ایواز طاها جنابلارئنا، حؤرمت‌له

ممدعلی

بو یازئ ایواز طاها جنابئنا یازئلارکن، اُنو شخصی بیر مکتوب  دا سایماماق اُلار.

 بیر آی زاد بوندان قاباق سایتلاردا قُیولموش آذربایجان دیلینده سؤزلوک آدلئ کیتابا گؤره یازئلان بیر مقاله اوچون گؤنده‌ریلن تفسیر و یُرمالارئن ایچینده، ایواز طاها آدئندا بیر جنابئن دا نِچه سطرلیک سؤزو یازئلمئشدئ.

کیتابئن باش صفحه‌سینده یازئلان ایری خط‌له «آنامئزا» و آلتئنداکئ کیچیک یازئ ایله و «بوتون آنالارمئزا» سؤزونون اؤزونو یُخ، یازئلئشئ‌نئ به‌ینمه‌ین طاها، اُنو غلط توتوب، و سُنرا دا غلط‌دن باشقا، یازئ‌نئن «باشلئجا نقصانینی»  قرامر ماهیت‌لی گؤروب و بِله یازمئشدئ :  بو سطرلر (یانئ ایکی سطرده یازئلمئش اوچ سؤز) «تورکجه‌نین دئییل» و «فارسجانئن قرامرینه سؤیله‌نه‌رک» [سؤیکه‌نره‌ک؟] یازئلمئشدئر.

بو اوچ سؤز تک‌لیگینده جومله دگیل کی، اؤزو ده، طاها سؤیله‌ین کیمی، «فارسجانین گراماتیکاسینا» اویقون یازئلا. بونلارئن اوچو ده لاپ تِیخا تورک سؤزو، هایاندان فارسئ، یا آیرئ بیر دیل قرامرینه سؤیکه‌نه بیله‌ر؟ آرخاسئ اوسته؟ اوزو قویلو؟  یاناکئ؟

قرامر ایرادئ دا نحوی اُلا بیله‌ر، آیرئ بیر زاد یُخ. تک-تک سؤزلرین نحوله رابطه‌سی وار؟کی غلط یازئلاندا آیرئ بیر دیلین قرامرینه ده سؤیکه‌نه بیلسین؟

 جناب طاها اُ غلطی برکیتمک اوچون رحمت‌لیک‌لر دکتر حمید نطقی، و دکتر جواد هیئت و بیر نِچه آیرئ یازئچئ‌نئن آدئنئ چکیب، و اُلارئن دا همزه‌نی کسره یِرینه ایشلتمه‌سینی وورغولامئشدئ.           من بیر قئسسا جوابدا اُنا یازدئم کی :اؤزونو یوزده یوز حقلی بیلن بیر آدام‌لا دانئشماق اُلماز، دانئشئق اُ زمان باش توتا بیله‌ر کی، آدام اؤزونده ده، یا اؤزونونکولرده ده سهو امکانئنئ قبول اِده.

جناب طاها منیم آنالارا حؤرمتیمی اُ قئسسا یازئدا باشا دوشمه‌ییب و دِمیشدی کی، بونون آنالارا حؤرمته دخلی یُخدور. اِله سؤز اُ دور کی، بونو باشا دوشمه‌ییب کی، من اُنا دِییرمیشم، منیم اؤز آنامئزا، وآنالارئمئزا اُلان حؤرمتیم اوچون  اُلارا یازان سؤزو غلط یازمارام کی اُ دا منه غلط توتا بیله. یانئ اُنون توتدوغو غلطی، غلط سایئرمئشام. دخلی بورداندئ.

  الغرض، بو غلط توتما،  اؤزگه بیر دیلین قرامرينه ال آتما، و بؤیوکلری شاهید گتیرمه، بو نِچه سطری یازماغئن سببی اُلوبدور. اُنا گؤره کی، بو اؤزلویونده بالاجا بیر تُخونما، یا ساتاشما دگیل. اُ  قالئن‌لئقدا یازئ‌نئن لاپ باشلانئشئندا فارسجایا سؤیکه‌نمه داها بیر ساتاشما سایئلا بیلمه‌ز. دِمک اُلار، بو بیر ادعا دئر. عیبی یُخدور.

آمما بو ادعا،  تک اُرتایا آتئلمالئ دگیل کی. گؤرسدیلمه‌‌لی دیر ده.  اُخو آتئب، یایئ گیزلتمه‌زلر. بونون گؤرسدیلمه‌سی اوچون، تورکیه‌ روزنامه‌لری‌نین هایکویلو تیترلری اؤرنک اُلماسا، تورکجه سایاغئندا دوزگون یازئلماسئ نه تهه‌ر اُلارمئش؟ اُنون  بیلدیریلمه‌سی منی سِویندیره‌ر. و حتی بیر پارانئن دِدیگی کیمی منت‌دار اِده‌ر.  هر زادئ هامئلئغا بیلمک اُلار، آمما هامئ هر زادئ بیلمه‌ز.

 طاها یازئر، «ائ علامتی ایسه، کسره‌یه مخصوصدور». لاپ دا گؤزه‌ل .

آمما  نی‌یه؟ نه‌یه گؤره؟  هاواختدان؟ هاچاندان؟ بو عره‌ب دیلینده‌ن گلمه بیر تاپشئرئق‌دئ؟ فارسئ دیلینده‌ن گتیریلن بیر سوقات دئ؟ بونون منبعی هارادئ؟ کیم بو تیکه‌نی بیزه توتا بیلیب؟ کسره اُلا-اُلا، کسره قالا-قالا، نه اوچون همزه (ائ)اُنون یِرینی توتمالئ ایدی؟ بو اوچ حرکه، الیف‌بِی تؤره‌دیلن‌دن سُرا، هجا ضرورتینه گؤره آرتئرئلسا دا، اُنون آیرئلماز بیر پارچاسئ ألوب، مین ایلده‌ن آرتئق کسره ،کسره کیمی ایشلدیلمک‌دن سُرا بیزیم زمانه‌میزه چاتاندا کسره‌لیک‌دن دوشور و یِرینی همزه توتور؟. نه اوچون؟کسره‌نین اؤزونه نه گلمیشدی کی، اُنون ده‌ییشیلمه‌سی واجیب اُلسون؟ بونون منطیقی هاراسئندادئ؟

گؤر نه گلدی باشئنا، نِتدی اُنا بو آشنا !

بیری‌نین قُندارما بیر زادئ اؤزو قبول اِله‌دیگی اوچون، مرجع و عیار سایماسئ، کیمی ایناندئرا بیله‌ر؟ بس نه‌دن بونو قبول اِتمه‌ین‌ غلط یازان اُلا بیله‌ر؟ آمما عیبه‌جر، و اصلینه گؤره غلط یازان، اؤزو دوز یازان؟

 انقلابدان بلافاصله سُنرا قئسسا زمان آچئلمئش فضا دا، بِیین‌لرده، دؤشلرده سئخئلمئش دوشونجه‌لر، ایده‌لر یاغئشدان سُرا گون قاباغئنا چئخان قارئشقالارئن تایئ، نه قده‌ر روزنامه، نشریه آذربایجاندا گون اوزو گؤردو؟ !

بولارئن چُخوندا،  هره‌نین عقلینه گلدیگی کیمی ایسته‌دیکلرینی باشاردئقلائ سایاق‌لا یازماغا باشلادئ.

بو یازئلئشئن قات قارئشئقلئغئ و نِجه گلدی اُلماسئ، بیز، آزادلئق آختاران و دُغرودان دا آزادلئق سِوه‌ن و ایسته‌ین ـ آمما چُخو دا اؤزوموزه ـ آداملارئن بؤیوک‌لری‌نین خُشونا گلمه‌دی. بیر حسابا دا یوز تهر یازئ استاندارد بیر یازئیا چاتماغئ چتین‌لده‌ر. هامئ اوز آرالارئندا دانئشماقلاردان، دیبده بونلارا یکون وئرئب چئخئش یُلو آختارمالاردان بو چئخدئ کی،  عالم‌لریمیزی بونون ال آیاغئنئ یئغئشدئرماغا وادار اِتسین.

اُ جومله‌دن ده بیر سِمینارئن یئغئلماغئنا آپارئب چئخارتدئ.

سِمینار قورماغئن سببی بو یازئلار، و هره‌سی- بیر- جورون، قورتاراجاغئ اُلدو. بِله‌لیک‌له بللی اُلدو کی، اؤز باشئنا بوراخئلمئش، و دُغروسو، قاندال‌لانمئش و یِرده‌ن گؤیده‌ن سئخئشدئرئلمئش و آرادان آپارماغئنا جدی نیت‌لر ایشه سالئنمئش، و رسماً قداغان اُلونموش بیر دیلین چُخلو حل اِتمه‌لی مسئله‌لری وار ایمیش کی، بیری ده املا یا اُرتوقرافی مطلبی ایدی. سمینار بو ایشه یِتیشه بیله‌ردی و فقط بو ایشه. 

 دیلین اصل مسئله‌سی نین ایشی سیاست آچارئ ایله آچئلا بیله‌ردی. سمینار دا کی، دِییردیلر سیاسی ایش اوچون چاغرئلمامئشدئ. آمما ایشین غریبه‌لیگی بوردادئر کی، اُنون بوتون دانئشئقلارئندا سیاست اؤرتولو شکیلده جولان اِدیردی، هِچ بیر سؤز سیاسته دوشونولمه‌میش آغئزلاردان چئخا بیلمه‌زدی. و بِله ده اُلمایا بیلمه‌زدی.

گؤره‌ک آمما، سمینار، گؤرمک اوچون چاغرئلمئش ایشینی، یانئ املا ایشینی نِجه یِرینه یِتیردی.

سمینارداکئ‌لارئن هامئسئ بیلیردی کی، عره‌ب الیف‌بِیی‌نده آنجاق اوچ حره‌که وار : فتحه، کسره، ضمه.

بو اوچ حره‌که حتی عره‌ب دیلی‌نین اؤز سسلی‌لرینی ده یِتیرمه‌یه کیفایت اِتمه‌ز. اُنون اوچون دور کی، بو الیف بِیی ایشله‌دن دیل‌لر، اُ جومله‌دن بیز اؤزوموز(دُققوز سسلی حرف‌له) ، بیر یُل‌لار آختارئب تاپمالئ‌یئق کی، بیز یازماق ایسته‌ین سسلری یازئدا گؤرسده بیلسین.

دؤرد جور سسی (o-ö-ü-u ) یِتیرمه‌یه آنجاق بیر «واو» حرفی وار. اُنا گؤره ضمه‌دن باشقا «او» سسی (اولاماق)  یِتیرمک اوچون سؤزون هؤججولمه‌سینی  چاتدئرماغا یازاردئلار «واو» مضموم، یانئ ضمه اُلموش، یا ضمه‌یه دؤنموش «واو»، (سنگلاخ کیتابئنا تای)، آمما حتی بو ضمه‌یه  دؤنموش واوئ دا اوسگوک سؤزونده ایشله‌ده بیلمه‌ریک.

سمینار، و یا همزه‌نی کسره یِرینه ایشله‌دنلر ده، اوشاقلار دِِمیشگن، دوز آدام اُلسایدئلار، تورک دیل‌لری‌نین،۹  سسلی حرفینی یِتیرمک اوچون عره‌ب الیف بِیینده فتحه، کسره، ضمه سینده‌ن سووای، قالان آلتئ سسلی‌یه بیر گون آغلاردئلار، نه اینکی کسره یِرینه همزه قُیوب اؤزلرینه ال‌لری آغرئماسئن دِسینلر.

هر حالدا، قُل‌لارئنا چؤپده‌ن دیره‌ک. نی‌یه آلتئ قالان سسلی‌نی بوراخئب قاباقجادان وار اُلان بیر حره‌که‌نین یِرینه همزه قُیوب کی، احتیاج یُخوموش. آمما ایندی بو قُندارما و عیبه‌جر ده‌ییشمه‌نی یازمایانا ایواز طاها جنابلارئ غلط توتور. عجبا !

بورادا بیر سبب وار ایدیسه، اُنو گره‌ک فتحه اوچون ده ایشله‌ده‌یمیشلر. اُنا گؤره کی، ایکیسی ده بیر مقوله‌دن دیر؛ و آرتئقلاشا، فتحه کسره‌دن چُخ ایشله‌نن حره‌که دیر.

 

بس سمیناردان چئخان، و ایواز طاها جنابلارئ و اُنون کیمی دوشونن‌لر اوچون سُوقات، ایکی زاد اُلوب.

بیری هامان بو عیبه‌جر  e  سسی وِردیریلن- نه وِره‌ن- همزه دیر. بیری ده عره‌ب- فارس سؤزلرینی دِییلن کیمی یازماماق ، یا دا، فارسئ دا یازئلان کیمی یازماق‌دئر.

اگر تورکو بیر دیل دیر و فارسئ دا بیر آیرئ دیل دی، نه اوچون تورکونون املاسئ فارسئ املاسئنا تقلید اِتمه‌لی دیر؟ بو، سمینارئن داندئغئ، سیاسته قارئشماغئن - تاریخ‌نادری ده یازئلان کیمی- «اقوی دلیل»ی سایئلا بیلمه‌ز؟

اؤزلویونده اِربِله عالیم و صادق آداملار اُلدوغو ایله، سمینار، اوست اوسته آذربایجان ساوادلئ‌لارئ اوچون موفقیت سایئلا بیلمه‌ز. اُنا گؤره کی، سسلی حرفلرین چتینی‌نی هاسادلاتماق یِرینه، بیر، یاراماز یِنی کسره یارادئب، بیری ده املا و الیف بِی ایشینه اساساً اوزاق گؤره‌نلیک گؤرستمه‌ییب.  بو معنایا کی، اُنو گله‌جکده مکتب‌لرده اوشاقلارا آنا دیلیمیزی یازئب اُخومایا باشلایارکن ایشلتمه‌یه یُخ؛  ایندی، و گؤز  قاباغئندا،  بیر نِچه شاعیرمسلک، ساوادلئ اداره آدامی، یا مهندسین، و بیر سؤزله اکابرین فارس دیلینده درس اُخودوغونا گؤره ؛ باش قاتماق اوچون، یا اُندان بیر آز جدی بیر مطلبی چتینلیک‌سیز اُخویوب باشا دوشمه‌یه اوستونلوک وِریب، و بِله‌لیک‌له بوتون مسئله‌نین قئراغئندان سوزولوبدور.

 

آمما بو دِدیکلریمیزین هامئسئ دوزگون اُلسا دا، بو ایشلر هِچ ده تعجب دُغورمالئ دگیل. سمینارئن قورولدوغو چاغ و لاغ، یانئ تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی شرایطی‌نی گؤز قاباغئنا گتیره‌نده، باشا دوشه‌ریک کی، اُنون بوندان آرتئغا چئخارئ اُلا بیلمه‌مزمیش؛ کی هِچ، بوتون آذربایجان ساوادلی و

اِلیتی و اُندان آرتئق، بوتون اوره‌یی یانانلار یاشایان، هامان آدئ چکیلن شرایطده نه اِده بیله‌رمیش کی، اسیرگه‌ییب؟

ممدعلی