميشدى‌.

بس موعاصير پوستمودئرنيستلرين مقصدى‌ ندير، يالنيز آداملارين معنوياتينى‌ قيجيقلانديرماقمي، ائپاتاژمي؟

يئري گلميشکن، بو دا دونيا ادبياتيندا يئنى بير شئى دئييل، ائله ماياکووسکى‌نين ايلک دؤورونو يادا سالاق.

اومبئرتو ائکو يازير: "دوغروسو، منه ائله گلير کى، بيز دايما موذاکيره‌لريميزده مؤوجود اولان بو گيزلى‌ فيکيرلردن ال چکمه‌لى‌ييک - او فيکيرلردن کى، هاي-کوي اثرين قيمتى‌نين يئگانه معياريدير".

اومبئرتو ائکونون "قيزيلگولون آدى‌" رومانيندان مني حئيرتلنديرن بير سيتات دا گتيريم: "ائله واخت گله‌جک کى، - دئيه خورخه يئنيدن دانيشدى‌ - قانونسوزلوق ياييلاجاق، اوغوللار واليدئينلرينه ال قالديراجاق، آروادلار ارلرينه خيانت ائده‌جک، ار آروادينى‌ حاکيملرين قارشىسينا چيخاراجاق، آغالار اؤز تبعه‌لريله اينصافسيز داوراناجاق، تبعه‌لر آغالارا ايطاعت ائتمه‌يه‌جک، بؤيوکلره حؤرمت قالماياجاق، يئتکينلشمه‌ميش گنجلر حاکيميت طلب ائده‌جک، ايش، عمل فايداسيز، زهله‌تؤکن بير شئيه چئوريله‌جک، هر طرفده گوناهين، قوصورون، بوتون اخلاق قايدالارينين پوزولماسى‌نين شرفينه ماهنيلار اوخوناجاق".

بو فيکير مني تکجه اورادا سانکي پوستمودئرنيزم ائستئتيکاسى‌نين ايفاده اولونماسى‌ و بوتون بو دئييلنلرين زمانميزين حقيقتلرينه توش گلمه‌سى‌ ايله دئييل، هم ده بو متنين قديم "اوغوزنامه"لرين بيرينده عاييله باغلارينين قيريلماسى‌، ياش هيرارخياسى‌نين پوزولماسى‌، حاکيميت حريصى اولان "سودامر" گنجلرين هرجيمرجليک و قانونلاري تاپداماسى‌ حاقيندا شيکايتلريله تام عينى‌‌ليگى ايله حئيرتلنديردى. حقيقتن دونيادا هئچ بير شئى يئنى دئييلميش.

بس کئچن عصرين موختليف اؤلکه‌لرينين دبده اولان يازيچيلاري - ايتاليان اومبئرتو ائکونو، صرب ميلوراد پاويچي، آلمانديللى‌ پاتريک زيوسکيندى‌، ياپون خاروکي موراکاماني و تورک اورخان پاموکو بيرلشديرن ندير؟ ان توتوملو و دقيق تعريف يئنه ده اومبئرتو ائکونون سؤزلرينده‌دير: "عؤمروم بويو حساب ائتميشم کى، رومان، هر حالدا هم ده اؤز ايتي سوژئتي ايله اوخوجونو جلب ائتمه‌ليدير".

مئدواويست-عاليم، آوروپانين اورتا عصرلر تاريخينين دينى‌ جريانلارينين، خريستيان طريقت و جمعيتلرينين موکمل بيليجيسى‌ اؤز بؤيوک علمي بيليک احتياطينى‌ دئدئکتيوه چوخ مئيل ائدن، بئللئتريستيک ژانردا يازيلميش "قيزيلگولون آدى‌" رومانيندا تجسوم ائتديرميشدير. قهرمانلاريندان بيرينين آدينى‌ ويلهئلم باسکئرويل قويان مؤليف آيدين شکيلده کونان دويلون "باسکئرويللرين ايتي" دئدئکتيوينه ايشاره ائدير.

اورخان پاموک دا باشقا تاريخي ماتئريالدا و جوغرافي مکاندا ايسلام، صوفيليک، حروفيليک، عوثمانلى‌ عنعنه لري، شرقين اورتا عصر ميناتورچو رسامليق مکتبلري و س. حاقيندا گئنيش معلوماتلاريندان گرگين سوژئت خطينه ماليک رومانلاريندا ايستيفاده ائدير.

"قارا کيتاب"دا مضمون اساس قهرمان «غاليب»ين اؤز ايتميش (و يا اونو ترک ائتميش) آروادينين آختاريشي اوزرينده قورولور. لاکين اورخان پاموک رومانينين دئدئکتيو ادبياتدان فرقي اوندادير کى، او ماجرالى‌ سوژئتين کؤمگي ايله موعاصير تورکيه‌نين ان موهوم ايجتيماعي-سياسى‌ و معنوي پروبلئملرينه توخونور. ماجرالى‌ سوژئتدن داها آرتيق مني "قارا کيتاب"اين "بوسفورون سولاري چکيلديکده" (رومانين فصيللريندن بيري بئله آدلانير) ايستانبولا حصر اولونموش صحيفه لري ماراقلانديردى‌. بو فانتاستيک احوالاتي مؤليف او قدر دقيقليکله، عيانى‌ليکله تصوير ائدير کى، اوخوجو سانکي اؤز گؤزويله ابدى‌ شهر - ايستانبول- کونستانتيناپول- بيزانسى‌ ايندييه قدر دنيزين ديبينده گيزلنن بوتون اشيالاري، بير چوخ عصرلرين قاليقلارى ايله گؤرور. يالنيز حقيقتن ايستعدادلى‌ يازيچي هئچ کيمين هئچ زامان گؤرمه‌ديگى دنيز آلتيندا قالميش آوادانليغين بئله جانلى‌ سيراسينى‌ يارادا بيلر.

عئينى‌ زاماندا اورخان رئال ايستانبول حاقيندا خاطيره کيتابينين مؤليفيدير. کيتاب ائله بئله ده آدلانير - "ايستانبول". ايستانبول اورخان پاموک اوچون تکجه دوغولدوغو، بؤيودوگو، حياتينين چوخ حيصه سينى‌ ياشاديغى سئويملى‌ شهر دئييل، هم ده چوخ عصرلى‌ تاريخينين بوتون مرحله لري ايله بيرليکده تام بير دونيادير، ايچينده موختليف مدنيتلرين، دينلرين غريبه قاريشيغي اولان بير قازاندير. عئينى‌ زاماندا، ايستانبول اونون اوچون اوشاقليغينى‌ خاطيرلاداندا گؤزلرينى‌ ياشاردان دوغما شهردير.

او.پاموکون سوآلتي ايستانبولون فانتاستيک منظره‌سينى‌ ياراتماق ايستعدادى‌ اونون دوغما شهرينين موعاصير معيشتينى‌، اخلاقينى‌، حيات طرزينى‌، ذؤوق و اگلنجه‌لرينى‌، عاييله علاقه لرينى‌ تصوير ائتمک باجاريغينا برابردير.

"ايستانبول" ظنيمجه، او.پاموکون ان ياخشي اثريدير. بو کيتابدا او.پاموک ان يوکسک درجه‌ده اؤزودور. عوموميتله، اونون خاطيره کيتابلاري و رومانلارينا ديقت يئتيرديکده اورخانين چوخ حساس، حتّى بير قدر سئنتيمئنتال اينسان اولماسى‌ تصوورو يارانير. او، کيتابلار آراسيندا بؤيوموش و ياشايان، صنعت اثرلرينه باغلى‌ آسوسياسييالارلا، شهرين کئچميشي حاقيندا نوستالژي خاطيره‌لرله، عئينى‌ زاماندا اؤزونون کئچميشي، اوشاقليق، يئنى‌يئتمه‌ليک و گنجليک ايللري ايله باغلى‌ اونودولماز تصوراتلارلا ياشايان اينساندير.

ايستانبول حاقيندا روماني اوخودوقدا حيس ائتديکلريم او.پاموکدان پاريس ژورنالى‌ اوچون موصاحيبه آلان فرانسيز ژورناليستى‌‌نين فيکيرلرى ايله اويغون اولدو.

ژورناليست:

- "ايستانبول" روماني تنهاليق حيسى، سيزين تنهاليق حيسى‌نيزله دولودور - دئيير. تاماميله آيديندير کى، تورکيه‌ده سيز يازيچي کيمى ده تنهاسينيز. سيز سيزى قبول ائتمه‌ين دونيادا بؤيوموش و ياشاييرسينيز.

اورخان پاموک بئله جاواب وئرير:

- بؤيوک عاييله ده بؤيودوگومه و مني هميشه ياشاديغيم موحيطه حؤرمت ائتمک و اونو قبول ائتمک اؤيرتديکلرينه باخماياراق، ايللر سونرا اورادان آيريلماق، قوپماق ضرورتينى‌ دويماغا باشلاديم. من چوخ ائرکندن باشا دوشدوم کى، جمعيت منيم خيال گوجومو، نيي ايسه اويدورماق باجاريغيمي بوغور. خيال گوجومون چاليشماسى‌ اوچون منه تنهاليق آغريسى‌ گرکدير. او زامان يالنيزليقدا من خوشبخت اولورام. لاکين تورک اولدوغوما گؤره من بير مودتدن سونرا اونسيت اوچون داريخيرام، نيينسه چاتماديغينى‌ حيس ائديرم.

"ايستانبول" روماني آناملا علاقه لريمين کسيلمه‌سينه سبب اولدو - اونونلا داها گؤروشموروک. و البته کى، قارداشيملا دا چتين کى، گؤروشک. تورکلره موناسيبتيم ايسه منيم بو ياخينداکى چيخيشلاريم و دئديکلريم اوزوندن پوزولدو".

بو چيخيشلارا هله قاييداجاغام، لاکين بورادا من بير مقاما توخونماق ايسترديم؛ اونون آلتينى‌ "قارا کيتاب"اى اوخويارکن جيزميش، ايندى ايسه کيتابى ورقله‌يرکن تصادوف ائتديم:

"نسيمى آللاهى اؤز سئوگيليسينه بنزتميشدى، بونون اوچون اونو توتوب اعدام ائتميشديلر - ديرى-ديرى دريسينى‌ سويموش، چارميخا چکميش، سونرا 7 يئره پارچالاييب 7 موختليف شهرده باسديرميشلار (درس اولسون دئيه).(؟-!)

"منيم آديم قيرميزيدير" رومانيندا دا "قيزيلگولون آدى"ندا اولدوغو کيمى اورتا عصرلرين تاريخى فونوندا بير سيرا موعمالى قطعه‌لر، آدام قاچيرتما، غئيب اولمالارلا راستلاشيريق، بو دا، گؤرونور، تورک يازيچيسى‌نين اومبئرتو ائکويلا موقايسه ائديلمه‌سينه سبب اولموشدور. لاکين يئنه ده مؤليف دئدئکتيو سوژئت واسيطه‌سيله غرب و شرق مدنيتلرينين - تصويري صنعت نومونه‌لري اساسيندا - بير-بيرينه ياخين و اوزاق اولماسى‌ کيمى جيدى‌ پروبلئملره توخونور. اينسانلارين و منظره‌لرين تصويرينده غرب اوسلوبلارينى‌ تقليد ائتمک ايستگي سونوندا شرقين بؤيوک ميناتور صنعتى‌نين سوقوطونا گتيريب چيخارير. اؤز احوالاتلارينى‌ موختليف اينسانلار، نينکي کيشيلر و قادينلار، هم ده آغاج، ايت، حتّى اؤلوم آديندان دانيشان مؤليف سانکي بوتون وارليغين وحدتي حاقيندا پانتئيست ايدئيالاري تصديق ائدير.

ان چوخ اوخونان دونيا يازيچيلارينين اثرلرينده‌کي گرگين سوژئت تکجه ائستئتيک دئييل، هم ده ايقتيصادى‌ سببلرله ايضاح اولونور. آخي اينديکى زاماندا ادبيات و اينجه‌صنعت تئز-تئز بازار اؤلچولري ايله قييمتلنديريلير.

بعضيلري ياخشي ساتيلان کيتابلاري بديعى جهتدن ده داها دگرلى‌ حساب ائديرلر. اونلار سانکى اونودورلار کى، ساتيلمايان اينسانلار اولدوغو کيمى، ساتيلمايان کيتابلار دا وار. بو ايسه نه او آداملارين، نه ده او کيتابلارين دگرينى‌ آزالدير.

"حياتدان داها حئيرات آميز بير شئى يوخدور. سؤزدن باشقا". بو فيکري اورخان پاموک اؤزونون اويدوردوغو ايبن زهرانينين کلامي کيمى قلمه وئرير. اى.لوتمان قئيد ائدير: اومبئرتو ائکونون روماني

يوهانن اينجيليندن بير ايقتيباصلا باشلايير:

"اؤنجه‌دن يالنيز سؤز واردى‌" و سونو لاتينجا سيتاتلا بيتير: اورادا دئييلير کى، "قيزيلگول سولدو، آما "قيزيلگول" سؤزو "قيزيلگولون آدى‌" قالدى‌. اثرين حقيقي قهرماني سؤزدور. سؤزلري اينسانلار يارادير، لاکين سؤزلر اينسانلاري ايداره ائدير.

سؤزون مدنيتده يئري، سؤز و اينسان آراسيندا موناسيبت اؤيرنن علم- سئميوتيکا آدلانير. "قيزيلگولون آد" روماني سؤز و اينسان حاقيندادير - بو سئميوتيک روماندير".

بو معنادا اورخان پاموکون رومانلارينى‌ دا سئميوتيک آدلانديرماق اولار.

ميلوراد پاويچين "خزر لوغتي" اثري ايسه صيرف سئميوتيک روماندير، اونون آدينين آلتيندا "1000000 سؤزلوک رومان - لئکسيکون" تعريفى وئريلميشدير.

يئنى نسلين يازيچيلارينين باشقا بير خوصوصيتي ده مجازى‌ليگه مئيلدير. پاتريک زيوسکيندين "عطار" روماني گئنيش ووسعتلى‌ بير مجازدير. بو رومان خوشوما گلمه‌دى‌، اونو گوجله آخيراجان اوخودوم. 200 صحيفه عرضينده عطيرلرين نئجه حاضيرلانماسى‌ و هانسى‌ ترکيبلردن دوزلديلمه‌سى‌ حاقيندا تفرروعاتلى‌ معلوماتلار وئريلير. او.ائکونون، م.پاويچين، او.پاموکون، حتّى دئن براونون "دا وينچي کودو" کيتابيندان (سونونجو يوخاريداکيلاردان داها آشاغي پيلله‌ده دير) آلديغيم صيرف علمي معلوماتلاردان فرقلى‌ اولاراق، زيوسکيندين عطرياتا عاييد بيلگيلري مني جلب ائتمير. اگر منه بو ساحه ده بيليکلر لازيم اولسايدى، من مووافيق علمي ادبياتا موراجيعت ائدرديم. بو روماندا عطرياتين اينجه‌ليکلرى و سيرلريندن باشقا نه وار؟ اساس قهرمان چوخدان هامينى‌ بئزديرن فرئيديست موتيولري - ناکام خسارتلى‌ اوشاقليق، آنا ايله علاقه پروبلئمي، گيزلى‌ سئکسوال دويومسوزلوغو و س. ايله يوغرولموشدور.

"عطار" دئدئکتيو کيمى ده ماراق دوغورمور. اولجه‌دن قتلين سببلري ده، قاتيل ده معلوم اولان اثر نه ساياق دئدئکتيودير؟ بس اورتادا نه قالير؟ ان گئنيش معنادا مجاز - مثلا، آ.کامونون "طاعون" اثري کيمى. شر قووو، بورادا حاکيم اولماق احتيراصى ايله دئييل، قوخولار ايدئياسينا توتولموش و "قوخولار حاکيميتينه" چاتماق اوچون جينايته حاضير اولان مجازى "شر داهيسى" اوبرازينين تصويرى. بئله‌ليکله اينسان حياتى‌نين اؤز-اؤزلوگونده هئچ بير قييمتي يوخدور، هر آدام يالنيز موعين ماده‌لرين توپلوسودور (اوسوئنسيمده بو ماتئرياللار - ساچلار، ديشلر، اينسان دريسى‌ اولدوغو کيمى). روماندا مجازى زيروه نؤقطه‌سى‌ – هيتلئره بنزر "شر داهيسى‌نين" جاذيبه‌سى‌ و تاثيرينه اوياراق کوتله‌نين اونون ايراده‌سينه (بو حالدا قوخويا) رام اولماسيدير. بو دا جورج اوروئلين "1984" آنتي اوتوپياسينى‌ خاطيرلادير، اورادا قوربانليق آدام سوندا - ديکتاتورو، "بؤيوک قارداشي" - سئومگه باشلايير. البته کى، مئييدين (موتلق مئييد اولماليدير) قوخوسونو الده ائتمک - فانتاستيک احتيمالدير، لاکين بو يئنه ده مجازى معنادا قبول ائديلير - شئيطان رام ائديلميش اينسانين روحونو آلديغى تک. داها بير مجازى مقام - قهرمان اؤزونون قوخوسو اولماماسيندان، يعني او، اؤزلليک‌سيز آدام اولماسيندان اذيت چکير: بو تعريف باشقا بير غرب روماني‌نين آدين خاطيرلادير "اؤزلليکسيز اينسان". قوخوسوز، اؤزلليکسيز، خوصوصيت‌سيز اينسان تکجه عادى، ايستعدادسيز آدامين دئييل، هم ده (بونو بيز ايگيرمينجى عصرين سونوندا موشاهيده ائتديک) بوتون دونيايا حاکيم اولا بيلن شخصيت‌سيزليگين مجازي اوبرازيدير. مجازي تفکور اورخان پاموکون رومانلارينا دا خاصدير. لاکين نه اومبئرتو ائکو، نه ميلوراد پاويچ، نه پاتريک زيوسکيند نوبئل موکافاتينا لاييق گؤرولمه‌ديلر. بو موکافاتى تورک يازيچيسى آلدى. غرب يازيچيلارى اؤز اوخوجولارينا ماراقلى‌ شکيلده ده اولسا، اونلارا آز- چوخ تانيش اولان آوروپا تاريخيندن سوژئتلر تقديم ائديرلر.

اورخان پاموکون رومانلارينين فاکتوراسينى‌ ايسه غرب اوخوجوسونون آليشميش اولدوغو بيچيملرده شرقين اونا آز تانيش اولان ائکزوتيک حياتي تشکيل ائدير. تورک-شرق محصوللاريندان او.پاموک آوروپا ادبى طعامى حاضيرلايير. هم ده بونو پارلاق، ايستعدادلى، "دادلى" ،باشليجاسى‌ ايسه اوغورلا ائده بيلير. اونون رومانلاري مضمونونون زنگينليگى ايله ادبى ائليتانين ديقتينى‌ جلب ائدير، دئدئکتيو سوژئتلرى ايسه سيراو اوخوجولاردا ماراق اويادير. "قار" رومانيندا دا جينايتله باغلى‌ سوژئت موعاصير تورکيه‌نين سياسى‌ پانورامينى‌ احاطه ائدير - سوللار، ساغلار، کومونيستلر، ميلتچيلر، کماليستلر، ايسلامچيلار - مؤليف اؤلکه‌نين شرقينده‌کى کيچيک ايالت شهرى قارسدا مملکتى‌نين تام سياسى‌ منظره‌سينى‌ عکس ائتديرير. من بير دفعه ايستانبولدا قارسليلارين کئچيرديگى گئجه‌ده ايشتيراک ائتديم. چيخيش ائدنلردن بعضيلري شهرلرينين بئله تصويرينه گؤره او.پاموکدان ناراضيليقلارينى‌ بيلديريردى‌. سونرالار روماني اوخوياندا من اورادا قارس ساکينلرينه توخونان بير شئى تاپماديم. حاديثه لرين باش وئرديگى يئرى سئچمگى‌نين سببينى‌ ايضاح ائده‌رک اورخان پاموک دئيير:

- بو تورکيه‌‌نين ان سويوق شهرلريندن بيريدير. هم ده ان کاسيبلارينداندير. 1980-جي ايلين اولينده تورکيه‌‌نين ان آپاريجي قزئتلريندن بيري نؤمره‌سى‌نين تام صحيفه‌سينى‌ قارسداکي کاسيبليغا حصر ائتميشدى‌. من اورايا گئتمگي قرارا آلديقدا اؤلکه‌ده‌کي سياسى‌ وضعيت هئچ ده نورمال دئييلدى‌. شهرين اطرافيندا اساسن کوردلر مسکونلاشميشدى‌، شهرده ايسه کوردلر، آذربايجانليلارا، تورکلره و بعضاً ده روسلار و آلمانلارا راست گلمک اولوردو. ائتنيک پروبلئملردن علاوه، شيعه و سنى‌لر آراسيندا دا دينى‌ ايختيلافلار مؤوجود ايدى‌. "قارا کيتاب" و "منيم آديم قيرميزي" کيمى، "قار" دا موکمل و ماراقلى‌ روماندير، آما اساس قهرمانين احوالى‌نين تئز-تئز دگيشمه‌سى‌ - او گاه خوشبخت، گاه بدبخت اولور – يئکنسيک‌ليگى ايله اوخوجونو بير قدر يورور. "کا"نين (مولليف قهرماني بئله آدلانديرير) دايم سببلى‌ و سببسيز آغلاماسى‌ آدامي بئزديرير. لاکين اوستونو قار باسميش کيچيک شهرين منظره‌سى‌ و موحيطي چوخ گؤزل جانلانديريلميشدير. مهارتله تصوير ائديلميش جانلى‌، پارلاق صورتلر ياددا قالير.

گرگين سوژئتلى‌ "قار"لا موقاييسه‌ده يازيچى‌نين او بيري روماني "معصوميت موزه‌يى" اؤز آمورفلوغو ايله غريبه تاثير باغيشلايير. سانکي او، او.پاموکون مشهور رومانلاريندان قاباق يازيليب، لازيمسيز، آرتيق شئيلري آتيب يالنيز واجيب شئيلري ساخلايا بيلمه‌ين مؤليفين قلميندن چيخيب. بو اثر نه حاقدادير؟

کئچميش ايللرده‌کي سووئت تنقيدينين قورو اوسلوبو و بيرمعنالى‌ قييمتلنديرمه‌سينه اوز توتساق، بو اثر، نئجه دئيرلر "شادليغيندان شيتليک ائدن" آوارا بير زنگى‌نين آنلاشيلماز و سون درجه اوزون-اوزادى‌ حکايه‌سيدير. سانکي بير بوشلوقدا، کسکين ايجتيماعي پروبلئملري اولان تورکيه‌‌نين موعاصير ايجتيماعي-سياسى‌ موحيطيندن کناردا ياشايان کمال آدلى‌ بو پئرسوناژ اؤز معناسيز حياتينى‌ دون کيخوتا بنزر شکيلده (لاکين اونون رومانتيک حئيرانليغيندان خالى‌) اؤزونه بير توبوسلو دولسينئيا (حتا بير يوخ، ايکي دولسينئيا) اويدورور کى، سوندا اونلاري محو ائتمه‌سه ده، جمعيتين گؤزونده بي‌آبير ائتسين.

سوسيئته‌نين‌سه - يعني کبار (يوخارى) طبقه‌نين (رومانا اساسن) بو قيزلارين باکيره اولوب-اولمامالاريندان باشقا پروبلئمي يوخدور. هم ده بو همين قيزلارين اؤز حياتلارينى‌ حؤرمت- عيزتلى‌ و راحات قورمالارينا مانع اولمور. کمال قطعيت‌سيز، ايراده‌سيز آدامدير، عئينى‌ زاماندا فئتيشيست و حتّى کلئپتومان، يعني اشيالارا تاپينان و هم ده اشيا چيرپيشديراندير. "عطار"ين قهرماني کيمى او دا قوخولاري، تکجه قوخولاري دئييل، هم ده ساچلاري، سانجاقلاري، سيرغالارى، اوستونده سئوگيلى‌سى‌نين دوداق بوياسى‌نين ايزلري قالان سيقارئت کؤتوکلرينى‌ ييغيب کوللئکسييا توپلايير، اؤزونون غريبه"معصوميت موزه‌يى"نى - "خوشبختليک موزه‌يى" ،"کدر موزه‌يى" ،"اوميدسيزليک موزه‌يى"نى ياراتماق ايسته‌يير. لاکين کمالين اوميدسيزليک، غوصه، کدر وضعيتيندن سئوينج و خوشبختليک، ممنونلوق حالينا کئچمه‌سى‌ آنيدير. دولسينئيانين (يعنى فوسونون) الينه بير توخونوشدان و يا اونون بير خوش باخيشيندان آسيليدير. خوشبختليکدن بدبختليگه و عکسينه اولان بو کئچيدلر، ييرغالانمالار روماندا دفعه لرله تکرارلانير و مؤليف، گؤرونور اونوداراق هر بئله دقيقه‌نى قهرمانين حياتيندا ان فرحلى آن اعلان ائدير.

لاکين گلين وولقار-سوسيولوژي تنقيد اوصولونو کنارا قويوب ايستعدادلى‌ يازيچى‌نين اؤز رومانيندا نه ايفاده ائتمک ايسته‌ديگينى‌ آنلاماغا چاليشاق. مؤليفين فيکرينجه، بو، محبت حکايه‌سيدير، لاکين بو محبت اولدوقجا غريبه دير. محبت حکايه‌سى‌نين مجازى سپگيده ايضاحينا رئاليستيک تفرروعات، رئاليستيک اثر کيمى قاورانماسينا ايسه اونون غئيري-اينانديريجى خرونولوگيياسى‌ انگل تؤره‌دير.

فوسون و اونون ارى فيرودينين 8 ايل ائولى‌ اولدوغو حالدا بير دفعه ده ار-آرواد موناسيبتلرينه گيرمه‌مه‌سينه نئجه اينانماق اولار؟

اگر بئله وضعيت مومکوندورسه (دونيادا هر شئى اولا بيلر)، بو آيري بير اثرين مؤوضوعسودور. بو پاتولوژي موناسيبتلرين اينجه و دقيق تفرروعاتلى‌ احوالاتينى‌ اونلارين بوتون مورکب‌ليگينى‌، خوصوصيتلرينى‌ و چالارلارينى‌ تحليل ائدن بير رومانين مؤوضوعسودور. پاموکون رومانيندا بوتون بو مورکب دوروم بيرجه معلومات جومله‌سى‌ ايله، عادى‌ بير شئى کيمى قلمه وئريلير.

و ياخود رئاليستيک مؤوقعدن ياناشيلسا، نئجه اينانماق اولار کى، کمال 8 ايل عرضينده يالنيز فوسونون يانيندا اولماق خاطيرينه اونون ائوينه گلير کى، اورادا تئلئويزورا باخيب راکي ايچسين. بو نئجه آدامي بئزديرمگه بيلر؟ اگر بو اولدوقجا درين محبتديرسه، او نئجه بئله اوزون مودت هئچ بير کونکرئت حرکت، آدديما چئوريلمه‌دن سوره بيلر. بئله اولدوقدا تاثير يارانير کى، کمالين بو جور واخت کئچيرمه‌سى‌ اونون آواراچيليغى و اؤزونو هئچ نه ايله مشغول ائده بيلمه‌مه‌سيندن دوغور. بلکه يازيچي ائله بونو ايفاده ائتمک، يعني، اؤز جسارتي و عشقي اوغروندا موباريزه ائتمگى باجارمايان، يالنيز باشقاسى‌نين عاييله سعادتينى‌ ايراده‌سيز شکيلده سئير ائدن و فوسون و فيرودينين گئج-تئز آيريلاجاغينا اوميد بسله‌يه‌رک اؤزونه تسکين‌ليک وئرن آوارا اوبرازي ياراتماق ايسته‌ييب.

هم ده معلوم اولور کى، بو اصل معنادا ائولى‌‌ليک دئييل. کمالى‌ دايما جينسى‌ طلبلري اولان بير ائرکک کيمى تصوير ائدن مؤليف، بيزي اينانديرماغا چاليشير کى، او موعين قادينى‌ احتيراصلا سئوديگى اوچون 8 ايل عرضينده جينسى‌ علاقه دن چکينميشدير. آما بو احتيراصدان يانيب کول اولما دئييل، يالنيز کؤزرمه‌دير.

تکرار ائدک کى، اورخان پاموک سؤزسوز کى، بو رومانيندا دا باشقا اثرلرينده اولدوغو کيمى، چوخ ايستعدادلى‌ يازيچيدير. عئينى‌ زاماندا او، غرب يازيچيلارينين - مارسئل پروستدان توتموش بورخئسه قدر گوجلو تاثيري آلتيندادير. پروستون تاثيري "معصوميت موزه‌يى"نده ده حيس اولونور. لاکين اگر فرانسيز يازيچيسى‌نين تصويري قهرمانلارين ظاهيري حرکتلرينى‌ گؤسترمه‌دن اونلارين داخيلى‌ حيس‌لرينه يؤنلميشديرسه و بو دويغولار چالارلاري، احوال دگيشمه‌لري ايله سون درجه زنگينديرسه، اورخان پاموکون قهرمانلارينين داخيلى‌ حيس‌لرينى‌ يالنيز ايکي سؤزله ايفاده ائتمک اولار - خوشبختليک، يا بدبختليک.

قهرمانين اؤز حياتي حاقيندا چيخارديغى سون خولاصه ايسه تام گؤزله‌نيلمزدير: " قوى هامى بيلسين کى، من چوخ خوشبخت حيات سورموشم" - دئيير.

بو، حياتينى‌ آز-چوخ نورمال ياشاميش و کمالا اونون کئچيرديگى معناسيز حياتينا گؤره يازيغى گلن اينسانلارا مئيدان اوخوماق‌مى‌دير؟ ياخود داها دقيق فيکري فوسون کمالين اونلارا گلمه‌سى‌ حاقيندا رفيقه‌سى‌ ايله صؤحبت ائدرکن دئيير: "بيزه کمال بيگ گلير، او چوخ زنگيندير، آما بير آز باشدان خارابدير".

فوسونلا کمال آراسينداکى موناسيبتلرين آچاري بو سؤزلرده دئييلمي؟ "چوخ زنگيندير" - يعني فوسونو کينو اولدوزو اولماق آرزوسونو حياتا کئچيره بيلر و "بير آز باشى خارابدير" - فوسونون اونونلا خوشبخت اولماسينى‌ غئيرى-مومکون ائدن سببدير.

بو، شرح ائديلرسه، فوسونون آوتوموبيل قضاسيندا هلاک اولماسينى‌ گله‌جک بيرگه خوشبخت حياتين سانکي مومکونلوگو، گئرچکلشمه‌سى‌ عرفه سينده اينتيحاري کيمى قييمتلنديرمک اولار.

فوسونون اؤلوموندن سونرا کمالين ياراتديغي "معصوميت موزه‌يى" ايسه يقين کى، يازيچى‌نين فيکرينجه، رئال دونيادا خوشبختليگين غئيري-مومکون اولماسى‌نين مئتافوراسيدير.

سعادتى جفنگ معصوميت موزه‌يى‌نين ائکسپوناتلاريندا تجسوم ائتديريلميش خاطيره دونياسى‌ عوض ائده بيلر.

"باشقا رنگلر"ده اورخان پاموک تورک و خاريجي يازيچيلار، اوخودوغو کيتابلار، باخديغى فيلملر حاقيندا اؤز ائسسه و دوشونجه‌لرينى‌ توپلاميشدير. يازيچى‌نين اؤز اثرلرى، اونلاري يازماسى‌ سببلري، بو و يا ديگر روماندا ايفاده اولونماسى‌، اونون اوچون بير مؤليف کيمى واجيب اولان موتيولر حاقيندا قئيدلرى خوصوصي ماراق دوغورور. کيتابا هم ده اورخانين تورکيه‌‌ده و بير سيرا آوروپا اؤلکه‌لرينده چيخيش و موصاحيبه‌لرى داخيل ائديلميشدير. بو چيخيشلارين بيرى اوزرينده دايانماغا دگر. بو اونون محکمه‌ده‌کي چيخيشيدير. او، تورک ايجتيماعيتى‌نين غضبينه سبب اولموش باشقا اوخشار فيکيرلريله عئينى‌ طرزده‌دير. يوخاريدا بو مساله‌يه توخوندوقدا من همين پروبلئم باره‌سينده تفرروعاتييلا دانيشماغي وعد ائتميشديم.

او.پاموکون "ائرمنى مساله‌سى‌" ايله باغلى‌ 1915-جي ايل حاديثه لرى حاقيندا دئديکلرى تورکيه‌‌ده کسکين رئاکسييا دوغورموشدور. محض بو سؤزلرينه گؤره او، محکمه قارشىسيندا دورمالى‌ اولوب. دئديکلرينين مغزينى‌، دليللرينى‌ و مؤوقعى‌نين ايضاحينى‌ باشا دوشمک اوچون اونون محکمه‌ده‌کى چيخيشيندان گئنيش سيتات گتيريرم:

اورخان "مني تورک ميلتينى‌ تحقير ائتمکده ايتيهام ائديرلر" - دئيير. - پروکورور منيم 3 ايل حبسخانادا ياتماغيمي طلب ائده‌جک. وکيليم کيمى من ده اينانيرام کى، علئيهيمه ايره‌لى‌ سورولن ايتيهاملار اينانديريجى دئييل و دوشونمورم کى، حقيقتن حبسخانايا دوشه‌جگم. حؤکومت منى حبس ائتمک قرارينا گلميشديرسه، دئمک من آخير کى، اصل تورک يازيچيسى اولموشام - دئينلرى باشا دوشورم.

2005-جي ايلين فئوراليندا بير ايسوئچره قزئتينه موصاحيبه‌مده من دئميشديم کى، تورکيه‌‌ده اوتوز مين کورد و بير ميليون ائرمنى اؤلدورولموشدور و ناراضيليغيمى بيلديريرديم کى، اؤلکه‌ده بو مؤوضوعنون موذاکيره‌سى‌ قاداغاندير. من 1915-جي ايلده عوثمانلى‌ ايمپئريياسيندا ائرمنى‌لرين باشينا گلن حاديثه لر حاقيندا دانيشيرديم. جيدى‌ تاريخچيلر آراسيندا شوبهه يوخدور کى، عوثمانلى‌ ايمپئريياسيندا ياشايان ائرمنى‌لرين چوخو بيرينجى دونيا موحاريبه‌سى‌ زاماني اعتيبارسيزليق بهانه‌سييله ياشاديقلاري يئرلردن کؤچورولموش و بو کؤچمه پروسئسينده چوخوسو اؤلدورولموشدور. تورک جومهوريتى‌نين رسمى نوماينده‌لرى ايديعا ائديرلر کى، هلاک اولانلارين سايى چوخ شيشيرديلميشدير و بو حاديثه لرى سويقيريمى حساب ائتمک اولماز، چونکى ائرمنى‌لرين محو ائديلمه‌سى‌ مونتظم خاراکتئر داشيماميش و ائرمنى‌لر اؤزلري ده موحاريبه واختى بير چوخ موسلمان اؤلدورموشلر.

من بو مساله‌نى بؤيوتمک ايستمه‌ديگيم و هئچ بو حاقدا ائشيتمک ايستمه‌ديگيم اوچون اولجه سوسدوم و غريبه بير خجالت حيسى کئچيرديگيم اوچون اولانلاري گيزلتمگه چاليشديم. لاکين ويلايتلردن بيرينين قوبئرناتورو منيم بوتون کيتابلاريمي يانديرماغا امر وئرديکده و ايستانبولدا منيم علئيهيمه محکمه ايشي آچيلديقدا بو مساله بين الخالق عکس-صدا ياراتدى‌. ايندى‌ من باشا دوشوردوم کى، بو جمعيتده آلوولانان نيفرت تکجه منه قارشى يؤنلمه‌ميشدى‌. و آنلاديم کى، تورکيه‌‌ده و اونون خاريجينده باش وئرنلر حاقيندا دانيشماغين واختي چاتيب- قيسمن اونا گؤره کى، من امينم: ميلتين شرفينى‌ اونون تاريخينده اولان "قارا لکه‌لرين" آچيق موذاکيره‌سى‌ يوخ، عکسينه، اونلارين اؤرت-باسدير ائديلمه‌سى‌ چيرکلنديره بيلر. موقددراتيما قارشى بين‌الخالق ايجتيماعيتين ماراغي و ديقتى منى تاثيرلنديردى، آنجاق اؤز اؤلکه‌م ايله قالان دونيا آراسيندا قالماغيم منه هئچ ده خوش گلميردى".

سونرا او.پاموک سؤز آزادليغينا ايستيناد ائدير، خالقلارينين تاريخينده اولان قارا صحيفه‌لر حاقيندا يازان بير سيرا اؤلکه‌لرين يازيچيلارينى‌ يادا سالير، تورکيه‌‌نين آوروپا ايتيفاقينا گيرمه‌سى‌ اوچون بئله اعتيرافين ضروري اولماسى‌ ايله بو حرکتلرينه برائت قازانديرماغا چاليشير.

من اورخانين نجيب نيتلرينه شوبهه ائتميرم، لاکين اوبيئکتيو شکيلده باخيلسا، تورک يازيچيسى‌نين بئله بياناتلاري اؤلکه‌سينى‌ حؤرمتدن سالير، اونون چوخسايلى‌ دوشمنلرينين دگيرمانينا سو تؤکور. هله اونو دا دئمک لازيمدير کى، او.پاموکون بوتون دليللرينى‌ آسانليقلا تکذيب ائتمک مومکوندور. تورکيه‌ بير چوخ ايللردير کى، بوتون آرخيولري، همچنين باشقا علاقه دار اؤلکه‌لرين آرخيولرينين آچيلماسينى‌ تکليف ائدير کى، 1915-جي ايلين حقيقي سببلري، ميقياسى‌ و نتيجه‌لري آيدينلاشديريلسين، بو مساله‌نين موذاکيره‌سى‌ سياسى‌ موستويدن تاريخي آراشديرمالار موستويسينه کئچسين. ائرمنى‌ قوربانلارينين سايى‌نين ايلدن-ايله آرتماسى‌ دانيلماز فاکتدير. همچنين دانيلماز فاکت دا اودور کى، بؤيوک سايدا تورک و کورد دينج ساکينلري - قادينلار، قوجالار و اوشاقلار ائرمنى‌لر طرفيندن غدارجاسينا محو ائديلميشدير. دونيا بيلمير، داها دوغروسو، قصدن بيلمک ايسته‌مير کى، تکجه تورکيه‌‌ده دئييل، هم ده آذربايجاندا - باکيدا، شاماخيدا، ناخچيواندا، قاراباغدا، گنجه، لنکران و قوبادا ايگيرمي عصرين ايلک ايگيرمى ايلليگينده دينج اهالى‌ گؤرونمه‌ميش دهشتلى‌ زوراکيليقلارا معروض قالميشدير. ائرمنى قولدور دسته‌لرينين تؤرتديکلري وحشىليکلر حاقيندا اوخودوقدا دامارلاردا قان دونور. مگر اورخان پاموک بو جينايتکارليقلار باره‌ده هئچ واخت ائشيتمه‌ييب؟ اگر ائشيتمه‌ميش‌سه، بو تأسوف دوغورور، چونکى يازيچي بو قدر حساس مساله حاقيندا فيکير ايره‌لى‌ سورنده (اؤزو ده دوست اولمايان مطبوعاتدا) حاديثه لره هرطرفلى‌ قييمت وئرمه‌ليدير، او بيري طرفين عمللرينه برائت قازانديراراق يالنيز بير طرفي سوچلاماماليدير.

اورخان پاموکون محکمه‌ده‌کي چيخيشينا قارشىليق اولاراق آکادئميک ضيا بونيادوفون "نه اوچون سومقاييت؟" مقاله‌سيندن ده گئنيش سيتات گتيرمک ايسته‌ييرم: "بوتون اورتا عصر ائرمنى‌ مؤليفلري اونلارا کيلسه تيکمگه و آزاد صاحيبکارليقلا مشغول اولماغا ايجازه وئرن مسيح‌سئور سلجوق سولطانلاريندان دانيشير. ائرمنى‌لر آذربايجاندا آتابيگلر دؤورونده، ائلخانيلر، جلاريلر، قاراقويونلو و آغ‌قويونلو سولطانلاري، صفويلر (-Iشاه عباسين حاکيميتى‌نين ايلک ايللريندن باشقا) و قاجارلار دؤورونده فيراوان ياشاميشلار. ائرمنى سالنامه‌لرينه اساسن ائرمنى‌لره خوش موناسيبت بسله‌ين ائجميدزين کئشيشلرينين ماليکانه و مولکلرينين قورونماسى‌ اوچون اونلارا عسگرلر آييران عوثمانلى‌ سولطانلاريندان دا شيکايته سببلري اولماميشدير. آخيرينجى عوثمانلى‌ سولطاني -II عبدولحميد حاکيميتي واختي دا ائرمنى‌لر، هرحالدا اوست طبقه پيس ياشاماييب. هر شئى ان پارلاق نوماينده‌لرى -II عبدولحميدين سئويمليسى‌، مشهور آکون پاشا و نوبار پاشا باشدا اولماقلا ائرمنى‌ کومپرادور بورژازيياسى‌ "داشناکسوتون" پارتيياسينى‌ ياراتديقدا دگيشدى‌. بيرينجيسى‌، سولطانين شخصي خزينه‌داري، ايکينجيسى‌ (قاراباغدان گلميش) حتّى وزيري ايدى‌. ايلک دفعه تورکيه‌‌ده‌کي ائرمنى‌ ميلتچي تشکيلاتلاري حاقيندا آوروپا 1885-جي ايلده معلومات آلدى‌. بو ائرمنى‌ کوميته‌لري 1895-96-جي ايللرده تورکيه‌‌ده ائله شرايط ياراتديلار کى، تئزليکله ائرمنى‌ و تورک وطنداشلاري آراسيندا نيفاق دوشدو.

محض بو ايللرده غربده ائرمنى‌ "آغلاشماسى‌"نين تاثيري آلتيندا "ائرمنى‌ مساله‌سى‌" ياراندى‌. بوتون بو هنگامه‌ني ائرمنى‌ ميلتچيلري تورکيه‌‌نين بالکانلارداکي مغلوبيتيندن سونرا، چار اوردوسونونسا قارسى‌، ارزورومو، بيتليسى‌ و واني ايشغال ائتمه‌سى‌ عرفه سينده قالديريلميشدى‌. داشناکلار ظن ائديرديلر کى، چار اوردوسونون هوجومو قارشىسيندا تورکلر اؤز دوغما يئرلرينى‌ ترک ائده‌جک و ائرمنى‌لر بؤيوک ثروت الده ائده‌جکلر. تورکيه‌‌ده‌کي داشناک باشچيلاري زحمتکئش ائرمنى‌ اهاليسينى‌ اؤز منفور فعاليتلرينه جلب ائتمک اوچون آلچاق اوصوللارا ال آتيرديلار - ائرمنى‌لري اؤلدوروب گوناهي تورکلرين بوينونا آتيرديلار. تورکيه‌‌ده ميلتلر آراسى‌ ساواشي قيزيشديرماقلا داشناکلار اوميد ائديرديلر کى، موتفيقلر ايستانبولو ايشغال ائده‌جک، بو دا اونلارا هدفلرينه چاتماغا ايمکان ياراداجاقدير.

يوخاريدا گتيريلنلر وان، بيتليس و ارزورومون باش کونسولو گئنئرال مايئوسکى‌نين راپورتوندان اخذ ائديلميشدير.

سونرا ض.بونيادوف گئنئرال نيکولايئوين 1 اييون 1915 ايلده و بولوويتينوفون 9 اييول 1915 ايلده قراف وورونتسوف-داشکوفون عونوانينا گؤندرديگى راپورتلارا ايستيناد ائدير. هر ايکي گئنئرال داشناک قتل‌چيلرينين دينج تورک اهاليسينه قارشى تؤرتديکلرى تئررور و وحشىليکلرى چوخ دقيق شکيلده سجيه‌لنديرير. 1917-جي ايلين يانواريندا روس اوردوسو ترابزون، ارزوروم و بيتليسى‌ ترک ائتديکده چئته‌چيلر بورادا دينج اهالييه اصل ديوان توتموشلار. بونا گئنئرال پرئژئوالسکي و اودينوليدزئنين راپورتلاري دلالت ائدير. کوليئر فاميلييالى‌ آلمان شاهيدليک ائدير کى، ائرمنى‌لر موسلمانلارين ياشاديغى محله‌لره سوخولور، قارشىلارينا چيخان هر کسى‌ قيلينجلارييلا دوغرايير، سونگولرييله دئشير، قوربانلارينى‌ يانديرير، اوشاقلارى آلوولانان ائولره آتير، اؤزلرى ايسه اونلارين ديرى-ديرى يانمالارينا تاماشا ائديرديلر.

دينج اهالييه قارشى بو جينايتلرين و وحشى زوراکيليقلارين داها دهشتلى‌ فاکتلارينى‌ دا گتيرمک اولار، آما احتيراصلارى قيزيشديرماق ايسته‌ميريک.

ياخشي اولاردى‌ کى، اورخان پاموک بو قدر حساس و آغريلى‌ مساله‌يه توخوندوقدا بوتون فاکتلارلا تانيش اولوب، سونرا آوروپا مطبوعاتيندا بوندان سونرا چيخيش ائده‌يدى‌. آوروپا مطبوعاتي بونا ايمکان وئرميرسه، ياخشي اولاردى‌ کى، يازيچي بئله چيخيشلاردان اوزاق دوروب مساله‌نين حلينى‌ تاريخچيلره بوراخايدى‌. دينج ائرمنى‌ اهاليسينه قارشى زوراکيليق فاکتلارينا هئچ بير وجهله برائت قازانديرماغا چاليشمادان تاريخين بو فاجيعه‌وى و قارانليق صحيفه‌سينه گؤره تأسوف حيسى کئچيرمکله ياناشي، بو حاديثه لرين سببلري و داشناک چئته‌چيلرينين محو ائتديگي دينج تورک و کورد اهاليسى‌نين چوخلو سايدا قوربانلارينى‌ دا ياددا ساخلاماق واجيبدير. تورکيه‌‌ده ائرمنى‌لره قارشى زوراکيليقلا آز- چوخ علاقه سى‌ اولان هر کس ايتيهام و حتّى اعدام ائديلميشدير، بس تورک، کورد و آذربايجانليلارين قانينا ديرسکه‌دک بولاشميش ائرمنى‌ باشچيلاريندان هئچ اولماسا بيريسى‌ جزالانديريلميشديرمى؟ هر حالدا اورخان پاموکون بو بياناتى يازيچى‌نين اؤز خالقيندان اوزاق دوشمه‌سينه سبب اولدو.

تکجه تورکيه‌‌ده دئييل، آذربايجاندا دا بؤيوک اعتيراضا سبب اولموش بو چيخيشدان بير ايل سونرا 2006-جي ايلده اورخان پاموک نوبئل موکافاتينا لاييق گؤرولدو. بو موناسيبتله اونا بئله بير تئلئقرام گؤندرديم: "قوندارما "سويقيريمى" ايله علاقه‌دار بيان ائتديکلرينيزدن اوزولدوم، آما عئينى‌ زاماندا بو بؤيوک موکافاتا تورک يازيچيسى‌نين لاييق گؤرولمه‌سيندن غورور دويور، سيزى تبريک ائديرم".

سئنتيابر 2012-جي ايل

Anar

"Orxan Pamukun : Şəhəri və Dünyası"

2009-cu il mayın 21-də Azərbaycan yazıçılarının XI qurultayı oldu. Başqa qonaqların sırasında mən türk yazıçısı Orxan Pamuku da dəvət etmişdim. O, dəvətimizi məmnuniyyətlə qəbul etdi və məşhur jurnalist, rəhmətlik İrfan Ülkü ilə birlikdə ilk dəfə Azərbaycana gəldi. O zaman Orxan hələ Nobel laureatı deyildi, lakin bundan qabaq da Türkiyədə onu çoxları sevmirdi. Mükafat aldıqdan sonra onların sayı təbii ki, artdı. Şöhrətin bədəli budur.

Yadımdadır, Meksikada oradakı yazıçılarla söhbət zamanı söz Markesin "100 ilin tənhalığı" romanından düşdü, nasirlərdən biri "bu əsər Nobel mükafatı alanda çox təəccübləndim" dedi. "Sonra romanı bir də oxudum və Nobel komitəsinin qərarına daha çox təəccüb qaldım" deyə davam etdi.

Türkiyədə Orxan Pamuka qarşı bəzi həmkarlarının münasibəti bir qədər soyuq və hətta qısqanc idi. Nəinki onun romanlarının bədii əhəmiyyətini danır, hətta özünü də lovğa, təkəbbürlü, son dərəcə ambisiyalı adam kimi qələmə verirdilər. Orxan Pamukun əsərlərini oxuduqda gördüm ki, onun yaradıcılığına belə münasibət ədalətsizdir. Onunla şəxsən tanış olduqdan sonra isə əmin oldum ki, lovğalığı iddiası da əsassızdır. Əslində, Orxan çox sadə, ünsiyyətə açıq adam imiş, heç də özündən müştəbeh, özündənrazı deyilmiş. Baxmayaraq ki, hələ Nobel mükafatı almamışdan qabaq da məşhur və bütün dünyada əsərləri nəşr olunan yazıçı idi. Bizim yaş fərqimizə görə mənə "abi" deyə müraciət edirdi. Biz onu "Azərbaycan" mehmanxanasının lüks otağında yerləşdirdiyimizdə dünyanın yarısını dolaşmış Orxan ömründə belə təmtəraqlı nömrədə yaşamadığını dedi.

O bizim qurultayda çıxış etdi. Bir gün dostcasına söhbətimiz zamanı mən soruşdum:

- Orxan bəy, bizdə bəzən iddia etdikləri kimi siz postmodernistsizmi?
- Əlbəttə ki, yox - deyə dərhal cavab verdi.
- Bizdə adətən yaza bilməyənlər özlərini postmodernist elan edir - dedim.
- Bizdə də eynən elədir - dedi.

Təkcə bizdə yox, dünyada bəzi dəbdə olan yazıçıları, məsələn Umberto Ekonu, M.Paviçi, P.Zyuskindi, X.Murakamini və başqalarını postmodernistlər sırasına daxil etdiklərinə görə bu barədə öz mülahizələrimi bölüşmək istəyirəm. Bu mövzuya mən hələ "Gecə düşüncələri"ndə toxunmuşdum.

Mənəvi cəhətdən səbatsız olan bir qrup, xüsusilə tez şöhrət qazanmağa düşkün bəzi gənc yazıçılar üçün postmodernizm əsas cazibə obyekti olmuşdur. Kifayət qədər geniş tarixi, mədəni və ədəbi görüş dairəsinə malik olmayan, rus dilini yetərincə bilməyən, illah da başqa xarici dilləri heç bilməyən, postmodernizmlə yalnız üzdən, səthi tanış olan, bəzən o barədə ancaq ordan-burdan eşidən adamlar yazdıqları səfsətəni yenilik, dünya standartlarına uyğun, ədəbiyyatımızda yeni mərhələ kimi sırımağa çalışırlar. Onlardan əvvəl yazılan bütün əsərləri, əlbəttə ki, inkar edirlər. Yəni bizdən qabaq ümumiyyətlə, heç bir ədəbiyyat olmayıb, hər şey bizdən, hətta bizim hələ yazılmamış əsərlərimizdən başlayır.

Bizim bu əldəqayırma "postmodernistlər" bir qırağa dursun, demə bu problem rus ədəbiyyatında da gündəmdədir.
Bu barədə yunan yazıçısı Nikos Zavraç belə yazır: "Həyasız, kəmsavad jurnalistlərə öz ordusunu alçaltmağa, vulqar postmodernist "yazıçılara" əzəmətli rus ləyaqətini təhqir etməyə, rus məktəblərinin müdir və müəllimlərinə hər cür zibil və çirkabı təqdim etməyə icazə verən xalqı görmək xəcalət gətirmirmi?

Postmodernizm şöhrətpərəst, həyasız, özündənrazı və ifrat dərəcədə pafosludur. Çünki naqislik və günah həmişə aqressivdir. Homoseksualizm pafosu, kobudluq pafosu, bayağı rişxəndçilik pafosu".

Orxan Pamuku bəzən türk Umberto Ekosu adlandırırlar, məncə bu da düz deyil. İtalyan yazıçısı özü postmodernizm haqqında belə yazır: "Təəssüf ki, postmodernizm hər şeyə yarayır. Mənə elə gəlir ki, bizim zamanda bütün bu sözdən istifadə edənlər onu hər dəfə kimi isə tərifləmək istədiklərində işlədirlər. Həm də onu inadla keçmiş əsrlərə aparıb çıxarırlar. Əvvəl o yalnız axır 25 illiyin yazıçıları və rəssamlarına aid edilirdi, yavaş-yavaş o əsrin ibtidaisinə qədər uzandı, sonra daha qabaqlara gedib çıxdı, görünür bununla kifayətlənməyəcək, tezliklə postmodernizm kateqoriyası Homeri də özünə aid edəcək. Postmodernizm - modernizmə cavabdır. Madam ki, keçmişi yox etmək olmur və ya onun məhv edilməsi heçliyə gətirib çıxarır, o zaman onu yenidən ironiya ilə şəbədəyə, lağa qoyaraq təqdim etmək lazım gəlir".

Umberto Ekonun bu dəyərləndirməsini rus və bizim Azərbaycan ədəbiyyatından misallarla da təsdiq etmək olar. Əgər postmodernizm parodiyalaşdırmaq, klassik mətnlərin istehzalı şəkildə aşağılanmasıdırsa, hələ "postmodernizm" termininin yaranmasından çox-çox əvvəl Mayakovski bunu Puşkinin Tatyanasının məktubunu "Yaxşı" poemasında satirik tərzdə parodiyalaşdırmışdı. Bizim ədəbiyyatda isə Sabir Füzulinin lirik qəzəlləri ilə bağlı belə üsluba əl atmışdı. Lakin nə Mayakovski, nə də Sabir bunu məqsəd sayırdı. Mayakovski bu üslubu siyasi təbliğata tabe etmiş, Sabir isə bundan gerilik, cəhalət və maarif düşmənləri ilə mübarizə üçün istifadə etmişdi.

Bəs müasir postmodernistlərin məqsədi nədir, yalnız adamların mənəviyyatını qıcıqlandırmaqmı, epatajmı?

Yeri gəlmişkən, bu da dünya ədəbiyyatında yeni bir şey deyil, elə Mayakovskinin ilk dövrünü yada salaq.

Umberto Eko yazır: "Doğrusu, mənə elə gəlir ki, biz daima müzakirələrimizdə mövcud olan bu gizli fikirlərdən əl çəkməliyik - o fikirlərdən ki, hay-küy əsərin qiymətinin yeganə meyarıdır".

Umberto Ekonun "Qızılgülün Adı" romanından məni heyrətləndirən bir sitat da gətirim: "Elə vaxt gələcək ki, - deyə Xorxe yenidən danışdı - qanunsuzluq yayılacaq, oğullar valideynlərinə əl qaldıracaq, arvadlar ərlərinə xəyanət edəcək, ər arvadını hakimlərin qarşısına çıxaracaq, ağalar öz təbəələrilə insafsız davranacaq, təbəələr ağalara itaət etməyəcək, böyüklərə hörmət qalmayacaq, yetkinləşməmiş gənclər hakimiyyət tələb edəcək, iş, əməl faydasız, zəhlətökən bir şeyə çevriləcək, hər tərəfdə günahın, qüsurun, bütün əxlaq qaydalarının pozulmasının şərəfinə mahnılar oxunacaq".

Bu fikir məni təkcə orada sanki postmodernizm estetikasının ifadə olunması və bütün bu deyilənlərin zəmanəmizin həqiqətlərinə tuş gəlməsi ilə deyil, həm də bu mətnin qədim "Oğuznamə"lərin birində ailə bağlarının qırılması, yaş iyerarxiyasının pozulması, hakimiyyət hərisi olan "südəmər" gənclərin hərcimərclik və qanunları tapdaması haqqında şikayətlərilə tam eyniliyiylə heyrətləndirdi. Həqiqətən dünyada heç bir şey yeni deyilmiş.

Bəs keçən əsrin müxtəlif ölkələrinin dəbdə olan yazıçıları - italiyan Umberto Ekonu, serb Milorad Paviçi, almandilli Patrik Zyuskindi, yapon Xaruki Murakamani və türk Orxan Pamuku birləşdirən nədir? Ən tutumlu və dəqiq tərif yenə də Umberto Ekonun sözlərindədir: "Ömrüm boyu hesab etmişəm ki, roman, hər halda həm də öz iti süjeti ilə oxucunu cəlb etməlidir".

Meduavist-alim, Avropanın orta əsrlər tarixinin dini cərəyanlarının, xristian təriqət və cəmiyyətlərinin mükəmməl bilicisi öz böyük elmi bilik ehtiyatını dedektivə çox meyl edən, belletristik janrda yazılmış "Qızılgülün adı" romanında təcəssüm etdirmişdir. Qəhrəmanlarından birinin adını Vilhelm Baskervil qoyan müəllif aydın şəkildə Konan Doylun "Baskervillərin iti" dedektivinə işarə edir.

Orxan Pamuk da başqa tarixi materialda və coğrafi məkanda islam, sufilik, hürufilik, osmanlı ənənələri, Şərqin orta əsr minatürçü rəssamlıq məktəbləri və s. haqqında geniş məlumatlarından gərgin süjet xəttinə malik romanlarında istifadə edir.

"Qara kitab"da məzmun əsas qəhrəman Qalibin öz itmiş (və ya onu tərk etmiş) arvadının axtarışı üzərində qurulur. Lakin Orxan Pamuk romanının dedektiv ədəbiyyatdan fərqi ondadır ki, o macəralı süjetin köməyi ilə müasir Türkiyənin ən mühüm ictimai-siyasi və mənəvi problemlərinə toxunur. Macəralı süjetdən daha artıq məni "Qara kitab"ın "Bosforun suları çəkildikdə" (romanın fəsillərindən biri belə adlanır) İstanbula həsr olunmuş səhifələri maraqlandırdı. Bu fantastik əhvalatı müəllif o qədər dəqiqliklə, əyaniliklə təsvir edir ki, oxucu sanki öz gözüylə əbədi şəhər - İstanbul-Konstantinapol-Bizansı indiyə qədər dənizin dibində gizlənən bütün əşyaları, bir çox əsrlərin qalıqları ilə görür. Yalnız həqiqətən istedadlı yazıçı heç kimin heç zaman görmədiyi dəniz altında qalmış avadanlığın belə canlı sırasını yarada bilər.

Eyni zamanda Orxan real İstanbul haqqında xatirə kitabının müəllifidir. Kitab elə belə də adlanır - "İstanbul". İstanbul Orxan Pamuk üçün təkcə doğulduğu, böyüdüyü, həyatının çox hissəsini yaşadığı sevimli şəhər deyil, həm də çoxəsrli tarixinin bütün mərhələləri ilə birlikdə tam bir dünyadır, içində müxtəlif mədəniyyətlərin, dinlərin qəribə qarışığı olan bir qazandır. Eyni zamanda, İstanbul onun üçün uşaqlığını xatırladanda gözlərini yaşardan doğma şəhərdir.

O.Pamukun sualtı İstanbulun fantastik mənzərəsini yaratmaq istedadı onun doğma şəhərinin müasir məişətini, əxlaqını, həyat tərzini, zövq və əyləncələrini, ailə əlaqələrini təsvir etmək bacarığına bərabərdir.

"İstanbul" zənnimcə, O.Pamukun ən yaxşı əsəridir. Bu kitabda O.Pamuk ən yüksək dərəcədə özüdür. Ümumiyyətlə, onun xatirə kitabları və romanlarına diqqət yetirdikdə Orxanın çox həssas, hətta bir qədər sentimental insan olması təsəvvürü yaranır. O, kitablar arasında böyümüş və yaşayan, sənət əsərlərinə bağlı assosiasiyalarla, şəhərin keçmişi haqqında nostalji xatirələrlə, eyni zamanda özünün keçmişi, uşaqlıq, yeniyetməlik və gənclik illəri ilə bağlı unudulmaz təəssüratlarla yaşayan insandır.

İstanbul haqqında romanı oxuduqda hiss etdiklərim O.Pamukdan Paris jurnalı üçün müsahibə alan fransız jurnalistinin fikirləri ilə uyğun oldu.

Jurnalist:

- "İstanbul" romanı tənhalıq hissi, sizin tənhalıq hissinizlə doludur - deyir. Tamamilə aydındır ki, Türkiyədə siz yazıçı kimi də tənhasınız. Siz sizi qəbul etməyən dünyada böyümüş və yaşayırsınız.
Orxan Pamuk belə cavab verir:
- Böyük ailədə böyüdüyümə və məni həmişə yaşadığım mühitə hörmət etmək və onu qəbul etmək öyrətdiklərinə baxmayaraq, illər sonra oradan ayrılmaq, qopmaq zərurətini duymağa başladım. Mən çox erkəndən başa düşdüm ki, cəmiyyət mənim xəyal gücümü, nəyi isə uydurmaq bacarığımı boğur. Xəyal gücümün çalışması üçün mənə tənhalıq ağrısı gərəkdir. O zaman yalnızlıqda mən xoşbəxt oluram. Lakin türk olduğuma görə mən bir müddətdən sonra ünsiyyət üçün darıxıram, nəyinsə çatmadığını hiss edirəm.

"İstanbul" romanı anamla əlaqələrimin kəsilməsinə səbəb oldu - onunla daha görüşmürük. Və əlbəttə ki, qardaşımla da çətin ki, görüşək. Türklərə münasibətim isə mənim bu yaxındakı çıxışlarım və dediklərim üzündən pozuldu".

Bu çıxışlara hələ qayıdacağam, lakin burada mən bir məqama toxunmaq istərdim; Onun altını "Qara kitab"ı oxuyarkən cızmış, indi isə kitabı vərəqləyərkən təsadüf etdim:

"Nəsimi Allahı öz sevgilisinə bənzətmişdi, bunun üçün onu tutub edam etmişdilər - diri-diri dərisini soymuş, çarmıxa çəkmiş, sonra 7 yerə parçalayıb 7 müxtəlif şəhərdə basdırmışlar (dərs olsun deyə).(?-A)

"Mənim adım qırmızıdır" romanında da "Qızılgülün adı"nda olduğu kimi orta əsrlərin tarixi fonunda bir sıra müəmmalı qətllər, adamqaçırtma, qeyb olmalarla rastlaşırıq, bu da, görünür, türk yazıçısının Umberto Ekoyla müqayisə edilməsinə səbəb olmuşdur. Lakin yenə də müəllif dedektiv süjet vasitəsilə Qərb və Şərq mədəniyyətlərinin - təsviri sənət nümunələri əsasında - bir-birinə yaxın və uzaq olması kimi ciddi problemlərə toxunur. İnsanların və mənzərələrin təsvirində Qərb üslublarını təqlid etmək istəyi sonunda Şərqin böyük minatür sənətinin süqutuna gətirib çıxarır. Öz əhvalatlarını müxtəlif insanlar, nəinki kişilər və qadınlar, həm də ağac, it, hətta ölüm adından danışan müəllif sanki bütün varlığın vəhdəti haqqında panteist ideyaları təsdiq edir.

Ən çox oxunan dünya yazıçılarının əsərlərindəki gərgin süjet təkcə estetik deyil, həm də iqtisadi səbəblərlə izah olunur. Axı indiki zamanda ədəbiyyat və incəsənət tez-tez bazar ölçüləri ilə qiymətləndirilir.

Bəziləri yaxşı satılan kitabları bədii cəhətdən də daha dəyərli hesab edirlər. Onlar sanki unudurlar ki, satılmayan insanlar olduğu kimi, satılmayan kitablar da var. Bu isə nə o adamların, nə də o kitabların dəyərini azaldır.

"Həyatdan daha heyratamiz bir şey yoxdur. Sözdən başqa". Bu fikri Orxan Pamuk özünün uydurduğu İbn Zəhranının kəlamı kimi qələmə verir. Y.Lotman qeyd edir: Umberto Ekonun romanı
İohann İncilindən bir iqtibasla başlayır:

"Öncədən yalnız söz vardı" və sonu latınca sitatla bitir: orada deyilir ki, "qızılgül soldu, amma "qızılgül" sözü "qızılgülün adı" qaldı. Əsərin həqiqi qəhrəmanı sözdür. Sözləri insanlar yaradır, lakin sözlər insanları idarə edir.

Sözün mədəniyyətdə yeri, söz və insan arasında münasibəti öyrənən elm- semiotika adlanır. "Qızılgülün Adı" romanı söz və insan haqqındadır - bu semiotik romandır".

Bu mənada orxan Pamukun romanlarını da semiotik adlandırmaq olar.

Milorad Paviçin "Xəzər lüğəti" əsəri isə sırf semiotik romandır, onun adının altında "1000000 sözlük roman - leksikon" tərifi verilmişdir.

Yeni nəslin yazıçılarının başqa bir xüsusiyyəti də məcaziliyə meyldir. Patrik Zyuskindin "Əttar" romanı geniş vüsətli bir məcazdır. Bu roman xoşuma gəlmədi, onu güclə axıracan oxudum. 200 səhifə ərzində ətirlərin necə hazırlanması və hansı tərkiblərdən düzəldilməsi haqqında təfərrüatlı məlumatlar verilir. U.Ekonun, M.Paviçin, O.Pamukun, hətta Den Braunun "Da Vinçi kodu" kitabından (sonuncu yuxarıdakılardan daha aşağı pillədədir) aldığım sırf elmi məlumatlardan fərqli olaraq, Zyuskindin ətriyyata aid bilgiləri məni cəlb etmir. Əgər mənə bu sahədə biliklər lazım olsaydı, mən müvafiq elmi ədəbiyyata müraciət edərdim. Bu romanda ətriyyatın incəlikləri və sirlərindən başqa nə var? Əsas qəhrəman çoxdan hamını bezdirən freydist motivləri - nakam xəsarətli uşaqlıq, ana ilə əlaqə problemi, gizli seksual doyumsuzluğu və s. ilə yoğrulmuşdur.

"Əttar" dedektiv kimi də maraq doğurmur. Əvvəlcədən qətlin səbəbləri də, qatil də məlum olan əsər nə sayaq dedektivdir? Bəs ortada nə qalır? Ən geniş mənada məcaz - məsələn, A.Kamyunun "Taun" əsəri kimi. Şər qüvvə, burada hakim olmaq ehtirası ilə deyil, qoxular ideyasına tutulmuş və "qoxular hakimiyyətinə" çatmaq üçün cinayətə hazır olan məcazi "şər dahisi" obrazının təsviri. Beləliklə insan həyatının öz-özlüyündə heç bir qiyməti yoxdur, hər adam yalnız müəyyən maddələrin toplusudur (Osvensimdə bu materiallar - saçlar, dişlər, insan dərisi olduğu kimi). Romanda məcazi zirvə nəqtəsi - Hitlerəbənzər "şər dahisinin" cazibəsi və təsirinə uyaraq kütlənin onun iradəsinə (bu halda qoxuya) ram olmasıdır. Bu da Corc Oruelin "1984" antiutopiyasını xatırladır, orada qurbanlıq adam sonda - diktatoru, "Böyük qardaşı" - sevməyə başlayır. Əlbəttə ki, meyidin (mütləq meyid olmalıdır) qoxusunu əldə etmək - fantastik ehtimaldır, lakin bu yenə də məcazi mənada qəbul edilir - şeytan ram edilmiş insanın ruhunu aldığı tək. Daha bir məcazi məqam - qəhrəman özünün qoxusu olmamasından, yəni o, özəlliksiz adam olmasından əziyyət çəkir: Bu tərif başqa bir Qərb romanının adın xatırladır "Özəlliksiz insan". Qoxusuz, özəlliksiz, xüsusiyyətsiz insan təkcə adi, istedadsız adamın deyil, həm də (bunu biz XX əsrin sonunda müşahidə etdik) bütün dünyaya hakim ola bilən şəxsiyyətsizliyin məcazi obrazıdır. Məcazı təfəkkür Orxan Pamukun romanlarına da xasdır. Lakin nə Umberto Eko, nə Milorad Paviç, nə Patrik Zyuskind Nobel mükafatına layiq görülmədilər. Bu mükafatı türk yazıçısı aldı. Qərb yazıçıları öz oxucularına maraqlı şəkildə də olsa, onlara az-çox tanış olan Avropa tarixindən süjetlər təqdim edirlər.

Orxan Pamukun romanlarının fakturasını isə Qərb oxucusunun alışmış olduğu biçimlərdə Şərqin ona az tanış olan ekzotik həyatı təşkil edir. Türk-Şərq məhsullarından O.Pamuk Avropa ədəbi təamı hazırlayır. Həm də bunu parlaq, istedadlı, "dadlı", başlıcası isə uğurla edə bilir. Onun romanları məzmununun zənginliyi ilə ədəbi elitanın diqqətini cəlb edir, dedektiv süjetləri isə sıravi oxucularda maraq oyadır. "Qar" romanında da cinayətlə bağlı süjet müasir Türkiyənin siyasi panoramını əhatə edir - sollar, sağlar, kommunistlər, millətçilər, kamalistlər, islamçılar - müəllif ölkənin şərqindəki kiçik əyalət şəhəri Qarsda məmləkətinin tam siyasi mənzərəsini əks etdirir. Mən bir dəfə İstanbulda qarslıların keçirdiyi gecədə iştirak etdim. Çıxış edənlərdən bəziləri şəhərlərinin belə təsvirinə görə O.Pamukdan narazılıqlarını bildirirdi. Sonralar romanı oxuyanda mən orada Qars sakinlərinə toxunan bir şey tapmadım. Hadisələrin baş verdiyi yeri seçməyinin səbəbini izah edərək Orxan Pamuk deyir:

- Bu Türkiyənin ən soyuq şəhərlərindən biridir. Həm də ən kasıblarındandır. 1980-ci ilin əvvəlində Türkiyənin ən aparıcı qəzetlərindən biri nömrəsinin tam səhifəsini Qarsdakı kasıblığa həsr etmişdi. Mən oraya getməyi qərara aldıqda ölkədəki siyasi vəziyyət heç də normal deyildi. Şəhərin ətrafında əsasən kürdlər məskunlaşmışdı, şəhərdə isə kürdlərə, azərbaycanlılara, türklərə və bəzən də ruslar və almanlara rast gəlmək olurdu. Etnik problemlərdən əlavə, şiə və sünnülər arasında da dini ixtilaflar mövcud idi. "Qara kitab" və "Mənim adım qırmızı" kimi, "Qar" da mükəmməl və maraqlı romandır, amma əsas qəhrəmanın əhvalının tez-tez dəyişməsi - o gah xoşbəxt, gah bədbəxt olur - yeknəsikliyi ilə oxucunu bir qədər yorur. "KA"nın (müəllif qəhrəmanı belə adlandırır) daim səbəbli və səbəbsiz ağlaması adamı bezdirir. Lakin üstünü qar basmış kiçik şəhərin mənzərəsi və mühiti çox gözəl canlandırılmışdır. Məharətlə təsvir edilmiş canlı, parlaq surətlər yadda qalır.

Gərgin süjetli "Qar"la müqayisədə yazıçının o biri romanı "Məsumiyyət muzeyi" öz amorfluğu ilə qəribə təsir bağışlayır. Sanki o, O.Pamukun məşhur romanlarından qabaq yazılıb, lazımsız, artıq şeyləri atıb yalnız vacib şeyləri saxlaya bilməyən müəllifin qələmindən çıxıb. Bu əsər nə haqdadır?

Keçmiş illərdəki sovet tənqidinin quru üslubu və birmənalı qiymətləndirməsinə üz tutsaq, bu əsər, necə deyərlər "şadlığından şitlik edən" avara bir zənginin anlaşılmaz və son dərəcə uzun-uzadı hekayəsidir. Sanki bir boşluqda, kəskin ictimai problemləri olan Türkiyənin müasir ictimai-siyasi mühitindən kənarda yaşayan Kamal adlı bu personaj öz mənasız həyatını Don Kixota bənzər şəkildə (lakin onun romantik heyranlığından xali) özünə bir Toboslu Dulsineya (hətta bir yox, iki Dulsineya) uydurur ki, sonda onları məhv etməsə də, cəmiyyətin gözündə biabır etsin.

Sosyeteninsə - yəni kübar təbəqənin (romana əsasən) bu qızların bakirə olub-olmamalarından başqa problemi yoxdur. Həm də bu həmin qızların öz həyatlarını hörmət-izzətli və rahat qurmalarına mane olmur. Kamal qətiyyətsiz, iradəsiz adamdır, eyni zamanda fetişist və hətta kleptoman, yəni əşyalara tapınan və həm də əşya çırpışdırandır. "Əttar"ın qəhrəmanı kimi o da qoxuları, təkcə qoxuları deyil, həm də saçları, sancaqları, sırğaları, üstündə sevgilisinin dodaq boyasının izləri qalan siqaret kötüklərini yığıb kolleksiya toplayır, özünün qəribə "məsumiyyət muzeyi"ni - "xoşbəxtlik muzeyi", "kədər muzeyi", "ümidsizlik muzeyini" yaratmaq istəyir. Lakin Kamalın ümidsizlik, qüssə, kədər vəziyyətindən sevinc və xoşbəxtlik, məmnunluq halına keçməsi anidir. Dulsineyanın (yəni Füsunun) əlinə bir toxunuşdan və ya onun bir xoş baxışından asılıdır. Xoşbəxtlikdən bədbəxtliyə və əksinə olan bu keçidlər, yırğalanmalar romanda dəfələrlə təkrarlanır və müəllif, görünür unudaraq hər belə dəqiqəni qəhrəmanın həyatında ən fərəhli an elan edir.

Lakin gəlin vulqar-sosioloji tənqid üsulunu kənara qoyub istedadlı yazıçının öz romanında nə ifadə etmək istədiyini anlamağa çalışaq. Müəllifin fikrincə, bu, məhəbbət hekayəsidir, lakin bu məhəbbət olduqca qəribədir. Məhəbbət hekayəsinin məcazi səpgidə izahına realistik təfərrüat, realistik əsər kimi qavranmasına isə onun qeyri-inandırıcı xronologiyası əngəl törədir.

Füsun və onun əri Firudinin 8 il evli olduğu halda bir dəfə də ər-arvad münasibətlərinə girməməsinə necə inanmaq olar?

Əgər belə vəziyyət mümkündürsə (dünyada hər şey ola bilər), bu ayrı bir əsərin mövzusudur. Bu patoloji münasibətlərin incə və dəqiq təfərrüatlı əhvalatını onların bütün mürəkkəbliyini, xüsusiyyətlərini və çalarlarını təhlil edən bir romanın mövzusudur. Pamukun romanında bütün bu mürəkkəb durum bircə məlumat cümləsi ilə, adi bir şey kimi qələmə verilir.

Və yaxud realistik mövqedən yanaşılsa, necə inanmaq olar ki, Kamal 8 il ərzində yalnız Füsunun yanında olmaq xatirinə onun evinə gəlir ki, orada televizora baxıb rakı içsin. Bu necə adamı bezdirməyə bilər? Əgər bu olduqca dərin məhəbbətdirsə, o necə belə uzun müddət heç bir konkret hərəkətə, addıma çevrilmədən sürə bilər. Belə olduqda təsir yaranır ki, Kamalın bu cür vaxt keçirməsi onun avaraçılığı və özünü heç nə ilə məşğul edə bilməməsindən doğur. Bəlkə yazıçı elə bunu ifadə etmək, yəni, öz cəsarəti və eşqi uğrunda mübarizə etməyi bacarmayan, yalnız başqasının ailə səadətini iradəsiz şəkildə seyr edən və Füsun və Firudinin gec-tez ayrılacağına ümid bəsləyərək özünə təskinlik verən avara obrazı yaratmaq istəyib.

Həm də məlum olur ki, bu əsl mənada evlilik deyil. Kamalı daima cinsi tələbləri olan bir erkək kimi təsvir edən müəllif, bizi inandırmağa çalışır ki, o müəyyən qadını ehtirasla sevdiyi üçün 8 il ərzində cinsi əlaqədən çəkinmişdir. Amma bu ehtirasdan yanıb kül olma deyil, yalnız közərmədir.

Təkrar edək ki, Orxan Pamuk sözsüz ki, bu romanında da başqa əsərlərində olduğu kimi, çox istedadlı yazıçıdır. Eyni zamanda o, Qərb yazıçılarının - Marsel Prustdan tutmuş Borxesə qədər güclü təsiri altındadır. Prustun təsiri "Məsumiyyət muzeyi"ndə də hiss olunur. Lakin əgər fransız yazıçısının təsviri qəhrəmanların zahiri hərəkətlərini göstərmədən onların daxili hisslərinə yönəlmişdirsə və bu duyğular çalarları, əhval dəyişmələri ilə son dərəcə zəngindirsə, Orxan Pamukun qəhrəmanlarının daxili hisslərini yalnız iki sözlə ifadə etmək olar - xoşbəxtlik, ya bədbəxtlik.

Qəhrəmanın öz həyatı haqqında çıxardığı son xülasə isə tam gözlənilməzdir: " Qoy hamı bilsin ki, mən çox xoşbəxt həyat sürmüşəm" - deyir.

Bu, həyatını az-çox normal yaşamış və Kamala onun keçirdiyi mənasız həyatına görə yazığı gələn insanlara meydan oxumaqmıdır? Yaxud daha dəqiq fikri Füsun Kamalın onlara gəlməsi haqqında rəfiqəsi ilə söhbət edərkən deyir: "Bizə Kamal bəy gəlir, o çox zəngindir, amma bir az başdan xarabdır".

Füsunla Kamal arasındakı münasibətlərin açarı bu sözlərdə deyilmi? "Çox zəngindir" - yəni Füsunu kino ulduzu olmaq arzusunu həyata keçirə bilər və "bir az başı xarabdır" - Füsunun onunla xoşbəxt olmasını qeyri-mümkün edən səbəbdir.

Bu, şərh edilərsə, Füsunun avtomobil qəzasında həlak olmasını gələcək birgə xoşbəxt həyatın sanki mümkünlüyü, gerçəkləşməsi ərəfəsində intiharı kimi qiymətləndirmək olar.

Füsunun ölümündən sonra Kamalın yaratdığı "Məsumiyyət muzeyi" isə yəqin ki, yazıçının fikrincə, real dünyada xoşbəxtliyin qeyri-mümkün olmasının metaforasıdır.

Səadəti cəfəng məsumiyyət muzeyinin eksponatlarında təcəssüm etdirilmiş xatirə dünyası əvəz edə bilər.

"Başqa rənglər"də Orxan Pamuk türk və xarici yazıçılar, oxuduğu kitablar, baxdığı filmlər haqqında öz esse və düşüncələrini toplamışdır. Yazıçının öz əsərləri, onları yazması səbəbləri, bu və ya digər romanda ifadə olunması, onun üçün bir müəllif kimi vacib olan motivlər haqqında qeydləri xüsusi maraq doğurur. Kitaba həm də Orxanın Türkiyədə və bir sıra Avropa ölkələrində çıxış və müsahibələri daxil edilmişdir. Bu çıxışların biri üzərində dayanmağa dəyər. Bu onun məhkəmədəki çıxışıdır. O, türk ictimaiyyətinin qəzəbinə səbəb olmuş başqa oxşar fikirlərilə eyni tərzdədir. Yuxarıda bu məsələyə toxunduqda mən həmin problem barəsində təfərrüatıyla danışmağı vəd etmişdim.

O.Pamukun "erməni məsələsi" ilə bağlı 1915-ci il hadisələri haqqında dedikləri Türkiyədə kəskin reaksiya doğurmuşdur. Məhz bu sözlərinə görə o, məhkəmə qarşısında durmalı olub. Dediklərinin məğzini, dəlillərini və mövqeyinin izahını başa düşmək üçün onun məhkəmədəki çıxışından geniş sitat gətirirəm:

Orxan "Məni türk millətini təhqir etməkdə ittiham edirlər" - deyir. - Prokuror mənim 3 il həbsxanada yatmağımı tələb edəcək. Vəkilim kimi mən də inanıram ki, əleyhimə irəli sürülən ittihamlar inandırıcı deyil və düşünmürəm ki, həqiqətən həbsxanaya düşəcəyəm. Hökumət məni həbs etmək qərarına gəlmişdirsə, demək mən axır ki, əsl türk yazıçısı olmuşam - deyənləri başa düşürəm.

2005-ci ilin fevralında bir İsveçrə qəzetinə müsahibəmdə mən demişdim ki, Türkiyədə otuz min kürd və bir milyon erməni öldürülmüşdür və narazılığımı bildirirdim ki, ölkədə bu mövzunun müzakirəsi qadağandır. Mən 1915-ci ildə Osmanlı imperiyasında ermənilərin başına gələn hadisələr haqqında danışırdım. Ciddi tarixçilər arasında şübhə yoxdur ki, Osmanlı imperiyasında yaşayan ermənilərin çoxu birinci dünya müharibəsi zamanı etibarsızlıq bəhanəsiylə yaşadıqları yerlərdən köçürülmüş və bu köçmə prosesində çoxusu öldürülmüşdür. Türk Cümhuriyyətinin rəsmi nümayəndələri iddia edirlər ki, həlak olanların sayı çox şişirdilmişdir və bu hadisələri soyqırımı hesab etmək olmaz, çünki ermənilərin məhv edilməsi müntəzəm xarakter daşımamış və ermənilər özləri də müharibə vaxtı bir çox müsəlman öldürmüşlər.

Mən bu məsələni böyütmək istəmədiyim və heç bu haqda eşitmək istəmədiyim üçün əvvəlcə susdum və qəribə bir xəcalət hissi keçirdiyim üçün olanları gizlətməyə çalışdım. Lakin vilayətlərdən birinin qubernatoru mənim bütün kitablarımı yandırmağa əmr verdikdə və İstanbulda mənim əleyhimə məhkəmə işi açıldıqda bu məsələ beynəlxalq əks-səda yaratdı. İndi mən başa düşürdüm ki, bu cəmiyyətdə alovlanan nifrət təkcə mənə qarşı yönəlməmişdi. Və anladım ki, Türkiyədə və onun xaricində baş verənlər haqqında danışmağın vaxtı çatıb- qismən ona görə ki, mən əminəm: millətin şərəfini onun tarixində olan "qara ləkələrin" açıq müzakirəsi yox, əksinə, onların ört-basdır edilməsi çirkləndirə bilər. Müqəddəratıma qarşı beynəlxalq ictimaiyyətin marağı və diqqəti məni təsirləndirdi, ancaq öz ölkəmlə qalan dünya arasında qalmağım mənə heç də xoş gəlmirdi".

Sonra O.Pamuk söz azadlığına istinad edir, xalqlarının tarixində olan qara səhifələr haqqında yazan bir sıra ölkələrin yazıçılarını yada salır, Türkiyənin Avropa İttifaqına girməsi üçün belə etirafın zəruri olması ilə bu hərəkətlərinə bəraət qazandırmağa çalışır.

Mən Orxanın nəcib niyyətlərinə şübhə etmirəm, lakin obyektiv şəkildə baxılsa, türk yazıçısının belə bəyanatları ölkəsini hörmətdən salır, onun çoxsaylı düşmənlərinin dəyirmanına su tökür. Hələ onu da demək lazımdır ki, O.Pamukun bütün dəlillərini asanlıqla təkzib etmək mümkündür. Türkiyə bir çox illərdir ki, bütün arxivləri, həmçinin başqa əlaqədar ölkələrin arxivlərinin açılmasını təklif edir ki, 1915-ci ilin həqiqi səbəbləri, miqyası və nəticələri aydınlaşdırılsın, bu məsələnin müzakirəsi siyasi müstəvidən tarixi araşdırmalar müstəvisinə keçsin. Erməni qurbanlarının sayının ildən-ilə artması danılmaz faktdır. Həmçinin danılmaz fakt da odur ki, böyük sayda türk və kürd dinc sakinləri - qadınlar, qocalar və uşaqlar ermənilər tərəfindən qəddarcasına məhv edilmişdir. Dünya bilmir, daha doğrusu, qəsdən bilmək istəmir ki, təkcə Türkiyədə deyil, həm də Azərbaycanda - Bakıda, Şamaxıda, Naxçıvanda, Qarabağda, Gəncə, Lənkəran və Qubada XX əsrin ilk iyirmiilliyində dinc əhali görünməmiş dəhşətli zorakılıqlara məruz qalmışdır. Erməni quldur dəstələrinin törətdikləri vəhşiliklər haqqında oxuduqda damarlarda qan donur. Məgər Orxan Pamuk bu cinayətkarlıqlar barədə heç vaxt eşitməyib? Əgər eşitməmişsə, bu təəssüf doğurur, çünki yazıçı bu qədər həssas məsələ haqqında fikir irəli sürəndə (özü də dost olmayan mətbuatda) hadisələrə hərtərəfli qiymət verməlidir, o biri tərəfin əməllərinə bəraət qazandıraraq yalnız bir tərəfi suçlamamalıdır.

Orxan Pamukun məhkəmədəki çıxışına qarşılıq olaraq akademik Ziya Bünyadovun "Nə üçün Sumqayıt?" məqaləsindən də geniş sitat gətirmək istəyirəm: "Bütün orta əsr erməni müəllifləri onlara kilsə tikməyə və azad sahibkarlıqla məşğul olmağa icazə verən Məsihsevər Səlcuq sultanlarından danışır. Ermənilər Azərbaycanda Atabəylər dövründə, Elxanilər, Cəlarilər, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu sultanları, Səfəvilər (I- Şah Abbasın hakimiyyətinin ilk illərindən başqa) və Qacarlar dövründə firavan yaşamışlar. Erməni salnamələrinə əsasən ermənilərə xoş münasibət bəsləyən Ecmiədzin keşişlərinin malikanə və mülklərinin qorunması üçün onlara əsgərlər ayıran osmanlı sultanlarından da şikayətə səbəbləri olmamışdır. Axırıncı Osmanlı sultanı II- Əbdülhəmid hakimiyyəti vaxtı da ermənilər, hərhalda üst təbəqə pis yaşamayıb. Hər şey ən parlaq nümayəndələri II- Əbdülhəmidin sevimlisi, məşhur Akon paşa və Nübar paşa başda olmaqla erməni komprador burjaziyası "Daşnaksütun" partiyasını yaratdıqda dəyişdi. Birincisi, sultanın şəxsi xəzinədarı, ikincisi (Qarabağdan gəlmiş) hətta vəziri idi. İlk dəfə Türkiyədəki erməni millətçi təşkilatları haqqında Avropa 1885-ci ildə məlumat aldı. Bu erməni komitələri 1895-96-cı illərdə Türkiyədə elə şərait yaratdılar ki, tezliklə erməni və türk vətəndaşları arasında nifaq düşdü.

Məhz bu illərdə Qərbdə erməni "ağlaşması"nın təsiri altında "erməni məsələsi" yarandı. Bütün bu həngaməni erməni millətçiləri Türkiyənin Balkanlardakı məğlubiyyətindən sonra, çar ordusununsa Qarsı, Ərzurumu, Bitlisi və Vanı işğal etməsi ərəfəsində qaldırılmışdı. Daşnaklar zənn edirdilər ki, çar ordusunun hücumu qarşısında türklər öz doğma yerlərini tərk edəcək və ermənilər böyük sərvət əldə edəcəklər. Türkiyədəki daşnak başçıları zəhmətkeş erməni əhalisini öz mənfur fəaliyyətlərinə cəlb etmək üçün alçaq üsullara əl atırdılar - erməniləri öldürüb günahı türklərin boynuna atırdılar. Türkiyədə millətlərarası savaşı qızışdırmaqla daşnaklar ümid edirdilər ki, müttəfiqlər İstanbulu işğal edəcək, bu da onlara hədəflərinə çatmağa imkan yaradacaqdır.

Yuxarıda gətirilənlər Van, Bitlis və Ərzurumun baş konsulu general Mayevskinin raportundan əxz edilmişdir.

Sonra Z.Bünyadov general Nikolayevin 1 iyun 1915 ildə və Bolovitinovun 9 iyul 1915 ildə qraf Vorontsov-Daşkovun ünvanına göndərdiyi raportlara istinad edir. Hər iki general daşnak qətlçilərinin dinc türk əhalisinə qarşı törətdikləri terror və vəhşilikləri çox dəqiq şəkildə səciyyələndirir. 1917-ci ilin yanvarında rus ordusu Trabzon, Ərzurum və Bitlisi tərk etdikdə çeteçilər burada dinc əhaliyə əsl divan tutmuşlar. Buna general Prejevalski və Odinulidzenin raportları dəlalət edir. Kulier familiyalı alman şahidlik edir ki, ermənilər müsəlmanların yaşadığı məhəllələrə soxulur, qarşılarına çıxan hər kəsi qılınclarıyla doğrayır, süngüləriylə deşir, qurbanlarını yandırır, uşaqları alovlanan evlərə atır, özləri isə onların diri-diri yanmalarına tamaşa edirdilər.

Dinc əhaliyə qarşı bu cinayətlərin və vəhşi zorakılıqların daha dəhşətli faktlarını da gətirmək olar, amma ehtirasları qızışdırmaq istəmirik.

Yaxşı olardı ki, Orxan Pamuk bu qədər həssas və ağrılı məsələyə toxunduqda bütün faktlarla tanış olub, sonra Avropa mətbuatında bundan sonra çıxış edəydi. Avropa mətbuatı buna imkan vermirsə, yaxşı olardı ki, yazıçı belə çıxışlardan uzaq durub məsələnin həllini tarixçilərə buraxaydı. Dinc erməni əhalisinə qarşı zorakılıq faktlarına heç bir vəchlə bəraət qazandırmağa çalışmadan tarixin bu faciəvi və qaranlıq səhifəsinə görə təəssüf hissi keçirməklə yanaşı, bu hadisələrin səbəbləri və daşnak çeteçilərinin məhv etdiyi dinc türk və kürd əhalisinin çoxlu sayda qurbanlarını da yadda saxlamaq vacibdir. Türkiyədə ermənilərə qarşı zorakılıqla az-çox əlaqəsi olan hər kəs ittiham və hətta edam edilmişdir, bəs türk, kürd və azərbaycanlıların qanına dirsəyədək bulaşmış erməni başçılarından heç olmasa birisi cəzalandırılmışdırmı? Hər halda Orxan Pamukun bu bəyanatı yazıçının öz xalqından uzaq düşməsinə səbəb oldu.

Təkcə Türkiyədə deyil, Azərbaycanda da böyük etiraza səbəb olmuş bu çıxışdan bir il sonra 2006-cı ildə Orxan Pamuk Nobel mükafatına layiq görüldü. Bu münasibətlə ona belə bir teleqram göndərdim: "Qondarma "soyqırımı" ilə əlaqədar bəyan etdiklərinizdən üzüldüm, amma eyni zamanda bu böyük mükafata türk yazıçısının layiq görülməsindən qürur duyur, Sizi təbrik edirəm".

525.az

sentyabr 2012-ci il