«قره»‌ سؤزو، قرآغاج محله‌سی و تبریزده محله‌لرین و کوچه‌لرین آدئنا گؤره

ممد علی 

بیزلر هامئ‌مئز، شهریمیز تبریزی ایسته‌مکده‌ن، اُنا گؤره هر نه خبر اِشیده‌نده، عکس زاد گؤره‌نده، یازئ مقاله اُخویاندا، اُلارئ خُشلایئب و بیر پارا زمانلار، سؤزون هاردان گلمه‌سینه باخمئرئق، و یازئلان سؤزلره گره‌کلی دقت اِتمیریک‌ و لحظه‌لرین کِفینه جوموروق. و بِله اُلابیلیر کی، بیر پارا خئردا زادلار گؤزوموزده‌ن یایئنئر، و سُرالار یادئمئزا دوشنده دِییریک، هن، اُرا باخ !.

نه اِله‌مک، بیزلر ده بِله‌نچی‌ییک. بلکه ده گونلرین گلیب گِتمه‌سی، آیلارئن آدئنئ یادئمئزدا ساخلایئنجا الده‌ن چئخماسئ، ایل‌لرین ائلدئرئم کیمی گلیب گِچمه‌سی و بولاردان تؤره‌نن نوستالژیک خاطیره‌لر : مدرسه دؤرانئ، کوچه‌ده اُینادئغئمئز پیلدسته، ناققئشلئ، آرادا وئردئ، مدره‌سه‌ده‌کی دیریلتدی، قاچان قاچان، نقطه نطقه؛ تواضعون سئمئشقاسئ ایله سینامایا گِتدیگیمیز گونلر، و فیلیم قئرئلاندا ایشئق وِر چئغئرماغئمئز؛ سامان میدانئ، شهناز آغزئ، گولوستان باغئندا گؤلباشئ، نالچکرلر یانئندا خرابات، حسین‌ین خراباتئ،  ممد پخله‌چی، گجیلین جئزبئزئ، دانشگاهئن اُیونلارئ، اعتصابئ، حاج عابباسئن پیتی‌سی، بازار آغزئ‌نئن گورجولر قاباغئندا سولتانعلی‌نین آیرانئ، کریمخان میدانئ، پاساژئن ایچینده‌کی سینامادا مشدی عبادئن ایلک رنگلی فیلیمینده من نه قده نه، قده قُجا اُلسام ده‌یره‌م مین جواناسئنئ و  بوتون سینامانئن  آرتسه قُشولماسئ… بیزی بو کؤکه دوشمه‌یه ایته‌له‌ییر. نه بیلیم.

آمما بوردا اونوتمامالئ بیر زاد وار، اُ دا بودور کی، بیز هر نه کؤکه دوشوروک دوشه‌ک، تبریزین حؤرمتی‌نی ساخلایاق. بو حؤرمتی ساخلاماق اُ جومله‌دن بوردان باشلانار کی، بیز اُنا گؤره هر نه دوشونجه‌میزه، آغزئمئزا گلدی، یا قولاغئمئزا چاتدئ، یا گؤزوموزه ده‌یدی، ات داش اِِله‌مه‌میش قبول اِدیب، اُنو آیرئ‌لارئنا دا چاتدئرمایاق. آخئ بو شهرین بیر تاریخی آدئ، یِری، و گِچمیشی وار. بو آد و یِر یونگول اله گلمه‌ییب. دؤیوشلرده چئخئب هر امتحاندان. بوردا چُخ حؤرمتلی آداملار یاشایئب یاراتمئش‌لار، و بیز اوموروق کی، گله‌جک‌ده گِنه ده اِله  اُلاجاق. بو شهرین زحمتکش خلقی بورانئ یاشاماغا، یاشاتماغا یارارلئ بیر یِره دؤنده‌ریب، گؤیده‌ن یاغئب یِرده‌ن بیتمه‌ین بیر قورشاقدا، یاغمورو داغئن دؤشونده‌ن چئخاردئب، ان کیچیک ایشی آذربایجاندا بِجه‌ریلن یوز ایگیرمی جور اوزومون چُخونو تبریز شهری‌نین باغلارئندا بِجه‌ردیب، بورانئن شام قازانئ، رشدیه قالاسئ آدلانان علم اُجاغئ اُلوب، گؤی مچیدی، ارکی، و بوتون بونلار، بورالئ‌لارئن الی، امه‌یی، پولو ایله قالخا بیلیب.  یاخئن زمانلاردا ثقه‌الاسلامئ، علی مسیو، حاج علی داواچئ‌، و ستارخانئ …. اُلوب؛ البته تک بونلار اُلمایئب، ساتقئنلار، میری بالالار، ننه امجه‌یی کسه‌نلری ده اُلوب، و بونلارئ گؤزده توتاراق دئ کی، میرزه علی اکبر صابر دِییب : هانسئ بیر شهر جاهاندا بِله تبریز کیمی؛ باوفا خلقی، قارانلئق اوزو دهلیز کیمی.

گِچه‌ک.  بیر نِچه ایل قاباق تبریزده بیر کیتاب چئخئب، و اُندا گِچمیشده آیاقدان آلدئ، و سُرالار فوتبول آدلانان اُیونون آدلئم اُیونچولارئنئ تانئتمئشدئ و من اُنو گؤره‌نده و اُخویاندا بیر پارا مدره‌سه‌لرده یاخچئ  اُیونچولارئن آدئنئ و عکسینی گؤرمه‌ینده غصه‌لنمیشدیم. آمما هر نه اُلسایدئ هِچ‌دن یِی ایدی. اُندان بیر نِچه آی سُنرا دا قوشخانا سِلابئ تاریخی آدئندا کیتابئن خبری گلنده گؤزده قولاقدا اُلموشدوم. کیتابا گؤره  بیر یازئ‌دا اُنون محله‌نین جغرافی و اجتماعی نِجه‌لیگینده‌ن دانئشماسی منی ماراقلاندئرمئشدئ. تبریزین سِلاب محله‌سی میدان چایئ‌ آخارئ‌نئن ساغ الینده اُلان باغمِشه‌دن توتدو امره‌قئزا جان اُلان محله‌لرین لاپ دیک و اوجادا یِرلشنی دی. من اؤزوم ده بو محله‌نی هامئدان آز تانئمئشام و اُرا اؤزو ده تاریخی محله اُلمادئغئ اوچون، مشروطه‌لیک و تبریزین محاصره‌‌سینده آدئ چکیلمه‌یب  و کیتابئن آجئ چایئندان اُرا گتیریلن ارخده‌ن دانئشماسئ منی هیجانلاندئرمئشدئ و ایستیردیم گؤره‌م  تبریزین بوتون گون باتان محله‌لرینی، یکه‌دوکانلاردان شام‌قازاناجان سووارئب آبادلایان ، آجئ‌دان گتیریلن ارخلرین هانکئسئ باش یوخارئ دئرماشئب قوشخانا سِلابئنا چاتا بیلیبدی. یا بورا گلن ارخ هاردا آجئ‌دان آیرئلئب و هانسئ یُل‌لا بورا چاتدئرئلئب. اُخوم اُردا داشا ده‌یدی کی کیتاب اساسدا محرم دسته‌لرینه دوشنلرین، سیره‌چی‌لرین و اُلارئن اؤز آرالارئندا دِدی قُدولارئنا گؤره اُلوب و اُ زاددان کئ دانئشمئردئ اِله من آختاران ایش ایدی. حییف اُلموشدو. اُنون اوچون کی، من اؤزوم اوشاقلئغئم‌دا استانبول قاپئسئندان اییده‌لی کوچه‌یه‌جان گلن بو آجئ ارخلری‌نین بیرینی، یانئندا اییده‌آغاجئ ایله گؤرموشدوم، و دانشجو اُلدوغوم زماندا، یانئ اُن اُن بِش ایل اُندان سُرا دانشگاهئن قره‌ملیک یِرلرینده بیر آیرئ آجئ ارخینی و یانلارئ اییده آغاجلارئ ایله دُلدوغونو گؤزوم‌له گؤرموشدوم.

مخلص، منیم خبریم اُلان تبریزه گؤره یازئلان کیتابلارئ هِچ زمان گؤزده‌ن یایئندئرمامئشام. اُنون اوچون، قدیم تبریز یُلداشلارئمئن بیری، نِچه گون قاباق قاراغاجا گؤره بیر یازئ گؤنده‌رنده هوه‌س‌له اُخوماغا باشلادئم :

روزی روزگاری تبریز….(۱۵۸) محلات تبریز : قره‌آغاج-منطش

یازان قرآغاجئن ایکی یِرینده‌ن آد آپارئب؛ : منتش و تاغلار. بو تاغلار منی مدره‌سه‌ده طالارئ آدئندا بیر کلاسداشئمئ گؤزومون قاباغئنا گتیردی کی، قرآغاج‌دان گله‌ردی، اِولری ده اُنون دِدیگی ایله طالار کوچه‌سینده ایدی. اُندا ت سسینی ایکی جور یازماق اُلاردئ. نِجه‌کی تهران سؤزونو ده قاباقلار طهران یازاردئلار، نِچه ایل چکدی کی حکومت اُ شهرین آدئنئ ط ایله یازماغئ قدغن اِتدی. و قالدئ ت. ایندی، منیم کلاسداشئم تاغلار دِییب و من تالار اِشیتمیشم یا اوزون زماندان سُنرا دوز یادئمدا قالمایئب بیر آیرئ سؤزدو. آمما اُ‌نون سیجیللی‌سی تالارئ ایدی، تاغلارئ یُخ. هر حالدا من بو ایکی ستیرده، مقاله‌ده یازئلان دان چُخ اُنا گؤره یازمئشام. آمما منتش آدئنا یِتیشنده اُنون اؤزونده‌ن آرتئق منتشلی‌لرده‌ن یازئب. و قرآغاج اؤزو بیلمرره یاندا قالئب.

من منتش سؤزونو یِر آدئ کیمی تانئماقدان قاباق، اُنو یِل‌آتئ‌نئن ته‌یر و تیوبونو ساخلایان دمیر قاسناغئ کیمی تانئمئشدئم. سؤز یُخدور کی، منتش آدلئ یِر من یازدئغئم منتشده‌ن چُخ چُخ قاباقکئ بیر سؤز دور، آمما بو آد نِجه دمیر بیر قاسناغا وِریلیب، اؤزو بیر تاپماجا دئر. سُرالار دا محله‌میزین حؤکماوارلئ گؤیچوسونده‌ن دفعه‌لرله اِشیتمیشدیم و بو یازئنئ اُخویاناجان، اُنو حؤکماوار یِرلرینده‌ن ساناردئم. حییف اُلوب کی یازئ، قرآغاج‌دا اُلان منتش ایندیکی خیاوانئن هایانئندا اُلدوغونو یاخچئ و یِرلی یاتاقلئ گؤرستمه‌ییب.

دالئسئ یازئلئر کی، قره‌آغاج تبریزین قدیمی و تاریخی محله‌لرینده‌ن دیر. و محله‌نین آدئنا گؤره اُرادا چُخلو بؤیوک و بُل «نارون» وار کی تورکوده قره آغاج دییله‌ر. و آرتئرئب کی، قره‌آغاج ایکی کلمه‌دن : قره و آغاج، دوزه‌لیب کی، آغاج یانئ آغاج و قره یا قارانئن تورکو دیلینده آیرئ آیرئ معنالارئ وار کی، اُلاردان بیری چُخلوق و بُل‌لوق آنلایئشئندا دئ. و بو معنانئ ایشلتمه‌نین یِرلی یاتاقلئ میثال‌لارئ : آرازئن اُتایئندا قره‌باغ وار کی، چُخلو باغ اُلان یِر معناسئنا دئ. و آرازئن گونِی‌ینده آدلئم قره‌‌داغ وار کی، اُردا داغئن  چُخلوغونا  دلالت اِدیر، و قره چمن‌ده احتمالن انگین اُتلاقلار و چمن‌لر وار. و اُنون اوچون بو محله‌ده قره‌آغاجئن چُخلوغوایله آدئنئ بِله قُیماق اُلار. یِدی، ایچدی، مطلبینه یِتیشدی !

  چُخ دا قشنگ.

 یانئ مسئله‌نین فرض‌لری قبول اُلوناندا دیبده ده حؤکمونو رد اِتمک اُلماز. یانئ باغئن چُخلوغو قره‌باغ وِره‌نده، و داغئن چُخلوغو قره‌داغ اُلاندا و آرتئقلاشا دا چمن‌نین انگین لیگی قره‌چمن دوزه‌لده‌نده، کی مسئله‌نین فرض‌لری دیر، اُنون حؤکمو کی، قره‌آغاجئن چُخلوغو بیزیم دانئشدئغئمئز محله‌نین آدئ دئر، نه تهر قبول اِدیله بیلمه‌ز؟

تکجه بیر ایراد، بونو توتماق اُلار کی، باغ، داغ، چمن قرامر باخئمئندان آد دئلار و اُلارا قره یا قارا صفتی ده آرتئراندا یوخارئدا دِییلن یِر آدلارئنا چاتئرئق. قره‌آغاجئن اؤزونده ده آغاج اؤزو داغئن تایئ بیر آد دئر. و یوخارئداکئ منطیق ایشه سالئناندا قره‌آغاج محله‌سی چُخلو آغاجئن اُلدوغو یِر اُلار. بو دا هر جور آغاج اُلا بیله‌ر. چینار دا، قئزئل‌گؤز ده، پالئت دا، اریک‌ ده. اُ منطیقه گؤره بیز دسه‌یدیک قره قره آغاج اُندا چُخلو قره آغاج اُلماغئ دانماق اُلمازدئ. آمما چون ایکی قره‌نی بیر یِرده ایشله‌ده بیلمه‌ریک، و قره آغاج بیر آغاجئن آدئ دئر، بادام کیمی، پالئت کیمی، آمما ایکی بؤلوملو. محله‌نین آدئ آسئلئ قالار.

ایندی گؤره‌‌ک نی‌یه تبریزین آیرئ یِرلرینده کی، مٍثلاً حؤکماوارئن چشمه باشئندا بیر بؤیوک قرآغاج وار ایدی، اِشیک ورجی‌ده میداندا قهوه قاباغئندا بیر یِکه قرآغاج وار ایدی. ایچه‌ری ورجی میدانئندا چشمه‌نین چیگنینده بیر بیرینده‌ن ایگیرمی متر آرالئ ایکی، نِچه یوز ایل‌لیک هوندور، شاققاواتلئ قرآغاج دایانئردئ، لیل‌آوانئن زیق‌لر کوچه‌سی باشاباش آلچاق بِیلو قرآغاج‌لا دُلو ایدی کی، منیم ظنیم‌جه تبریزین ان گؤزه‌ل کوچه‌سی ایدی. موستشار باغئندا گؤل قئراغئندا دؤرد بِش، نِچه یوزایل‌لیک قرآغاج وار ایدی کی باغئ بؤلوب اِولیک اوچون  ساتاندا اُلارئ ساخلاماغا قابلیت‌لری اُلمامئشدئ.   حییف.

 بس نِجه اُلموشدو کی، بو آغاج اُنون آدئنا اُلان محله‌ده گؤزه ده‌یمیردی؟ بونا گؤره دوشونمک قاباقجا قرآغاج اوشاغئ‌نئن بُرجودو. البت کی آیرئ آداملار دا، و هر کیم ایسته‌سه، بونا گؤره دوشونه بیله‌ر، و دوشوندویونو دِییب و یازا دا بیله‌ر. آمما اؤز آدئندان. دِییبلر، بِله اِشیتمیشم کیمی سؤزلر بو آدئن قُیولماسئنئ آیدئنلادا بیلمه‌ز.

تبریزین کوچه‌لری ده آیرئ یِرلره تای آدام آدئندان، دوشدویو یِرین نِجه‌لیگینده‌ن، یا تاریخی بیر حادثه آدئندان گؤتورولوبدور : ارده‌بیل‌لی‌لر ، قره‌باغلئ‌لار، اصفاهانلئ‌لار، کوجووارلئ‌لار، گورجانلئ‌لار، قره‌چی‌لر ، تِج‌احمدلی‌لر، لک‌لر، حاج‌سیدحسین، گنجه‌لی بگ، پُستخانا، چوخورلار، داش دربند، دمیرلی دربند، اییده‌لی، سؤیودلو، شام‌غازان، گوموش‌قیه، تپه‌لی باغ، ایکی قالا، دروازا کوچه‌سی، دیکباشئ، انجومن دربندی، قروول‌خانا اوستو، نوبار قاپئسئ، داش ماغازالار، و یوزلرله بِله آدلاردان قُیولوب.

قُیون ایندی قِییدیم یوخارئدا دانئشدئغئمئز منطیقه. اُردا گؤرستدیک کی اُ منطق‌ده وِریلن فرضی دوزگون سایاندا حؤکمو یازئدا وِریلنده‌ن آیرئ بیر زاد اُلا بیلمه‌زدی. و گؤردوک ده کی، حتا اُ فرضده ده، ایسته‌نیلن آدئ اُ محله‌یه وِره بیلمیریک. آمما هامان دوز توتولان فرضین دوزلویو اؤزو شک‌لی اُلسا نِجه؟  اُندا  بو حؤکمو داها اله گتیرمک اُلماز. اُنا گؤره‌کی، قره سؤزونون معنالارئندان یازئدا گؤتورولن معنا دوزگون دگیل، دوزگون دگیل کی هِچ، اُ معنا اساسدا قره سؤزونون معنالارئندا یُخدو، و اُلا بیلمه‌ز ده، بونا گؤره کی بیر سؤزو، بیر معنادا وِردیگی ایله هامان معنانئن دوز ترسینه بیر آیرئ معنا وِرمک اُلماز. بیر بُیا، یا رنگین بیر معناسی قره، و بیر آیرئ معناسئ آغ اُلا بیلمه‌ز. بیر زاد هم سُیوق و عین زماندا ایستی اُلماز و اُلا بیلمه‌ز ده. تورکو دیل‌لری دیکسیونرلرینده قارا یا قره سؤزونون معنالارئ هامئسئ رنگ ایله باشلایئر، چون بو سؤزون بیرینجی معناسئ اُنون گؤزه گؤرونن رنگی دیر. و آیرئ معنالارئ چیرکلی، یاسلئ، آغئر، پیس، نس، و بونا تای سؤزلردی. قره کندلی بؤیوک کندلی یُخ،  آلچاق مرتبه‌لی کندلی، اُنون تایئ دئر قره معلم، قره گون، اوزو قره، گونو قره و بِله‌نچی سؤزلر. بونلارئن هانسئندان چُخلوق،  یِکه‌لیک، بُل‌لوق معناسئ چئخارتماق اُلار؟ قره بؤیوک، یِکه معناسئنا اُلسایدئ قره‌داغا یُخ، ساوالانا یا سهنده وِریله‌ردی کی اُندان نِچه یُل بؤیوک، و نِچه یُل اوجادئلار. یا قره‌دنیزه‌ یُخ، آغ دنیزه، یانئ مدیترانه‌یه وِریلردی کی اُندان ایکی یُل یارئم بؤیوکدور.  دِمه‌لی دیر کی، قره‌داغ تک آذربایجان دا دگیل، اوروپا تُرپاغئندا بالکان یارئم‌آداسئندا دا بیر قره‌داغ وار (مُنته نِقرو) کی بیر جار اِله قره‌داغ آدئ ایله عثمانلئ ایمپراتورلوغو تُرپاغئ اُلوب، سُرالار یوقسلاوی فدراسیونو جمهورولارئندان لاپ کیچیگی اُلموشدو. یانئ اوروپادا دا قره گؤرونوشو اوچون بِله آدلانئب دئر، نه بؤیوکلویونه گؤره.

بونلار قره‌نین مجازئ معنالارئ دئر. قره رنگین اؤزونون ایشلتمه‌سی قره‌باغدا، قره‌داغدا، قره دنیزده، قره بادئمجان دا، قره داشدا، قره قُیوندا و یوزلرله بِله سؤزلرده تاپئلار. یانئ آدئ چکیلن سؤزلرین ایلک خصلتی اُلارئن قره گؤرونن رنگی دیر. نِجه‌کی آغ دنیز، سارئ دنیز، قئرمئزئ دنیز وار، قره دنیز ده وار.

 

اوستونده دانئشدئغئمئز یازئنئ یازان چُخ یوکسک احتمال‌لا کی دِمک اُلار یقین دیر، قارا سؤزونه اُ معنانئ وِرمکده هِچ بیر دیکسیونره باخمایئب و اِشیتدیگی ، یا بیر یِرده اُخودوغو اوزونده‌ن اُنو ایشله‌دیب، یُخسا بِله بیر سؤزو یازمازدئ. یا دا۱۹۹۰لاردا ایلک قاراباغ ساواشئندا ایرانلئ فعال‌لاردان بیری اُ ساواشا گؤره بیر مقاله یازمئشدئ و اُخویانلارئنا قاراباغئن آدئ‌نئن نه معنا وِردیگینی ترجومه اِدیب دِمیشدی کی، قاراباغ چُخلو باغ اُلان یِره دِییله‌ر. من اُ یازئنئ اُخویاندان سُرا بیر گون اُنو یازاندِان سُروشدوم بو غلط سؤزو هاردان اؤرگنمیسن؟ دِدی کسروی ده بِله یازئب. من اؤزوم  البته کسروی‌نین اِله یازدئغئنئ گؤرمه‌میشم آمما اُنا دِدیم کسروی ده یازسا، غلط یازئب. اُلو کی، روزی روزگاری‌نئ یازان دا بِله بیر مقاله‌نی گؤروب و یازانئن آدئندان اوشونوب، و سؤزونو دوزگون توتوبدور. اُنا گؤره دیر کی، اِشیدیلن سؤزلری ات داش اِله‌مک پیس بیر ایش دگیل.

آمما بوتون بو سؤزلر دِییلنده‌ن سُنرا، بیله بیله بیر دوز اُلمایان سؤزو ایشله‌دیب، آغئزلارا سالماق، بیر دیلی دانئشانلارئن اؤزونه یاراشان دگیل.

بونونلا بِله، بو یازئ بیر کیتابدان نقل اُلونموشسا، من اُ کیتابئ اُخوماغا دا ماراقلئ‌یام. 

بوردا یِری وار کئ، من روزی روزگاری تبریز یازئسئنئ یازانا، اُ تایدا دِدیکلری کیمی، منت‌دار اُلام. اُندان اؤترو کی، یا اُنون اوچون کی، اُنون یازئسئ بو یوخارئدا گتیریلن جئزما قره‌نی قوراتلاماغا بیر ماهانااُلدو.          

 ممدعلی