 |
| محمدعلی تاج احمدی |
بش جیلدیده_ ٤١٣٦ صفحه
یئغان- یازان: محمدعلی تاج احمدی
بهزاد بهزادی «تورکوسؤزلوک ترتیباتی حاققیندا گؤستریشلر» آدلی مقاله سینده ( آذری فصلنامه شماره ٢٢ پاییز ١٣٩٣) یازیر: «١٣٦١نجی ایله قده‌رآذربایجان دیلینه گؤره لوغت کیتابئ ایراندا یوخوموزایدی…بیز آذربایجان دیلینه عاید سؤزلوک حسرتینده چتین لیک لرکئچیردیک.». بو حسرت کؤهنه حسرت دیر!
اینقلاب‌دان بیر نئچه ایل سونرا ، بیر نئچه سؤزلوک وقرامرکیتابلاری ایراندا نشر اولوندی. من بعضی لرینی گورموشم، چوخ ده ییرلی ایشلردیر.
بوآرادا بهزاد بهزادی نین آذربایجان دیللینه ومدنییتینه چوخ بویوک خدمتلری اولوب.
کئچن ایل محمد علی تاج احمدی‌نین، «آذربایجان دیلینده سؤزلوک» آدلئ، مؤحتشم بیر کیتابئ ایراندان اِشیکده چاپ اُلوندو. چون ایراندا بوسؤزلوکون نشرینه ایمکان وئریلمه‌دی.
اوروپا اولکه لرینده بئله بیر سؤزلوک لرین تیراژی چوخ آز اُلدوغو ایله، چاپی دا چوخ باها باشا گله‌ر. اوسته لیک، اوروپادان ایرانا کیتاب گؤنده‌رمک ده چوخ راحات ایش دئیل. شوبهه سیز یازان ایسترمیش سؤزلویو آذربایجاندا یاییلسین و اوخونسون. نهایت، سؤزلوک ترکیه ده چاپ اولونور. تاسفله ایرانا تیره‌ک آپارماق کیتاب آپارماقدان راحاند ایش دیر. اُنوآپاران فئسقئردئب نِشه‌لنه بیله‌ر، بونو آپاران ارشاد اُلونمالئ اُلار. ایندی کرونانئن برکتینده‌ن اوروپایا چاتدئرماق اوزو ده بیر جّدی مسئله اولور، چوخلی چتین لیکلر قاباغا گلیر. ائله بو اساسدادا سؤزلویون ناشیرینه وساتیش یئرینه قطعییّت وئریلمیر!
بیر خلقین میللی حقوقو اولمازسا، ائله بیزیم گونوموزه قالار. اورنک اوچون گؤتوره ک بهزاد بهزادی و یا باشقالارینی کی تک اللی لاپ آز ایمکانلارئ ایله آغئر چتینلیک‌لر ایچینده بویوک بیر ایشه ال ووروبلار؛ ایراندا آذربایجان دیلینده سؤزلوک لرترتیب ائدیبلر!
یازان، آذربایجان دیلینده سؤزلویون باش سؤزونده «آلن رِی»، فرانسا دیلینین تاریخی سؤزلویونو یازانین دیلینده‌ن نقل ائدیر: «سؤزلوک یازماق دلیلیک دیر. آمما بو دلی‌لیگی کِچمیش آشئقلار، شاعیرلر، عالیم‌لر و یازئچئلارئن سایئقلاماسئ بیر آز تُختادئر و یونگول‌لدیر». بوایفاده ایراندا آذربایجان دیلینده سؤزلوک یازانلارا چوخ راق شامیل دیر. البته کی هر بیر بویوک ایشده معیّن درجه ده دلیلیک گره کیر! سؤزلوک یئغئب ترتیب ائتمک اوچون آنا دیلینه بویوک سئوگی اولمالئ دیر.
یازان بو سؤزلوکون قایناقلاری حاققیندا یازیر: « بو سؤزلوک یازیلی قایناقلار اوزه رینه قورولوبدور.اونو یازماق اوچون ایشله نن قایناقلاری اوچ یئره بولمک اولار: الیف- آذربایجان دیلی وتورک کوکلو سؤزلره گؤره قایناقلار؛ ب- عرب وفارس سؤزلری اوچون قایناقلار؛ پ- ژرمانیک، لاتین، یونان دیل لرینده ن گلن ُسؤزلره گؤره اولان قایناقلار کی اساسا آلمان، اینگلیس وفرانسا دیلینده اولان کیتالار اولوبلار.»
یازان بو آذربایجان دیلینده سؤزلویویئغئب وترتیبی اوچون اوتوز (٣٠) آذربایجان دیلی وتورک کوکلو سؤزلوکلر منبعی گؤرسدیر: آذربایجان دیلینین ایضاحلی لغتی؛ اوروج اوف وباشقالاری (دورد جیلدده) دن توتموش تبریزده نشر اولونموش اسماعیل جعفرزاده آذربایجان تورکجه سی سؤزلویو(ارک) تبریز١٣٨٥، و فرهنگ ترکی- فارسی شاهمرسی؛ تبریز١٣٨٧.کیتابلارئنئ آد آپارئر.
یازان اُتوز ایل، ساغدان، سُلدان، کیتابلارد ان و کیتابخانالاردان آختارئب تاپدئغئ ، یِری دوشنده گِدیب سُروشدوغو و آلدئغئ جوابي ات داش اِله‌مه‌لی اُلوب . نی‌یه؟ سؤز هر یاندان گلمیش اُلسا، اه‌یری اسگیکی دوزو اه‌یریسی یازانئن بُینونادئ. اُنا گؤره یازئر:
« هِچ سؤزلویو بیرده ن بیره، اؤزونده ن قاباقکئلارئن یاردئمئ اُلمادان یازماق اُلماز. اُنا گؤره ده هر بیر سُرادان یازئلان سؤزلوک ایسته‌ر ایسته‌مز قاباقکئلارئن یازئسئندان و تجروبه‌سینده‌ن دادمالئ و گله‌جک اوچون اؤزونده
ساخلامالئ دئر. تورک دیل‌لرینین ایلک بؤیوک سؤزلوک یازما تشبّثو ماحمود کاشغری‌نین بؤیوک اثری دیوان لغات الترک ایله باشلانئر. بوندان سُنرا بیر نِچه سؤزلوک آیرئ آیرئ زمانلاردا یازئلسا دا اُنلارئن لاپ آدلئمئ میرزه مهدی خان استرآبادئ‌نئن سنگلاخ آدلئ اثری دیر. بو ایکی اثرده‌ن باشقا یازئلمئش و سنگلاخدان سُنرا آرایا گلن‌لر بونلاردان فایدالانمالئ اُلوبلار.
آمما نظملی ایش بو میداندا ۱۹نجو یوز ایل‌لیگین بُیوندا یِرینه یِتیریلمیشدیر و ۲۰ نجی یوزایل‌لیک اُنلارئ داها درینلتمه‌یه و داها یاخچئلاشدئرماغا سارئ چکمیشدیر. قایناقلار بؤلومونده یازئلان آدلار بونو گؤرسدیر کی، بو سؤزلوک ده هامئ کیمی اُنلارئن باغئندان گول درمه‌یه چالئشمئشدئر.»
یازان باش سؤزده دیلیمیزین کؤکونه ده ایشاره ائدیر: « دیلچی لرین دوشوندویونه گؤره تورکونو دؤرد بؤیوک قُلا آیئرماق اُلار: شومال شرق (سیبیر)؛ شومال غرب (قئپچاق)؛ جنوب شرق (اویقور)؛ جنوب غرب (اُغوز). بونا گؤره ده آذربایجان دیلی اُغوز دیل لرینین ان غربی بؤلومونده ن اُلان بیر دیل دیر. بو بؤلومده اُ جومله ده ن کؤچوب گِتمیش عثمانلئ دیلی نین یِرینده اُتوران تورکجه ده واردئر. تورکمن دیلی ده اُغوزون شرقی بؤلومونده یِرلشیر. تورکو دیل لری چُخ بؤیوک بیر قورشاقدا (گون چئخاندا سیبیر «اُخُتسک» دنیزی، گون باتاندا «آدریاتیک» دنیزینه، شومالدا «بوزلو اوقیانوسدان» باشلانئب جنوبدا «خلیج فارس» قئراغئنا جان) یایئلماسئ، و ایندی ۳۵ دیلی اؤزونده یِرلشدیرمه سی ایله بِله، بیر سئرا عمومی کاراکترلرده تاریخی و قورولوش اُرتاقلئغئ واردئر. بو دیل لرین عمومی خصلت لرینده ن اُنلارئن التصاقی اُلدوغو، سس اویقونلوغو ایله تانئنان و قرامر جینسی اُلمایان اُلدوقلارئ دئر.
ان قدیم زمانلاردان بو گونه کیمی تورک دیل لری آشاغئدا آدلارئ چکیلن الیف بِی لرله یازئلئبدئر :
-کؤک تورک یازئسئ،
-اویقور یازئسئ،
-سُغدیان یازئسئ،
-براهمی یازئسئ،
-اسلامدان سُنرا عره ب الیف بِیی ایله یازئلان بو دیل لرین بیر پاراسئ ۱۹۲۰نجی ایل لرده ن لاتین یازئسئ ایله، و بیر پاراسئ ۱۹۳۰لاردان ۱۹۹۰لارا کیمی سیریلیک (کیریل) یازئسئ ایله یازئلئبلار کی، اُندان بویانا لاتین الیف بِیی ایشله دیبلر.»
یازان باش سؤزده یازئ و یازئلئش تهری حاققیندا یازیر:« ایندی ایشله تدیگیمیز الیف بِیین ان بؤیوک چاتئشمازلئغئ حره که لرین باشلئجا، مستقل ایشاره ایله گؤرسدیلمه مه سی دیر. آذربایجان دیلینین دُققوز سسلی (صائیت) سسینی (فُنِمینی) گؤرستمک اوچون آنجاق ایکی حرف (ا- و) الده اُلدوغونا گؤره یازئ و اُخو ایشی اُلدوقجا چتین لشیر. بِله نچی بیر حالدا دیلی و یازئنئ حرفلرله یُخ، بوتون سؤزلرله یازئب اؤرگنمکده ن چتین بُیون قاچئرتماق اُلار.
بو مسأله ایندیکی و بو گون تاپئلان بیر سؤز دگیل. هِچ اُلماسا میرزه فتحعلی آخوندزاده‌ده‌ن بویانا بوتون یازئ ایله ایشی اُلان دوشوننلر بو مطلبه یاناشئبلار. آمما چُخ اللشمه‌لرده‌ن آز بره گؤتوره بیلیبلر، اُنا گؤره کی، الده‌کی الیف بِیین چئخارئنئ «ا» و «و» حرفلرینین آلتئنا و اوستونه قاناد، نقطه، ایشاره قُیماقلا آرتئرماغئن دا بیر دایانان یِری وار و بو یِر ده چُخ تِز چاتئر.
هله بو، سسلی دُققوز حرفین تک‌لیکده گؤرستمه‌یین چتینلیک‌لرینه بیر ایشاره دیر. همین سسلی‌لری سؤزلرین ایچینده (باشدا، آرادا، دیبده) ایشه سالاندا چتینلیک‌لر داها دا آرتئر.»
یازان بو چتینلیکلری نظر آلاراق یازیر: « الیف بِیی بیرده‌ن بوراخئب آیرئ یازئیا اوز قُیماق تکجه بیر و یا بیر نِچه یازئچئنئن ایشی دگیل. بو سببده‌ن ده، هره اؤز دوشونجه‌سینه گؤره، و هامئ سؤزسوز، بو نایِتیک الیف بِیین چئخارئنئ آرتئرماق اوچون بیر پارا ایشلر گؤرور کی، کؤکلو بیر چاره تاپئلمادئغئ اوچون، هله‌لیک اُلسا دا، اؤزونه چئخئش یُلو سایئر. بو سؤزلوک ده بو دبده‌ن اوزاق قالا بیلمه‌ییبدیر.»
اُ یئغئب – ترتیب ائتدیگی سؤزلوک حاقدا یازیر: «سؤزلوکده دانئشئق دیلینده و آیرئ آیرئ لهجه لرده ایشله‌نن سؤزلر گلمیشسه ده، اُنون ایلکین وظیفه‌سی بو سؤزلرین هامئسئنئ بیر یِرده ایشله‌نن کیمی گتیرمک ده‌ییل. آنجاق اده‌بی دیل و دیلین گنیش عمومی سؤزلرینی بو سؤزلوکده تاپماغئ اوما بیلمک اُلار. اُنا گؤره ده بورادا حسن اُغلو، قاضی بورهان، نسیمی دن بری، شهریارئن گونونه کیمی اده‌بی دیلده ایشله‌نن سؤزلر، ختایی، فضولی.... ایشله‌تمیش سؤزلر (ایسته‌ر اؤز دیلیمیزده، ایسته‌رسه ده آیرئ دیللردهن، عره‌ب، فارس سؤزلری ایلک یِرده) اُلدوقجا گتیریلیب و آیدئنلاشدئرئلئب دئر.»
«آذربایجان دیلینین ایضاحلی لوغتی» ٤٤٠٠٠ گیریش سؤزده ن عبارت دیر. حالبوکی آذربایجان دیلینده سؤزلویون ٩٤٠٠٠ گیریش سؤزده‌ن آرتیق لوغتی وار اُنا گؤره‌کی، بو ایضاحلئ دان سُرا یازئلئب و اُنون بوتون سؤز خز انه‌سینده‌ن فایدالانئب . بو او دئمک دیر کی بو سؤزلوک باکی دا نشر اولونان٤ جیلدلیک «آذربایجان دیلینین ایضاحلی لوغتی» ایله مقایسه ده ایکی برابرده ن ده آرتئق لوغت احتیوا ائدیر. دئمک اگر بو سؤزلوک لاتین الیف باسی ایله چاپ اولونا؛ ٩ جیلدلیک سؤزلوک اولار! منجه بو سؤزلوک بوگونه قده ر ایراندا و آذربایجان جمهوریسینده نشر اولونان بوتون سؤزلوکلرده ن کامیل راق دیر.
بو سؤزلوکده اِتیمولُژی باخیمدان باشقا سؤزلوکلرله بیرپارا تفاووتلر گؤزه چارپار. اورنک: « آتش» سؤزو: «آذربایجان دیلینین ایضاحلی لغتی» نده بیر فارس سؤز کیمی وِریلیبدیر. بو سؤزلوک ده سوریانی بیر سؤز کیمی وِریلیر.
کیتابئ یازان، سؤزلرین کؤکونه گلدیکده اُلارئ بو تهر ایره‌لی سورور و یازیر: «سؤزلوک آیرئ دیللردهن آلئنان سؤزلرین اِتیمولُژی (کؤکونو تاپما) مسأله‌سینی بِله حّل اِدیب کی، اُنون هانسئ دیل یُلو ایله بیزه چاتماسئنا باخمایاراق، باشاردئقجا، اُ دیله هاردان گِتمه‌سینی گؤزده توتا؛ بِله کی، مثلاً اینگلیس یا فرانسا دیلینده‌ن گلن سؤزون کؤکو یونان یا لاتین اُلسا، دا اُنو اینگلیس یا فرانسا کؤکونده‌ن یُخ، یونان یا لاتین کؤکونده‌ن سایا. هابِله عره‌ب فارس سؤزلری؛ مثلاً آمین سؤزو بیزه عره‌بده‌ن گلمیش اُلسا دا، سؤزون کؤکو عبری دیلینده اُلدوغونا گؤره، اتیمولژودا عبری سؤزو بیلدیریلیب؛ یا آتش سؤزو بیزیم اده‌بیاتئمئزا فارس دیلی یُلو ایله گلسه ده، کؤکو سوریانی اُلماسئنا گؤره، سوریانی بیر سؤز کیمی وِریلیبدیر.»
یازان سؤزلویون گیریشینده شاهید یا مثل گتیرمه باره ده یازیر:« سؤزون دُغرولوغونو و اُنون نِجه ایشلنمه‌سینی گؤرستمک دوشونجه‌سی، شاهید گتیرمه‌یی گره‌کلی اِتمه‌سه ده، شاهیدین اُلماسئ چُخ فایدالئ بیر کؤمک سایئلا بیله‌ر؛ ایللاه دا چُخ معنالئ سؤزلرده، معنالارئن اینجه‌لیگینی یِتیرمک اوچون قاچئلماز بیر یاردئم کیمی گؤزده توتولمالئ دئر. اُنا گؤره ده، باشاردئقجا شاعیرلر، یازئچئلار آشئقلار، بایاتئلار... دان گؤتورولموش شاهیدلری سؤزلویون هر یِرینده گؤرمک اُلار و بورادا هِچ بیر آیرئ سِچگی‌لیک اُلمایئب، کؤچموش یا دیری، آدلئم یا آز تانئنمئش آداملاردان شاهیدلر وِریلیبدیر.»( تصادوفی اولاراق سؤزلویو ورق لیرنده گوزوم زینه- زینه سؤزونه دوشدو: [زینه- زینه ظر.آز- آز، ایشگه جه سینه. آخسان دا بولاق تک سن زینه- زینه؛ بیل کی بو آخئشئن اثر سیز قالماز- موغانلی.)
یازان باش سؤزده سؤزلوک یازماق باره ده بیر جّدی مسئله یه ده ایشاره ائدیر:« سؤزلوک اده‌بی دیلده ایشله‌نن سؤزلرده‌ن باشقا، دانئشئقدا دانئشئلان، هامئنئن دوشوندویو بیر پارا کندچیلیک، صنعتکارلئق سؤزلری، ایندیکی یاشایئشدا ایشله‌نن هاجاتلار، کِچمیشده ایشلنمیش بِله هاجاتلارلا یاناشئ، هامئنئن دوشونمه دیگی، آمما بیلیگین، تکنیکین بو و یا آیرئ ساحه‌سینده ایشله نن سؤزلری ده اؤزونده یِرلشدیِریبدیر. بولارئن یانئندا بیزه بللی اُلان و بیز تاپا بیلن یِرلی سؤزلر - یامان یُغوزدان سووای- گتیریلیبدیر. حتّا باشاردئغئمئزا گؤره لاپ ایشگه بیر دسته نین ایشلتدیگی سؤزلر یا آیرئ سؤزله بیزه «راستا کوچه دیلی» آدئ ایله تانئش سؤزلر و سؤز اینجه لیک لری ده وِریلیبدیر.»
یازان سؤزلوکون گیریشینده یازیر: « بو سؤزلوک آشاغئدا یازئلان ایشلری یِرینه یِتیرمک اوچون یازئلمئشدئر.
الیف- سؤزلرین دوزگون ایشلتمه سی تهرینی چاتدئرماق؛
ب- اُلارئن قرامرجه نه اُلدوغونو بیلدیرمک؛
پ- اُلارئن یا معنالارئنئن ایشلندیگی یِری و چرچوواسئنئ گؤرستمک؛
ت- اُلارئن معنا و آنلایئشلارئنئ آیدئنلاتماق اوچون هر بیر یاندان (شاعیر، یازئچئ، آشئق، بایاتئ، آتالار سؤزو، مثل، نغیل...) گؤتورولموش شاهید یا مثل گتیرمه.»
منجه سؤزلوک عهده سینه گؤتوردویو ایشلری یرینه یتیریب وسؤزلرین «معنا و آنلایئشلارئنئ آیدئنلاتماق اوچون» کیفایت قده ر شاهید ومثال گتیریب. اورنک اوچون بورادا «توتماق» سؤزونه ایشاره ائتمک اولار: توتماق سؤزونون قاباغیندا 29چئشیدلی معنالارلا تانیش اولوروق وبونلارین هر بیرینه بیر مثال ویا شاهید گتیریلیبدیر: بیرینجی معنا (الی یا ال لری ایله بیر زاددان یاپئشماق. حاجی، سیجیمی آتئرئق توت- آخوندزاده) و29نجی معنا ( گؤتورمک، استقامت آلماق. اِل لرین گؤردویو ایشده، یا توتوب گِتدیگی یُولدا چُخ یاخئندان نظرین وار.حاللاج اوغلو.) البته«توتماق» سؤزونون مجازی معنالاری دا وئریلیر: ( کیره لمک، کرایه اله مک، اجاره یه توتماق، پول وِریب هله لیک استفاده اوچون گؤتورمک. تاکسی توتماق. یاخین یرده بیر اتاق توتماق.)
بوسؤزلوک ده، یوزلر آذربایجان شاعیر و ویازارلارین یازئلارئندان اوجومله دن معاصیر گونئی آذربایجان شاعر ویازارلارین یازئلارئندان شاهید گتیریلیب . اورنک اوچون: آذراُغلو، بالاش ؛آشئق حسین جوان ؛آشئق قشَم ؛ اوسگویی، مرضیه (دالغا) ؛ امینی، مفتون ؛ بهره نگی، صمد ؛ بی ریا، محمد ؛ تبریزی، علی ؛ ترابی، علی اکبر (حاللاج اُغلو) ؛ توده، علی؛ جاوادزاده، میرجعفر؛ جاوید، سلام اوللاه؛ جمیلی، اسماعیل؛ درفشی، مظفر؛ دهقانی، بهروز؛ شهریار، محمدحسین ؛ شیدا، یحیی؛ صابری، عباس؛ قاراچُرلو، بولود (سهند) ؛کاتبی، حسینقولو (جُشقون)؛ کریمی مراغه یی، حسین ؛گولگون، مدینه؛ مشروطه چی، کریم ؛ ؛ نابدل، علیرضا (اُکتای) ؛ ناصری، هیلال ؛ هادی، اسماعیل و...
بو مؤحتشم سؤزلوک چوخ گؤزه ل و موحکم جیلدلنیب (صحافی اولوب) وجیلدین گؤی رنگی ده چوخ گؤزه اوخشایاندیر!
محمد علی تاج احمدی بو بویوک سؤزلویو
« آنامئزا، بیزه سِوگیسینه واورتدیگی دیل اوچون و بوتون آنالارئمئزا»
و
« تاریخین اُیناق یری، آذربایجانین چئرپئنان اوره یی ؛ تبریز شهرینه » اتحاف ائدیر!
محمدآزادگر- ١١ نوامبر ۲۰۲۰ ( ۲1 آبان ٩٩)
No comments:
Post a Comment