آذربايجاندا ائپیک شعرين منشاینه دایر

عرب اليفباسينا کؤچورن: م. آلار 

آذربایجان ادبیاتیندا ائپیک شعرین اینکیشافی تاریخینی ایزله‌مک اوچون، هر شئیدن اول، پوئزییامیزدا اونون تشکول تاریخیندن بحث ائتمک لازیم‌دیر. بونون اوچون ایسه ائپیک شعر آنلاییشی اوزرینده دایانماغی مقصده اویغون حساب ائدیریک.

ائپیک شعر نه‌دیر، پوئزییامیزدا او هانسی یوللار کئچمیش، نئجه اینکیشاف ائتمیش‌دیر؟ خلاصه شکلینده بو مسئله‌لری احاطه ائتمگه چالیشاق.

ایستر غرب، ایسترسه ده شرقده پوئتیکا یازان مؤلفلر ائپيک شعره تخمیناً بیر جور تعريف وئریرلر.

ائپیک شعر­ حیات حاديثه‌لرینین عومومی‌لشدیریلمیش تصویری‌دیر؛ ائپیک شعر­ طبیعت و جمعیت حاديثه‌لرینین معین سوژئت چرچیوه‌سینده بدیعی تقديمی‌دیر؛ ائپیک شعر (سونراکی اینکیشاف مرحله‌لرینده)­ اینسان کاراکتئرینی، اونون بوتون دولغونلوغو ایله، بوتون ضدیتلری ایله حکایه ائتمک واسیطه‌سی‌دیر. هر هانسى بیر خالق، اونون بؤیوک یا کیچیک اولماسیندان آسيلى اولمایاراق، اؤز ائپیک شعر تاریخینه مالیک‌دیر. فرق یالنیز اینکیشاف سوییه‌سینده، ژانر خصوصیتلرینده، کئیفیت درجه‌سینده اولا بیلر. بو و یا دیگر خالقین ائپیک شعر آبيده‌سی، سؤزون اصیل معناسیندا، او خالقین دونیا گؤروشونون، فیکیر و شعورونون معین جهتدن تظاهرودور، جمعیت و طبیعت حاديثه‌لرینه باخیشی‌نین بیر حيصه‌سی‌دیر.

بدیعی اثر آز، یاخود چوخ درجه‌ده اونو یارادان صنعتکارین تماس‌دا اولدوغو حیاتلا، رئال وارلیقلا علاقه‌داردیر. آنجاق بشریت تاریخینده یارانیب، دئور کئچدیکجه بیر بیرینی عوض ائد‌ن هر بیر جمعیتده حیاتی و اونون حاديثه‌لرینی درک ائدیب، بدیعی شکیلده تقدیم ائتمک جهدلری عینی اولمامیش‌دیر. قدیم اینسانین جمعیت و طبیعت حاقینداکی تصوورلری اؤز بدیعی عکسینی اساطیری و میفیک صورتلرده تاپمیش‌دیر. ائله بو اساطير و میفلر ده ابتدايى پوئزییانین، او جومله‌دن ده ائپیک شعرین اساسینی تشکیل ائدیر. کارل مارکس یونان اساطيرینی قیمتلندیره‌رک یازیر: «یونان اساطيری یونان اینجه صنعتی‌نین جبؔه‌خاناسینی، هابئله اونون زمینینی تشکیل ائدیردی». دوغرودان دا، یونان ادبیاتی‌نین ان کلاسیک آبيده‌لری اولان «ایلیادا» و «اودیسئیا» داستانلاری اساطيرلر سیلسیله‌سیندن عبارت‌دیر.

میفیک تصوورون تشکولو بشر جمعیتی‌نین ایلکین اینکیشاف پیلله‌سینه عاییددیر. ابتدايى اینسان اوچون اونو احاطه ائد‌ن موحیطده آنلاشیلماز و غریبه گؤرونن طبیعت و جمعیت حاديثه‌لری چوخ ایدی. اینسان بو حاديثه و قوه‌لر قارشيسیندا اؤزونو گوجسوز حساب ائتدیگیندن بیر سیرا میفیک وارلیقلارا، فؤوق‌البشر حاديثه‌لره اینانماغا مجبور اولوردو. طبیعت جانلاندیریلیر، اینسان هر بیر طبیعت حاديثه‌سی‌نین معین بیر تانرى، یاخود ایلاهه ایله باغلی اولدوغونو تصوور ائدیردی. گئتدیکجه بو تصوورلر حکایه شکلینه کئچه‌رک ابتدايی اساطيرین یارانماسی اوچون زمین حاضرلامیش‌دیر. اساطير و میفلر بو و یا ديگر ابتدايى تانرى، یاخود ایلاهه‌نین شرفینه تشکیل ائدیلمیش ایلک سوژئت‌لی مراسیم نغمه‌لریندن یارانمیش‌دیر. دئمک، اولجه میفیک صورتین اؤزو، سونرا ایسه اونون حاقیندا اولان اساطير یارانمیش. آغیزدان آغیزا، نسیلدن نسله، دؤوردن دؤوره کئچه‌رک جانلی صورتلرله زنگین‌لشمیش، فانتاستیک اؤرتوگه بورونوب دولغون بدیعی بیر صنعت اثرینین یارانماسینا سبب اولموشدور. قدیم و اورتا عصرلر ادبیاتی‌نین اینجیلری حساب اولونان اکثر دونیا ائپیک شعر نومونه‌لرینین­«ایلیادا» و «اودیسسئیا»، «رامایانا» و «ماخابخاراتا»، «شاهنامه» و «یئددی گؤزل»ین ماتئریاللاری بو یول ایله، تبددولاتا وارا وارا اینکیشاف ائتمیش، پوئزییادا کامیل و اؤلمز صنعتین یارانماسی اوچون زمین حاظیرلامیش‌دیر.

اساطير و میفیک صورتلر، هر شئيدن اول، قدیم اینسان ذکاسی‌نین محصولودور کی، طبیعت حاديثه‌لرینین اوبیئکتیو علمی قانونلاری ایله اوزلاشمیر. لاکین بونونلا بئله، اونلارین اساسیندا حیاتی جیزگیلر ده یوخ دئییل‌دیر. دونیا ادبیاتیندا عصرلر یولا سالیب بو گونه کیمی یاشایان و بشریت دوردوقجا یاشایاجاق پرومئتئی صورتینی خاطیرلایاق. صرف میفیک صورت اولان پرومئتئی‌ده حیاتی‌لیک یوخدورمو؟ اینسانلارین سعادتی اوچون تانريلارا قارشی عوصیان ائتمیش، یئر اوزرینده‌کی حیات نامینه اؤز سعادتیندن کئچمیش اساطيری پرومئتئیی رئال زمیندن نئجه آییرماق اولار؟ مگر بو، قدیم اینسانین حاق، عدالت، خئییرخاه‌لیق، علویت تلقین ائد‌ن حيسلرینین رئال، مادی مجموعو دئییل‌می؟ بس شرق ادبیاتیندا ظولم، ایستیبداد، مشققت و شر قوه‌لرینین تجسومو اولان اساطيری زوضحاک نئجه؟ بو کی، قدیم شرقلی‌نین آغالار و قوللار دونیاسیندا دفعه‌لرله آجی‌سينی، آغری‌سینی حيس ائتدیگی اجتماعی ظولمون میفیک بدیعی تظاهورودور.

لاکین میفیک صورتلر و اساطيرلر ده بیردن بیره یارانمامیش‌دیر. ابتدايى اینسانین طبیعت و جمعیت حاقینداکی تصوورلری اؤز ایلکین عکسینی توتئمیک صورتلرده تاپمیش‌دیر. ابتدايى اینسان طبیعت و جمعیتده باش وئر‌ن و سببی اونا معلوم اولمایان، سیرلی معما کیمی گؤرونن موختلیف حاديثه و علاقه‌لری ایلک اول بو و یا دیگر بیتگی و حئیوانلا باغلامیش، معین چیچک یاخود قوشو اؤز اجدادینین باشلانغیجی حساب ائد‌ه‌رک، اونا پرستیش ائتمیش. اونو موقدس‌لشدیرمیش‌دیر. قدیم ميصيرلیلر گونشین لوتوس چیچگیندن دوغولدوغونو ثبوت ائتمگه چالیشیردیلار. ابتدايى میصیرلی‌نین گونشی لوتوس‌لا علاقه‌لندیرمه‌سی ایسه تصادفی اولماییب، اونون بسیط حیات قناعتیندن ایر‌لی گلیردی. نیل اطرافیندا اوجسوز بوجاق‌سیز بیر ساحه‌ده بیتیب گؤزلری اوخشایان، اؤز عطیرلی چیچکلری ایله اینسان روحونو وجده گتیر‌ن لوتوس آخشام اولجاق ماوی لچکلرینی باغلاییر، سحرین آچیلماسی و گونشین چیخماسی ایله او دا یئنه باش قالدیریر، یاشیل یارپاقلار آراسیندان گؤرونن چیچکلر اطرافا اؤز راییحه‌سینی ساچیر. بو ایکی آنی­ گونشین ظهورو و لوتوسون آچیلماسینی بیربیریله باغلاماق چتین دئییلدی. لاکین قدیم اینسان سببله نتیجه‌نین یئرینی دگیشدیرمیش، بورادان گونشین لوتوس چیچگیندن یاراندیغی قناعتی آلینمیش‌دیر. آنتیک ميصير مدنیتی حاقینداکی دیگر متنلرده سما اینه‌گه، گونش قیزیل بوزووا بنزه‌دیلیر؛ بعضن گونش و آی سما قارتالی‌نین ایکی بؤیوک گؤزو کیمی آنلاشیلیر.

محصولدار قوه‌لرین اینکیشافی ایله علاقه‌دار اولاراق، اجتماعی موناسیبتلر ده دگيشيب تکمیل‌لشدیکجه اینسانلارین حیات و طبیعت حاديثه‌لری حاقینداکی تصوورلری دگیشیر، تکامول ائدیر؛ آرتیق توتئمیک تصوورلری اشیا و طبیعت قوه‌لرینین روحونا پرستیشده اؤزونو گؤسترن آنیمیستیک تصوورلر عوض ائدیر. آنیمیستیک تصوور ابتدايی اینسانین حیاتی حاديثه‌لره اوبرازلی باخیشی‌نین ایکینجی مرحله‌سینی تشکیل ائدیر. بورادا آرتیق ابتدايى اینسان حئيوان و بیتکیلرین اؤزونه دئییل، اونلارین آرخاسیندا تصوور ائتديگى روحلارینا سیتاییش ائدیر. طبیعت بؤلونمز واحيد کیمی گؤتورولور، اینسان اونو احاطه ائد‌ن بوتون اشیا و حاديثه‌لرین ایلک باشلانغیجی کیمی روحو قبول ائدیر و بو روحا سیتاییش ائدیر. بو مرحله‌ده طبیعت قوه‌لری و حاديثه لرینین، تانريلارین، حئيوانلارین، اینسانلارین، قوشلارین، بیتکیلرین، روحو ترننوم اولونور.

یاکوت قبیله‌لریندن بیر چوخو قاز، قوقو، قارغا کیمی قوشلاری اؤز اجدادلاری قبول ائتمیشلر. قدیم تورکلر ایسه قوردو بیر توتئم کیمی موقدس سایمیش، اؤز اجدادلارینی اونونلا باغلامیشلار. افسانه‌یه گؤره، دوشمن قبیله‌لری طرفيندن تعقیب ائديلن تورک طایفالاری سون نفرینه قدر قیریلیر، یئگانه ساغ قالان ال­آیاغی کسیلیب باتاقلیغا آتیلان بیر گنج اولور. بو گنجه بیر دیشی قورد پاسیبان چيخیر، اونا آزوقه گتيرمگه باشلاییر. نهایت، بیر گون او، گنجى بیر ماغارایا آپاریر. اورادا دیشی قوردون اون اوغلو اولور کی، سونراکی تورکلرین هامی‌سی همن قورد نسلیندن‌دیر.

شوبهه‌سیز توتئم قورد مادرشاهلیق دؤورو تورکونون دوشونجه‌سی محصولو اولوب، آنا (مادری) توتئمى‌دیر. قدیم تورک تاریخی حاقینداکی باشقا یازیلاردا تورکلرین اسکی زامانلار دا دؤرد اولوسدان عبارت بیر ائل حالیندا بیرلشدیکلری، هر اولوسون موقدس سایدیغی بیر حئيوانین­ توتئمین آدی ایله آدلاندیغی، ائله‌جه ده بو اولوسلاری بیرلشدیر‌ن ائلین ده بوتون اولوسلارا عایید بیر اونغون توتئمى اولدوغو خبر وئریلیر. منبع‌لرین گؤستردیکلرینه اساساً شرق تورکلرینین تو تئمی قویون، شیمالداکی تورک قبیله‌لرینکی اؤکوز، غربده ایت، جنوبدا قوش ایدی. تورکلر اوچون عومومی توتئم ایسه بو و یا ديگر قبیله‌نین بوتون تورکلر اوزره حاکيمیتی ایله علاقه‌دار اولاراق، بعضن بوغا، بعضن اؤکوز اولموش، زامان کئچدیکجه بو توتئم اونغونلار آنتروپومورفیک‌لشمیش، اوغوز خان، بوغاتکین، بوز قورد کیمی آدلار ایله اساطيری شخصیتلره چئوریلمیشلر.

قدیم اینسان اؤلومو بیر یئردن باشقا یئره کؤچمک کیمی باشا دوشور، طبیعتین سولوب سونرادان جانلانماسی پروسه‌ سینی (قیش و باهار) مادی بیر وارلیق کیمی خیالینا گتیردیگی طبیعت روحونون باشقا بیر یئره گئتمه‌سی و قاییتماسی کیمی قبول ائدیر (آنتیک دئور یونانیستانیندا کئچیریلن دیونیس مراسيمی، قدیم ميصيرلیلرده گونش تانريسى رانین قیزی حساب اولونان خاتورتئفنوتون نوبییایا گئتمه‌سی و قاییتماسی حاديثه‌سی، اوسیریس کولتو، آذربایجاندا ایزلری هله بوگونه قدر گلیب چیخان «کوسا کوسا» مؤوسوم مراسیمی و اى.آ.)

ابتدايى اینسان طرفیندن طبیعت و جمعیت حاديثه‌لری حاقینداکی اوبرازلی تصوورون اوچونجو مرحله‌سینی طبیعته پرستیش و آتابابا گونونو قئید ائتمه کولتو تشکیل ائدیر. بو کولت اؤزوندن اوولکی مرحله ایله سیخی علاقه‌دار اولوب، اونون سونراکی اینکیشافی نتیجه‌سی‌دیر. بو مرحله‌ده اینسان موختلیف طبیعت قوه‌لری و حاديثه‌لرینین معبودلارینی یاراداراق، اونلارا سیتاییش ائدیر.

قدیم ایرانلیلار، میدییالیلار و هیندلیلر سو، تورپاق و محصولدارلیق معبودو کیمی آردویسورا آناهیدى ناهيدی، گونش، حقیقت و غلبه معبودو کیمی میتر مئهری موقدس حساب ائدیرلر. هیندلیلر گؤی تانريسى کیمی وارونایا، یاغیش و شیمشک  معبودو کیمی ایندرایا سیتاییش ائدیردیلر. ائله‌جه ده توفان معبودلاری کیمی ماروتلاری، کولک معبودلاری کیمی بایو و واتانی قبول ائدیرلر.

قدیم تورکلر ایلین دؤرد فصيلی اولان یاز، یای، گوز (پاییز) و قیشی آتا سمانین دؤرد اوغلو حساب ائدیر، اونلارا مووافیق آدلار­ یاشیل خان، قیزیل خان، آغ خان، قارا خان آدلاری وئریر، هر فصیل اوچون قوربان کسیردیلر.

تدقیقاتچی‌لارین فیکرینه گؤره، بدیعی تصوورون بو اوچونجو مرحله‌سی گله‌جک بدیعی یارادیجی‌لیغین، خصوصاً سوژئتلی شعرین اساسلی صورتده یارانماسی اوچون بیر زمین تشکیل ائدیر. طبیعت کولتو اساطير و میفلرین اینکیشافینا، آتا بابا کولتو ایسه قهر‌مانلیق ائپوسونون مئیدانا گلمه‌سینه شرایط یارادیر.

قدیم خالقلارین اوبرازلی تصوورونون اینکیشافی اوچون خاراکتئریک اولان ديگر بیر مرحله‌نی ده خاطیرلاماغی لازیم بیلیریک کی، بو دا طبیعت و آتا بابا کولتو ایله اساطير و قهر‌مانلیق ائپوسونون آرا مرحله‌سینی تشکیل ائد‌ن ما گیا­ اووسون­ اطرافدا باش وئرن و سببی غئیری معین حاديثه‌لره سؤز واسطه‌سیله تاثیر ائتمک عنعنه‌سی‌دیر.

اساطير و قهرمانلیق ائپوسو بدیعی یارادیجی‌لیغین یئنی مرحله‌سینی تشکیل ائدیر. بو مرحله، اساساً، صینیفلی جمعیتین یارانماسی دؤورونه عاییددیر. ایندی آرتیق قدیم اینسانین طبیعت و جمعیت حاديثه‌لری حاقینداکی اوبرازلی خیالی نیسبتن موکمل‌لشیر، معین سیستئمه دوشور، زامان کئچدیکجه رؤونق‌لنیر، آرتیق اونلاردا سوژئت و کومپوزیسییا نظره چارپماغا باشلاییر.

جمعیتین اجتماعی حیاتیندا باش وئرن دگیشیک‌لیکلر، محصولدار قوه‌لرین و ایستحصال موناسیبتلرینین اینکیشافی ضروری اولاراق جمعیتین معنوى حیاتیندا، اونون بدیعی تفکورونده ده دگيشيک‌لیکلرین باش وئرمه‌سینه سبب اولور. خصوصی مولکیتین، صینیفلرین، دؤولتین مئيدانا چیخماسی ایله علاقه‌دار اولاراق، ابتدايى ایجماع قورولوشونون سون زیروه‌لرینده آرتیق فورمالاشماغا باشلایان سوژئت‌لی مراسیم نغمه‌لرینین، میفیک اوبرازلارین، هابئله آرتیق یارانماقدا اولان اساطير و قهرمان‌لیق ائپوسلارینین ما هیتی ده دگيشيلير، صینفی مضمون کسب ائتمگه باشلاییر. بو یئنی اجتماعی شرایط بدیعی تفکورون نه‌اينکى یئنی ساحه‌لرینه، ائله‌جه ده آرتیق مؤوجود اولان، قدیم اینسانا معلوم اوبرازلارا دا تاثير ائدیر، اونلار یئنی خاصه، یئنی مضمون. یئنی رنگ آلیر. اجتماعی برابرسیزلیگین مئيدانا چیخماسی ایله واحيد مفکوره‌یه خیدمت ائد‌ن عموم‌خالق بدیعی تفکورو حاکيم صینیف ایدئولوگییاسی‌نین باسقى‌سينى حيس ائتمگه باشلاییر. قولدارلیق قورولوشو دؤورونون محصولو اولان و حاکيم صینیف نماینده‌لری طرفیندن یارادیلمیش اسا طیرلرده تانريلار دؤولت باشچی‌لاری ایله عئینی‌لشدیریلیر، دؤولت باشچی‌سی‌نین بوتون خصوصیتلری تانريلاردا اؤز عکسینی تاپیر، هابئله محکوم صینیفلرین، قوللارین، پلئبئی‌لرین منافعینی مودافعه ائد‌ن اثرلر مئيدانا چیخیر. ایلک دفعه عدالت‌لی دؤولت باشچی‌سی ایدئیاسی ایر‌لی سورولور والى آخر. اساطير و میفلرده، داها چوخ ایسه قهرمان‌لیق ائپوس‌لاریندا رئالیستیک عنصورلر گئتدیکجه آرتماغا باشلاییر، ایلکین میفلرده اؤن پلاندا اولان فؤوق‌البشر، غئیرمادی قوه‌لری، معجوزه‌لری بو و یا ديگر صینفین احوال روحيه‌سینی قورویان نؤقطه‌يى نظرلر، حاديثه‌لر عوض ائدیر. اساطير و قهرمان‌لیق داستانلاریندا بیز هر هانسى بیر خالقین حیات شرایطی، کونکرئت (دولانيش) معیشت طرزی ایله تانیش اولوروق، معین تاریخی دؤورده همین خالقین اجتماعی حیاتی اثر لرده اؤز عکسینی تاپمیش اولور. مثلاً دونیا ادبیاتیندا ائپیک شعرین ایلک مونومئنتال نومونه‌لریندن اولان «ایلیادا» و «اودیسسئیا» اؤز اساسینی ترویا اساطيرلر سیلسیله‌سیندن آلماسینا باخمایاراق، آرتیق قدیم یونانیستانداکی حیاتلا، یونان اجتیماعیتی ایله سیخ صورتده باغلی‌دیر. بو داستانلار یونان خالقی‌نین معیشتی، یاشاییش طرزی، میللی کاراکتئری، ائتنوقرافیک ترکیبی، فولکلور و فلسفه‌سی حاقیندا گئنیش تصوور یارادیر، قدیم یونان تاریخینی اؤیره‌نمک اوچون زنگین ماتئریال وئریر. بیرلیکده «ایلیادا» و «اودیسسئیا»دان سککیز دفعه بؤیوک اولوب، «قدیم هیند حیاتی‌نین ائنسیکلوپئدییاسی» آدینی آلمیش «ماخابخاراتا»، ائله‌جه ده «رامایانا» اونلاری یارادان دؤورون مدنى، اجتماعی، سیاسی حیاتی حاقیندا علم عالمینه اولدوقجا قیمتلی ماتئریال وئریر، یالنیز بدیعی نومونه کیمی دئییل، هابئله فلسفی تاریخی بیر اثر کیمی ده دقتی جلب ائدیر، «هیند دینی و علمی بیلیکلرینین خزینه‌سی» کیمی قیمتلندیریلیر.

بوتون قدیم خالقلار کیمی، آذربایجانلی‌لارین دا کلاسسیک ائپیک شعرینین ایلک روشئیمینی اساطيرلر، میفلر تشکیل ائدیر. احتیمال کی، قدیم آذربايجانلی‌نین دا بدیعی تفکورو باشقا خالقلاردا اولدوغو کیمی، عینی مرحله‌لر، یاخود بونا یاخین بیر اینکیشاف یولو کئچیرمیش، ابتدايى توتئمیک اوبرازلار آنیمیستیک تصوورلرله، آنیمیستیک تصوورلر ایسه سونرادان اساطير و ائپیک شعرین اینکیشافی اوچون تکان‌وئریجی مرحله اولان طبیعت کولتو و آتابابا کولتو ایله عوض اولونموشدور، آذربایجان تاریخی و ادبیاتی‌نین ان قدیم دؤورو ایله مشغول اولان تدقیقات‌چی‌لار آذربایجان خالقی‌نین تشکولونده معین رول اوینامیش، اونون ائتنیک ترکیبینه داخیل اولان قدیم قبیله و طایفالارین اؤزونه‌مخصوص ابتدايى دینی گؤروشلری اولدوغونو خبر وئریر. البته، بو دین سؤزون اصیل معناسیندا دین دئییل، بیر اعتیقاد اولموشدور. قدیم آذربایجانلی اینکیشافین ابتدايى دؤورونده طبیعت و جمعیتده بو و یا ديگر حاديثه‌نین اوبیئکتیو علمی سیرلرینی باشا دوشمه‌دیگیندن و لازیم گلنده اونلارا قارشی موباریزه آپارا بیلمه‌دیگيندن معین اعتیقادلارا اینام بسله‌ییردی. بو اعتیقادین ایزلری شیفاهی ادبیاتیمیزین منشأ‌جه چوخ قدیم ژانرلاریندا یاشاییب گلمیش اولان موختلیف توتئملرده، زوومورفیک و آنتروپومورفیک صورتلرده هله ده اؤزونو گؤستریر. قدیم آذربایجانلى‌لا رین ائتنیک ترکیبینه داخیل اولان بیر سیرا قبیله‌لرده موختلیف حئیوانلارا، ایلانا، اؤکوزه، آتا سیتاییش ائدیلیردی. بعضی قبیله‌لرده بیر سیرا بیتکیلر، چیچکلر مقدس حساب اولونوردو. باشقا طایفالاردا سویا، ائله‌جه ده اودا اعتیقاد بسله‌نیلیردی کی، بو دا سونرادان زردوشتی‌لیک دینی‌نین تملینی قویماغا شرایط یاراتمیشدی. مقدس حساب ائديلن شئی، یا حاديثه‌نین سونرادان آنتروپومورفیک و زوومورفیک معبودلاری دا یارانیردی. مثلاً، سویون، اودون، یاغیشین، قیشین، باهارین اؤزونه مخصوص معبودلاری وارايدی. عمومیتله، قدیم آذربایجانلی طبیعتی بیربیرینه ضد اولان ایکی قوه‌نین، ایشیق و ظولمتین دايمی موباریزه‌سی کیمن باشا دوشور، بوتون یاخشی شئیلری بیرینجی‌نین، منفی شئيلری ایسه ایکینجی‌نین اطرافینا توپلایاراق، اونلارین اؤزونه مخصوص معبودلارینی یارادیردی. بعضى حاللاردا بو معبودلار حاقیندا موختلیف میفیک تصوورلر ده دوزلدیلیردی. مثلن، قدیم آذربايجانلی‌نین اعتیقادینا گؤره، ایلک یاز یا غیشلارینی یئر اوزرینه یاغدیران اولدوز، تیشتری (سیریوس) ایمیش. لاکین اینسانلاری یاز یاغیشیندان محروم ائتمگه، اکینلری قورودوب کوله دؤندرمگه چالیشان، یئر اوزرینده آجلیق و یوخسوللوغا باعث اولان باشقا بیر قوه ده واردی کی، او دا دیو آپاوش ایدی. تیشتری اونونلا هر یازین باشلانقیجیندا اوچ دفعه ووروشور، ایکی ووروشدا مغلوب اولور، نها یت اوچونجوده غالیب گلیرمیش و بونونلا دا اینسانلارا سئوینج گتیرن یاز یاغیشلاری باشلاییرمیش.

یاخین شرق، ائله‌جه‌ده آذربایجان ائپیک شعرینین ایلک ایز لری خصوصیله ائرامیزدان اول ۹­جو عصرده شیمالغربی ایران و معاصر آذربایجان اراضی‌سینده تشکول تاپمیش قدیم میدییانین دؤولت دینی اولان زردوشتی‌لیکده و اونون مو قدس کیتابی، بیر نؤوع قانونلار مجله‌سی «آوئستا»دا اؤزونو گؤستریر. ایستر آذربایجان، ایستر ایران، تاجیکیستان و ایسترسه ده بو و یا ديگر درجه‌ده قدیم ایرانلا علاقه‌سی اولان هیندیستان اراضی‌سینده یاییلیب، سونراکی عصر صنعتکارلارینین اثرلرینده رنگارنگ بویالار آلمیش بیر چوخ میفیک، اساطيری اوبرازلارین ایلک روشئیمینی «آوئستا»دا آختارماق لازیم گلیر. لاکین «آوئستا» دا اؤز نؤوبه‌سینده بیردن بیره یارانمامیش، زردوشتی‌لیک‌دن قاباق مؤوجود اولان ابتدايى قبیله دینلرینین، اعتیقادلارینین، ایلکین اساطيری میفیک صورتلرین اساسیندا تشکول تاپمیش‌دیر.

«آوئستا» اوزون عصرلرین محصولودور. تدقیقات اونون بیر سیرا کیتابلاردان عبارت اولدوغونو خبر وئریر. لاکین موختلیف تاریخی و سیاسی حاديثه‌لرین نتیجه‌سی اولاراق، بو کیتابلارین چوخ قیسمی ایتیب باتمیش؛ بوگون علم عالمینه «آوئستا»نین یالنیز دؤرد کیتابی معلومدور کی، بونلاردان دا آنجاق «وندیداد» («دیولر علیهینه قانون») بوتونلوگو ایله محافظه ائدیلمیش‌دیر. «وندیدات»دان علاوه «ویسپه رد» («تانريلار حاقیندا کیتاب»)، هابئله ایکی حیصه‌دن، قدیم دینی پوئزییا آبيده‌لری اولان «قات»لار و خالق الله لارینین شرفینه اوخونان هیمن‌ماهنیلاردان عبارت «یاشت» لار بیزه قدر گلیب چیخمیش‌دیر.

«یاشت»لار و «قات»لار «آوئستا»نین ان قدیم حیصه‌لری حساب اولونور کی، اساساً زردوشتی‌لیکدن قاباقکی توتئمیک آنیمیستیک تصوورلر، طبیعت و آتابابا کولتو اساسیندا تشکیل ائدیلمیش‌دیر.

«آوئستا»دا، خصوصاً اونون «وندیدات» حیصه‌سینده‌کی اسا طیرلر اینسانلا طبیعت آراسینداکی موباریزه، اینسان طر فیندن ائديلن اختراعلار و س. مؤوضولارا حصر اولونور. بو اساطيرلر آهورامزدا طرفیندن یئرلرین، گؤیون، سولارین، حئیوان و بیتکیلرین، هابئله ایلک اینسانین یارانماسی، اهریمن و آهورامزدا آراسیندا باشلانان دوشمنچی‌لیک، ایشیق و ظولمت قوه‌لرینین موباریزه‌سی نتیجه‌سینده ایلک اینسانین محو اولماسی حاقینداکی حکایه‌لری احاطه ائدیر. ...

میدییا دؤولتی اراضی‌سینده یاشایانلارین میفولوگییاسی اؤزونه مخصوص اوریژینال خصوصیتلر داشی‌ییر. بونونلا بئله، بو میفولوگییا باشقا قدیم خالقلارین (قدیم مصرلی لرین، آسوریلرین، شومئرلرین، بابیللرین، تورک، مونقول‌لارین و س.) اساطير و میفلریندن دخی تاثيرلنمه‌میش دئییل‌دیر. بو اوخشارلیق بعضن سوژئت خطى‌نین اینکیشافیندا، بعضن ایسه فیکری جهتجه اؤزونو گؤستریر.

«آوئستا»داکی اساطيرلر سیستئم‌لی شکیلده حکایه اولونمور. اونلار میفولوژی ائلئمئنتلر شکلینده، داغینیق حالدا یئرلشمیش‌دیر. عینی سؤزو قهر‌مان‌لیق ائپوسلاری حاقیندا دا دئمک اولار.

قهر‌مان‌لیق ائپوسو «آوئستا»داکی بدیعی یارادیجیلیغین یوکسک مرحله‌سینی تشکیل ائدیر. دوغرودور، اونلار دؤوروموزه قدر فراقمئنتلر، موتیولر شکلینده گلیب چاتمیش، لاکین آرتیق بو پارچالاردا سوژئت، کومپوزيسيیا نظره چارپیر. «آوئستا»داکی قهرمان‌لیق ائپوسونون اساس آنا خطينی اوتوراق طایفالارین کؤچری خالقلارلا موباریزه‌سی تشکیل ائدیر. اگر اساطيرلرده موباریزه تانريلار، آهورامزدا و اهریمنین فانتاستیک قوشونلاری آراسیندا گئدیرسه، بورادا آرتیق موباریزه‌ده رئال قوه‌لر، اینسانلار دا ایشتیراک ائدیر. ائپوس‌دا سعادت اوغروندا شر قوه‌لرله ووروشوب غالیب گلن ده اینسانلار، پهلیوانلاردیر.

«آوئستا»دا تصویر اولونان حاديثه‌لر اولدوقجا گئنیش دؤورو و مکانی احاطه ائدیر. بوراداکی حاديثه‌لر یالنیز یئر اوزرینده دئییل، هابئله تانريلارین مقام توتدوقلاری فانتاستیک عالمده باش وئریر؛ «آوئستا»نین قهر‌مانلاری یا اؤلمز تانريلار، یاخود دا یوزیوز ایللرله یاشایان اینسانلار دیر.

«آوئستا» نثر و نظمله یازیلمیش، بورادا بدیعی واسیطه‌لردن ان چوخ تشبیه و موبالیغه‌لردن ایستیفاده ائدیلمیش‌دیر. «آوئستا»نین مضمون و فورماسیندا، خصوصاً اونون قدیم حیصه‌لرینده معین درجه خالق روحو حيس ائدیلیر. لاکین او، عمومی اجتماعی موندره‌جه‌سی اعتیباریله شاه حاکیمیتی و قولدار یوخاری طبقه نماینده‌لرینین حؤکمران‌لیغینی قورویوب مدافعه ائتمگه خیدمت ائد‌ن مقدس دینی قانونلار مجموعه‌سی‌دیر.

«آوئستا» بیزی آنجاق بیر جهتدن، قدیم میدییا دؤولتی اراضی‌سینده یاشایان خالقلارین بدیعی تفکورو، خصوصاً اونون ائپیک شعر تاریخی ایله تانیش اولماق جهتیندن ماراقلاندیریر. لاکین «آوئستا»دا یالنیز ائپیک ژانر دئییل، لیریکا و ابتدايى درامین دا روشئیملری اؤزونو گؤسترمکده دیر. بوندان علاوه، «آوئستا» زردوشتی‌لیگه اعتیقاد باغلایان خالقلارین طبیعی، علمی، فلسفی، دینی، تاریخی، جوغرافی بیلیکلرینین ده مجموعودور.

ائپیک شعرین زمینه‌سینی بیر طرفدن میفیک صورتلر، اساطيرلر، آتابابا کولتونون اینکیشافی نتیجه‌سی اولان ابتدايی قهرمان‌لیق داستانلاری تشکیل ائدیرسه، ديگر طرفدن اونون تشکولونده روایتلر، افسانه‌لر و ناغیللار دا بؤیوک رول اوینامیش‌دیر.

اساطيرلر کیمی افسانه‌نین ده تاریخی چوخ قدیم‌دیر. افسانه‌لرده اساساً موبالیغه‌لی دوندا تاریخی حاديثه‌لر عکس اولونور. قدیم تاریخ کیتابلاریندا آذربایجانا عایید بیر نئچه افسانه وئریلمیش‌دیر کی، بونلاردان سون میدییا حؤکمداری ایشتووئقوآستیاقا حصر ائدیلمیش «آستیاق» افسانه‌سینی، «تومیریس افسانه‌سینی»، دارا ایله، کومبیس‌له موغ کاوماتلا علاقه‌دار اولان روایتلری، هابئله سونراکی دؤورلرین محصولو، ۹­جو عصرده باش وئرمیش مشهور بابک عوصیانی ایله علا قه‌دار اولاراق یارانمیش، خالق قهرمانی بابکین مردلیک و جسارتینی، ائله‌جه ده اونون خاینجه‌سینه دوشمنه تسلیم ائدیلدیگی حاقینداکی روایتلری گؤسترمک اولار.

بو افسانه و روایتلرین چوخوسو بیر تاریخچی قلمی‌نین محصولو اولماسینا باخمایاراق، آرتیق خالق یارادیجی‌لیغی‌نین بدیعی سوزگجیندن کئچمیش تام، دولغون فولکلور ماتئریاللاری‌دیر.

بیر نئچه سؤز ناغیللار حاقیندا.  بوگون بیزیم الیمیزده اولان ناغیللارین اکثر حیصه‌سی‌نین تشکول تاریخی معلوم دئییل‌دیر. «آذربایجان ناغیللاری»نی نظردن کئچیردیکده اونلا رین بیر قیسمی‌نین هله چوخ قدیم زامانلاردا یاراندیغینی، عصرلر کئچدیکجه موختلیف دگيشيک‌لیکلره اوغراییب فورما لاشدیغینی، موکمل بدیعی ادبیات نومونه‌سینه چئوریلدیگینی احتیمال ائتمک اولار. همین ناغیللاردا بشریتین ابتدايى بدیعی تصوور مرحله‌لرینین، توتئمیک، آنیمیستیک تصوورلرین ایزلری، آنتروپومورفیک زوومورفیک اوبراز لارین قالیقلاری گؤرونمکده‌دیر. ناغیللاریمیزدا تئزتئز تصادف ائديلن ایلان، اینک، سیمورغ قوشو، پری ،دیو صورتلری هله زردوشتی‌لیکدن قاباقکی قبیله طایفه دینی گؤروشلرینین، ابتدايى آذربايجانلی‌نین ایلکین اوبرازلی تصوورلرینین بیزه قدر گلیب چاتمیش یادیگارلاری‌دیر.

آذربایجان ائپیک شعرینین فورمالاشماسیندا مشهور «دده قورقود» داستانلارینین دا خصوصی رولو اولموش‌دور.   X­XI  عصرلرین یادیگاری اولان «دده قورقود» داستانلاری آذربایجان ادبیاتی تاریخینده ایلک بؤیوک ادبی آبيده‌دیر. بوراداکی بویلاردا ائپیک قهرمانلارین داخیلی و خاریجی دوشمنلره قارشی موباریزه‌ده گؤستردیکلری هونر و رشادت تصویر اولونور. اثر کؤچری پاتریارخال قبیله قورو لوشونون پوزولدوغو و فئودال موناسیبتلرینین قوتلندیگی دؤورون محصولودور. بو داستانلاردا X—XI عصرلرده یا شایان کؤچری مالدار طایفالارین حیات قورولوشو، معیشت طرزی تصویر اولونور، آدلی سانلی قهر‌مانلار، خالق ایچری‌سیندن چیخمیش قوچاق چوبانلار، اؤز ایگیدلیک و هونرلری ایله ارلریندن، قارداشلاریندان سئچیلمه‌ین قادینلار، قیزلار تره‌ننوم ائدیلیر. «دده قورقود» داستانلاری بیر جهتدن ده ماراقلی‌دیر. بوراداکی بعضى بویلاردا بو و یا ديگر درجه‌ده قدیم میفیک، اساطيری اوبرازلار اولسا دا، بوتونلوکده داستاندا رئالیستیک عونصورلر اولدوقجا قوتلی‌دیر، ایفاده‌لر جانلی دانیشیق دیلیندن آلینمیش، طبیعت و اینسان تصویرلری حیاتی وئریلمیش‌دیر. بیز «دده قورقود» داستانلاریندا کؤچری حیات کئچیر‌ن یئرلی طایفالارین معنوى حیاتی، عادت عنعنه‌لری، حتی دونیاگؤروشو ایله یاخیندان تانیش اولوروق،

*

بورایا قدر بیز اساساً ائپیک شعرین تشکولو اوچون شرایط یارادان، اونون فورمالاشیب اینکیشاف ائتمه‌سینده معین رول اوینایان شیفاهی ادبیات نومونه‌لریندن دانیشدیق. آرتیق بیلاواسیطه یازیلی ائپیک شعرین اینکیشافی مسله‌سینه کئچمک اولار.

بو گون علم عالمینه معین بیر مؤلف طرفی‌دن نظمه چکیلمیش قدیم یازيلی آذربایجان ائپیک شعرینین هئچ بیر نومونه‌سی معلوم دئییل‌دیر. بیر چوخ تورک خالقلاری اوچون عینی درجه‌ده قیمتلی اولان یئگانه ادبی آبيده محمود کاشغرینین «دیوان الغات التورک»اثرى‌دير. «دیوان الغات التورک» یالنیز تاریخی دیلچی‌لیک نؤتقطه‌يى نظرینجه ماراقلی بیر آبيده اولماییب، عینی زاماندا بدیعی ماتئریال کیمی ده قیمتلی‌دیر. لوغتین مؤلفی بو و یا ديگر سؤزون ایضاحی اوچون موختلیف تورک شاعرلرینین اثرلریندن اقتباسن دیوانی‌نین صحیفه‌لرینده یئرلشدیردیگی بیر بئیت، یاخود بیر قطعه ایله تورک ادبیاتی تاریخینه ده بؤیوک خیدمت گؤسترمیش‌دیر. «دیوان الغات التورک»ده مؤوجود شعر پارچالاری ایچريسینده دؤرد مرثیه بیزی خصوصیله ماراقلاندیریر. بو اثرلر مرثیه اولسالار دا، داستان کاراکتئری داشی‌ییر و بو معنادا ائپیک شعر نومونه‌سی ساییلا بیلر. محمود کاشغری «دیوان»ى ۱۱­جی عصرده ترتیب ائدیلمیش‌دیر. لاکین اورادا توپلا نان قيطعه، بئیت، قصیده و مرثیه پارچالاری اکثرن اوسلوب و روحلارینا گؤره اوولکی عصرلرین یادیگارلاری حساب ائدیله بیلر.

۷­ جی عصردن اعتیبارن بوتون یاخین شرق اؤلکه‌لرینی اؤز خلافتی آلتیندا بیرلشدیرن عرب دؤولتی آذربایجاندا دا اؤز حاکيمیتینی برقرار ائتدی. ایسلام دینی بوتون یاخین شرق اؤلکه‌لرینین اساس دؤولت دینی اولدو. بو دینی اساسلاندیرماق اوچون کئچمیشین دئمک اولار کی، بوتون نیشانه‌لری، یازیلی مدنیت و ادبیات آبيده‌لری محو ائدیلدی. اؤلکه‌ده عرب الیفباسی، عرب دیلی حاکيم اولدو. خیلافت ایسلام دینی‌نین سیاسی بایراغی آلتیندا یاخین شرق خالقلاری آراسینداکی بوتون فرقلری زورلا آرادان قالدیرماغی، موختلیف خالقلاری مدنى جهتجه بیرلشدیرمگی، اونلارین علمی و دینی گؤروشلرینه عمومی ایستیقامت وئرمگی نظرده توتوردو. لاکین چوخ کئچمه‌دی کی، عرب دؤولتی‌نین بو سیاستینه قارشی موختلیف یئرلرده آردی آراسی کسیلمه‌ین  موخالیفت و عوصیانلار باشلادی و خیلافت آغالیغینی معین قدر سارسیتدی. اومویلر سولاله‌سی‌نین سوقوطوندان سونرا عباسیلرین حاکيمیت باشینا گلمه‌سینده فارس زادگانلاری (اشرافيت) خصوصی رول اوینادیلار و بو یول ایله سارایا، خیلافته یول تاپاراق، اهميتلى دؤولت ایشلرینی اؤز اللرینه آلدیلار. آرتیق ۹­جو عصردن عرب دیلی دین دیلی کیمی اؤز حقوقونو ساخلاسا دا، فارس دیلی ادبیات، پوئزییا دیلی کیمی بوتون یاخین شرق خالقلاری ایچريسینده یاییلیب، آرالیق دنیزین‌دن توتموش هیندیستانا قدر بؤیوک بیر ساحه‌نی احاطه ائتدی.

۱۱­جی عصردن اعتیبارن یازیلی آذربایجان ادبیاتیندا دا فارس دیلی اوزون مدت پوئزییا دیلی کیمی ایشله‌نیلمیش، خاقانی، نظامی کیمی جاهانشمول صنعتکارلار بو دیلده یازیب یاراتمیشلار.

اورتا عصر فارس دیللی پوئزییاسی اساساً، هر بیرینین اؤز ایسپئسیفیک خصوصیتلری اولان دؤرد رایون اطرافیندا تشکول تاپیب اینکیشاف ائتمیشدی:

 ۱. زاقافقازییا (بورایا آرران و شیروان آدلاری ایله ،ایکی حیصه‌یه بؤلونموش آذربایجان، گورجوستان و ائرمنیستان داخیل ایدی)؛

 ۲. اورتا آسییا (خا رزم، بوخارا، بلخ، خوراسان، غزنه، فرقانه)؛

 ۳. ایران (ایران ایراقی، کاسپی ساحللری بویو اوزانان اراضی، فارس، همدان، سیستان)؛

 ۴. هیندیستان.

آیدین‌دیر کی، خاقانی و نظامی یارادیجی‌لیغی‌نین ایسپئسیفیک جهتلری یالنیز زاقافقازییادا، امیر خوسروو صنعتی‌نین خصوصیتلری هیندیستاندا یارانا بیلردی. بونو هر بیر شاعرین قلمه آلدیغی طبیعت و معیشت تصویرلری ده، مؤوضوع‌يا یاناشماق قايدالاری و حتی دیل خصوصیتلری ده ثبوت ائدیر. آنجاق بیر اینکارائدیلمز حقیقت ده واردیر کی، بو دا فارس دیللی ادبیاتدا عمومی جهتلرین اولماسی دیر. فارس دیلینده یارانمیش پوئزییادا مؤوضوع، ژانر خصوصیتلری، بدیعی ایفاده واسطه‌لری آراسیندا بیر یاخینلیق اولموش، آذربایجاندا یازیب یارادان صنعتکارا هیندیستاندان، اورتا آسییادا یازیب یارادانا ایسه باغداددان جاواب و ئریلمیش‌دیر.

موختلیف اؤلکه‌لرده یاشاییب، موختلیف خالقلارین نوماینده‌لری اولان بو صنعتکارلار چوخ زامان عینی مؤوضوعنو قلمه آلمیش، عینی قدیم اساطير و تاریخلردن ایستیفاده ائتمیشلر.

یاخین شرق يازيلى ادبیاتیندا ایلک مونومئنتال ائپیک شعرین بانی‌سی فیردوسی اولموشدور. فیردوسی «شاهنامه»‌سی دونیا ائپیک پوئزییاسی‌نین نادیر اینجیلریندن‌دیر. لاکین بو اؤلمز صنعت اثری یالنیز بیر شاعر تخیلونون نتیجه سی، یاخود شاهلار تاریخی‌نین قورو سالنامه‌سی دئییل. «شاهنا مه»نین دونیا پوئزییاسی‌نین پارلاق سیلسیله‌سینده اؤزونه مخصوص ان معتبر یئرلردن بیرینی توتماسی اوچون اوراداکی مؤوضوعلار اوزون عصرلر بویو اینکیشاف پروسئسینده اولموش، ان قدیم اساطير، میف و افسانه‌لر خالق یارادیجی‌لیغی‌نین بدیعی سوزگجیندن کئچمیش، جیلالانیب پارداخلانمیش، بیر بیریله علاقه‌دار اولمایان، دولاشیق حادثه و ائلئمئنتلر بدیعی تئللر‌له بیری ديگرینه باغلانمیش و نهایت، فؤو ق‌العاده ایستعداد صاحبی اولان بیر صنعتکار قلمى‌نین

بئله‌لیکله، یاخین شرق و او جومله‌دن آذربایجان ادبیاتیندا ائپیک شعرین ایستر قهرمانلیق، ایسترسه ده رو مانتیک نؤوعلری بیردن بیره یارانمامیش، چوخ قدیم عنعنه‌لره اساسلانمیش، عصرلر، تاریخلر کئچدیکجه اجتماعی حیات، سیاسی قورولوش، دیل و ادبی موحیطده‌کی دگيشيک‌لیکلرله علاقه‌دار اولاراق، موختلیف تبددولاتا اوغراسا دا، یئنه ده اؤز منشایینی، اؤز کؤکونو اونوتمامیش، بو و یاخود ديگر شکیلده خالقین ان قدیم ادبی آبيده‌لری ایله علاقه ساخلامیش‌دیر.

بورایا قدر یاخین شرق ائپیک شعرینین ایکی نؤوعوندن، قهرمانلیق و رومانتیک نؤوعوندن دانیشیلدی. لاکین شرق ائپیک شعری بو ایکی نؤوعدن فرقلنن باشقا نؤوعلر ده تانی‌ییر کی، بونلار دا تاریخی اجتماعی و فلسفی دیداکتیک شعردیر.

دوغرودور، قدیم و اورتا عصرلر شرقینده ائپیک شعرین قهرمانلیق  و رومانتیک نؤوعو چوخ زامان قاریشیق شکیلده ایشلنیردی.

اورتا عصر ده ائپیک شعرین ديگر، معاصر حیاتلا داها باغلی نومونه‌لری منظوم مکتوبلار، منظوم سیاحتنامه‌لر ده یارانیردی. بیزه ۱۱­جی عصر آذربایجان شاعرلریندن قطران تبریزی‌نین بیر سوژئتلی منظوم مکتوبو معلومدور. یاخین شرق ائپیک شعرینده ایلک منظوم سیاحتنامه مؤلفی کیمی ایسه ۱۲­جی عصر آذربایجان شاعری خاقانی شیروانی مشهوردور. خاقانی‌نین «تحفه العراقین» اثری شاعرین ایکی عراقا،عرب و عجم عراقلارینا سیاحتی زامانی، یول بویو گؤردوکلرینین ترننومونه حصر ائدیلمیش‌دیر. بورادا بو و یا ديگر مساله ایله علاقه‌دار اولاراق، خاقانی‌نین علمی، فلسفه و دیداکتیک فیکیرلری ده اؤز عکسینی تاپیر.

«تحفه العراقین» خصوصیله بیر جهتینه گؤره یاخین شرق ادبیاتیندا اوریژینال مؤوقع توتور. بو اثر ائپیک شعر تاریخینده اؤز زمانه‌سینده‌کی ظلم و حاقسیزلیغا قارشی اعتراضين بدیعی ایفاده‌سی‌دیر. خاقانی‌یه قدر بیر چوخ حال‌لاردا ائپیک شعرده اعتراضو عصیان موتیولری عمومی خا راکتئرده ایدی. شاعر زمانه‌سینی، معاصر اولدوغو حیاتی بلاواسیطه تنقید ائتمگه جورات ائتمیردی. بو ناراضيلیق چوخ زا مان تاریخی کئچمیشله باغلانیلیر، صنعتکار کئچمیش شاه‌لارین، حکومت باشچی‌لارینین ظلموندن، عدالتسیزلیگیندن دانیشیردی.

خاقانی ایسه لیریکاسی‌نین چوخ قیسمینده اولدوغو کیمی، بو اثرینده ده عصیانکار بیر شاعر کیمی چیخیش ائدیر، معاصری اولدوغو حؤکمدارلاری، اونلاری احاطه ائد‌ن بیر سیرا ایکی اوزلو و ریاکار سارای خادیملرینی قیرماجلاییر، شاه سارایینی قارا محبس آدلاندیریر، «ظولمکار اولارسا بیر شاه آز یاشار» دئیه جسارتلی نتیجه چیخاریر.

شاعر قیزیلی، مال دؤولتی اینسان حیاتی اوچوی آغیر یوک، اونو بدبخت‌لیگه سوروکله‌ین بیر عامل، منفور و چیرکین ایشلرین باعيثی آدلاندیریر. بیر قیسم میستیک صوفی شاعرلرین اثرلرینده ده بیز مادی نعمتلره، دؤولته اویماغین کسکین تنقیدینی گؤروروک. لاکین بو موناسیبتلرده هم ایدئیا، هم فورما جهتینجه درین فرق واردیر. میستیک شاعر اؤز جانینی ایلاهی وارلیقدا اریتمک، یوخ ائتمک، مومکون قدر تئز ایلاهی وارلیقلا بیرلشمک نامینه بوتون رئال حیاتدان، او جومله‌دن مادی نعمتلردن ايمتیناع ائتمگی، اؤز طلبلرینی بو پوچ ایده‌آللار عشقینه سوسدورماغی طلب ائدیر. خاقا نی ایسه دؤولت، شؤهرت، منسب حریصلیگى‌نین دوشمنی‌دیر. قیزیل اینسانلارین قنيمی‌دیر. او، عاغلی قول، غافیلی حاکيم ائدیر. او، یوکسک و علوی حيسلری اؤز گوبود جایناقلاریندا بوغور، سوسدورور...

خاقانی‌نین بیر چوخ قصیده‌لرینین نسیبلری ده کیچیک ائپیک شعر نومونه‌لری ساییلا بیلر. قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، کلاسسیک آذربایجان پوئزییاسیندا قصیده ژانری بیر جهتدن خصوصیله فرقلنیر. بورادا شاعر قارشی‌سینا قو‌يدوغو اوبیئکتین تصویرینه بیرباشا کئچمیر، اونا موطلق بیر مو قددیمه نسیب ایله باشلاییر کی، بو نسیبلر چوخ زامان ائپیک خصوصیت داشی‌ییر. بو نومونه‌لردن بیری خاقانی‌نین «منطق الطير»ای دیر. بو کیچیک پارچادا آل الوان بیر باهار سحرینده سس‌سسه وئره‌رک اوخویان قوشلار تصویر اولونور. هر قوش بیر چیچگی، بیر گولو تعريف ائدیر و اونو اوستون توتور. موباحيثه‌نی حل ائتمک اوچون عنقا قوشو مونصیف سئچیلیر. اونون دئدیگی سؤز بوتون قوشلار طرفیندن رغبتله قارشیلاناجاق‌دیر. عنقا قوشو قیزیل گولو محبت سیموولو کیمی داها آرتیق قیمتلندیریر و بولبوله برائت قازاندیریر.

اولدوقجا ساده بیر سوژئت اساسیندا قورولموش بو فراقمئنت شرق پوئزییاسیندا موکالیمه ژانرینین گؤزل نومونه‌لریندن‌دیر.

بو نؤوع کیچیک ائپیک شعر نومونه‌لرینه قطران تبریزی قصیده‌لرینین نسیبلرینده ده تصادف ائتمک اولار.

مقاله‌یه یئکون ووراراق، آشاغیداکی نتیجه‌لره گلمک اولار:

هر بیر خالقین کلاسیک ائپیک شعری او خالقین عصرلردن بری داوام ائدیب حالن تاریخی ادبی ععنعنه‌لرى ایله سیخ صورتده باغلی‌دیر. دئمک، ائپیک شعری تدقیق ائدرکن اونو بیردن بیره یارانمیش بیر حادثه کیمی گؤتورمه‌مه‌لی، اونا تا ریخی دئورلرین پوئتیک اینعیکاسی کیمی قیمت وئریلمه‌لی‌دیر.

بوتون قدیم خالقلاردا ائپیک شعر اؤز منشاینی تاریخی اجتماعی پروسئسله علاقه‌دار اولاراق یارادیلمیش ابتدايى مراسیم نغمه‌لريندن، میفلردن، روایتلردن آلمیش‌دیر.

لاکین اساطيرلر، میفلر ده اؤز نؤوبه‌سینده توتئمیک آنیمیستیک تصوورلرین، طبیعت و آتابابا کولتونون سونراکی اینکیشافی مرحله‌لری‌دیر. آذربایجان ائپیک شعر تاریخینده ده بئله اولموشدور. ایستر زردوشتی‌لیک، ایسترسه ده اوندان اول تشکول تاپمیش ابتدايى قبیله طایفا دینی گؤروشلرینین تاثيری آلتیندا یارانمیش توتئملر، آنتروپومورفیک و زوومورفیک صورتلر،  اساطير و افسانه‌لر ایلک اول شیفاهی خالق یارادیجیلیغیندا ایشلنمیش، سونرا ایسه آیری آیری صنعتکارلار طرفیندن قلمه آلیناراق موکمل بدیعی دونا گئیدیریلمیش‌دیر.

هر بیر خالقین ائپیک شعر نومونه‌لرینده او خالقا مخصوص ایسپئسیفیک خصوصیتلر اؤز عکسینی تاپیر. آنجاق بو، بیر خالقین ائپیک شعرینین ديگر خالقین ائپیک آبيده‌لری ایله هئچ بیر علاقه‌سی اولمادیغی دئمک دئییل‌دیر. مدنی و ادبی علاقه و تاثير، خصوصیله منشأ، تاریخی اجتماعی اینکیشاف نؤقطه‌يى نظرینجه بیربیرینه چوخ یاخین خالقلار آراسیندا همیشه اولموشدور.

قدیم و اورتا عصرلر آذربایجان ادبیاتی و او جومله‌دن ائپیک شعری بیر سیرا تاریخی سیاسی حاديثه‌لرین نتیجه‌سی اولاراق یاخین شرقین ادبی موحیطیندن آیریلمیش شکیلده اؤیره‌نیله بیلمز. بو خالقلارین ادبیاتی دئمک اولار کی، عینی، یاخود بیربیرینه چوخ یاخین منشأ‌دن تکامول تاپمیش، لاکین هر بیر خالق عینی تاریخی منبع‌لردن آلدیغی ماتئریاللاری اؤزونه‌مخصوص شکیلده ایشله‌میش، اونلارین منسوب اولدوغو اؤلکه‌نین اجتماعی حیاتی، طبیعتی، ایسپئسیفیک خصوصیتلری ایله عضوی صورتده باغلامیش، تام اوریژینال بدیعی شعر نومونه‌لری یاراتمیش‌دیر.

عرب اليفباسينا کؤچورنده آزجا قيساديلميشدير: م. آلار