2017
کیتابین باش سؤزونون باشلیغیندا، م.ع. معجزده ن بوشعر گتیریلیب:« اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم اده ن دیلده / گزه ربیر ارمغان تک دفترین، بیل، چین وتاتاری»
تاج احمدی بوکیتابی اوخویانلارا خطاب یازیرکی بو کیتاب بیر تاریخ کیتابی دگیل وبیر منوقرافی دا دییل والبته خاطیرات کیتابی دا دگیل. یازار یاشادیغی شهری و دورانی وشهرین باشینا گلن ایشلرین بیر پاراسینی گوردویوکیمی، بیلدیگی کیمی و...کاغاز اوسته گتریب واونا گوره ده آدینی یاشادئغئمئزتبریزقویوبدور.
کیتاب تبریزه آیید چئشیدلی مووضولاری احتوا ائدیر.کیتابدان پارچالار گتیرمک له اوخوجولاری یاشادئغئمئزتبریزله تانیش ائتمک ایستیره م. من محمد علی تاج احمدی نین یازی واملا اوسلوبونا اَل وئرمامیشام. کیتابدا نئجه یازیلیب منده اوجورگتیرمیشم!
یازان «تبریزه بیر قوش باخئشئ» باشلیغی آلتیندا تبریزین جوغرافییا سیندان توتموش تاریخینه وهاواسینا قده ر اوخوجویا جیدی واطرافلی بیلگی وئریر. یئری گلدیکده گون مسئله لرینه ده توخونور: « شهرین ایندیکی جمعیتی ۳،۷۵۵،۲۴۹ نفر دیر. یانئ انقلابدان قاباغا گؤره سایئ ۵ برابر آرتئبدئر. بللی دیر کی، بِله بیر کؤکلو آرتما، بیر بِله آز زماندا، جمعیتین طبیعی آرتماسئ اُلا بیلمه‌ز، و بو آنجاق کوتله ایله یاخئن و اوزاق کندلرده‌ن، ماهال‌لاردان گلمه ایله اؤده‌نه بیلهرمیش. »
تاج احمدی تبریزین تاریخی حاقدا یازیر: « شهر چُخ قدیم زمانلاردان تاریخه گیریب. مسیحده‌ن قاباقدان آشورلار دؤرونده‌ن بو شهره ایشاره‌لر واردئر. شهرین تاریخینین انیشی و یُخوشو چُخ اُلوبدور.» یازار بیر نِچه اهمیتلی تاریخیه ایشاره ائدیر:
«میلادی ۹نجو یوزایل‌لیگینده تبریز یِرلی حکومتلر پایتختی اُلوب، میلاددان ۱۲۲۷ ایل سُنرا تبریز شهری چنگیزخانئن ایمپراتورلوغونا قاتئلئبدئر، آمما بونو دا بیلمه‌لی دیر کی، موغول قُشونو شهری دؤیوشده توتمایئب. شهرین بؤیوک‌باشلارئ موغول‌لا مقاوله باغلایئب شهری آچئبلار. اُنا گؤره شهر تالانمامئش و داغئلمامئش قالئبدئر. میلاددان ۱۲۷۰ ایل سُنرا چنگیزین نوه‌سی آباقاخان تبریزی اؤزونه پایتخت اِدیبدیر، میلاددان ۱۲۹۵ ایل سُنرا تبریز قازان‌خانئن پایتختی اُلوبدور، یوز ایگیرمی ایل اُندان سُنرا ۱۳۷۵ نجی میلادی ایلده تبریز قره قُیونلو پایتختی اُلوب (گؤی مچید بو ایل‌لرین دوزه‌لمیشی دیر)، میلاددان ۱۳۹۲ ایل سُرا امیر تیمور گورکانی تبریزی تالایئب. بو یوروشده تیمور ایندیکی منجم محله‌سینده علی سیاهپوش دِییلن بیر ذات‌لا گؤروشوبدور. تیمورا اُنو درین بیر عالم بیلدیریبلر و اُنا گؤره گؤروشونه گِدیب. بیله‌سینده‌ن سُروشوب نی‌یه باشاباش قره گِیینیب‌سیز؟ جواب وِریب کی، نفسیمی اؤلدورموشم، اُنون قره‌سینی گِیمیشم. تیمور سُروشوب اگر اؤلدورمه‌لی دگیلمیش نی‌یه اؤلدورموسن؟ اگر ده اؤلدورمه‌لی ایمیش داها نی یه قره گِیمک؟ سیاهپوش جواب تاپا بیلمیر. تیمور دِییر دورون گِده‌ک بو بیر زاد بیلمیر.
[ائله قئرخئنجی ایل لرده غلامحسن فرنوددا آناسی، باجیسی وقارداشلاری ایله بیرلیکده بو منجم محله‌سینده علی سیاهپوش
کوچه سینده اوتوراردیلار. غلامحسن فرنودون مستعار آدلاریندان بیری ده علی سیاهپوش ایدی. فرنود بوآدلا «آدینه » ده مقاله لر یازاردی. من بیرینجی دفعه رحیم رئیس نیا نی و... فرنود گیلده گورموشم. او واخت لار رئیس نیا وناهیدی آذر «دومبارز مشروطه » نی چاپا حاضیرلاییردیلار. م. آزادگر]
میلاددان ۱۵۰۰ ایل سُنرا شاه اسمایئل صفوی تبریزی پایتخت اِدیب،
۲۵-۳۰ ایل سُنرا عثمانلئ تعروضونده شاه طهماسب، شاه اسمایئلئن اُغلو قزوینه داشئنئب و تبریز پایتختلیکدهن دوشوب. ... شاه طهماسب آتانئن تورکو دیوانئ قارشئسئندا طهماسبی شاهنامه یازدئرئر کی، هله لیک نیویورک موزه‌سینده دیر. صفوی شاه عابباس پایتختی اصفاهانا آپارئر و صفوی‌لر دؤلتی یئخئلاندان قاجار دؤلتی ایش باشئنا گله‌نه کیمی قاباقجا پایتختلیکدهن دوشموش تبریز آنجاق بیگلربگی مرکزی کیمی قالئر، تا بیرینجی آقامحمدشاه قاجار گورجوستان یُلوندا تبریزده باشئنا تاج قُیوب و شاه اُلور. اُ ولاده‌ن تبریز ولیعهد اه‌یله شن شهر اُلوب دارالسلطنه آدلانئر .
میلادی ۱۹۰۸نجی ایلده ایراندا مشروطه انقلابئ حره‌کتلرینده تبریزده وطنداش ساواشئ اُلور و شهر اُن بیر آی حکومت قُشونلارئ و آداملارئ ایله محاصره اُلونور. آمما مشروطه ایسته‌ینلر بو دؤیوشلرده اوستون چئخئرلار و بونو گؤره‌ن روس مستملکه‌چی دؤلتی ۱۹۱۱نجی میلادی ایلینده اؤز سالداتلارئ ایله تبریزی توتور و بوردا اؤز ادامئ صمدخانئ ایش باشئنا گتیریر و باشاردئغئ اؤز باشئنالئغئ اسیرگه‌میر. بو اشغالچئ قُشون ۱۹۱۷نجی ایل روس انقلابئندان سُرا تبریزده‌ن چئخئر....
۱۹۴۵-۴۶ میلادی ایل‌لرینده تبریز مرکزلیگی ایله آذربایجاندا ملی حکومت قورولور و دوز بیر ایل سُنرا دا دِوریلیر. »
گوروندوکی کیمی تاج احمدی قیسادا اولموش اولسا تبریزین تاریخی حاقدا دوزگون تاریخی بیلگی وئریر.
یازان تبریزین هاواسی حاقدا یاشادیغی ایللر ده اوخوجویا بیلگی وئریر: « شهرین اؤزونون هاواسئ یونگول، سرین، اوره‌یه یاتان، قئشلارئ سُیوق، اؤزو یِللی، کولَکلی دیر. ایلین فصلینه گؤره یِلین استقامتی ده‌ییشه‌ر، آمما ایلین چُخ گونلرینده یِل یاواش اُلسا دا کسیلمه‌ز. .. تبریز ایقلیم باخئمئندان و تاریخاً سُیوق بیر شهر تانئنئبدئر...سُیوقلار اِله اُلاردئ کی، دُغرودان تو دِسه‌یدین گؤیده دُناردئ. اصغر(محمد علی تاج احمدی نین بویوک قارداشی) بیر گون سحر تِزده‌ن دیکباشئندان گِچنده گؤرموشدو کی، بیر کیشی اِوین پنجره‌سینی آچئب بیر آز سو آتئر اِشیگه. سو یِره چاتئنجا دُنور... گون اُرتایا یاخئن باققالدان یُغورد آلئب گتیردیک اِوده قاشئق وئراندا یُغوردون ایچینده‌ن دُنوب بوزا دؤنموش یُغورد گلدی... بیر ایل قئشئ بیر آیئن ایچینده اُن بیر یُل قار یاغدئ. هر یُل دا اُتوز سانتیمتر. سُیوغون رکوردونو بیز ۱۳۴۲نین قئشئندا گؤردوک. سُیوق دوشدو و اوزون سوردو. بیر آیدان آرتئق شخته ۱۵-۲۰ درجه دن آزالمادئ. ان سُیوق گونلر قئرخ دره‌جه شخته‌دن آرتئق ایدی. ۴۲ دره‌جه ده دِییردیلر. قاردان، سُیوقدان یُل‌لار باغلامئشدئ. نفت چاتئشمئردئ. دِییردیلر موغاندا قُیونلار اوچون طیاره ایله یِم تؤکوبلر. جاملارئن قئرُوو آچئلمئردئ. »
یازان اوشاقلیق، یِنی‌یِتمه‌لیک دؤرونده تبریزین اقتصادی دورومو ، تبریزلی لرین یاشایئشین دان دا یازماغی یاددان چیخارتمیر و پهلوی دؤرونون تبریزی و آذربایجانئ دیزه چؤکدورمه سیاستینه ایشاره ائدیر و اؤرنک اوچون تبریزده بیر محله نین آدینی چکیر: «علیخان محله سینده دِمک اُلار کی، دوز معناسئنا کِفی ساز آدام یُخ ایدی.»
یازان تبریزین لاپ بؤیوک وارلئ‌لارئندان حاج محمدباقر کلکتچی دن آد چکیر: «شهرین لاپ بؤیوک وارلئ‌لارئندان بیری حاج محمدباقئر کلکتچی ورجی میدانئندان بیر آز آشاغئدا اه‌یله‌شردی. بیز همیشه اُنو آیاقلا عصاسئنئ دؤیه دؤیه گِده‌ن گؤرموشدوک.»
تاج احمدی داشقادان تاکسئ‌بارا، فایتوندان تاکسئ‌یا ؛ باشلیغی آلتیندا تبریزده بو پروسس نئجه باشلاییر ایضاح ائدیر. اوسته لیک داشقا و فایتون حاقدا گئنیش معلومات وئریر. تاج احمدی فایتون دالئنا مینمه‌یین دن ده خاطیره تعریف ائدیر: «منیم ده سُن فایتون دالئنا مینمه‌ییم دروازا کوچه‌سینده اُلدو. فایتونچونون قونوتونون دویونو دوز باشئمئن اُرتاسئنا ده‌یدی و برک آجئشدئردئ. داها اُندان سُرا فایتون دالئنا مینمه‌دیم.»
تاج احمدی تبریزده چؤره‌ک و اُنون چئشیدلری حاقدا گئنیش بیلگی یه مالیک دیر: « تبریزده هامئدان آرتئق آختارئلان و یِییلن چؤره‌ک دیر. چؤره‌یین اهمیتینی خلقین دیرلیگینده گؤرستمک اوچون سؤزونون دیلده ایشلنمه‌سی یاخچئ بیر گؤرسدیجی اُلا بیله‌ر. چؤره‌ک قازانماق، چؤره‌ک دالئسئجا گِتمک، چؤره‌کده‌ن دوشمک، چؤره‌کده‌ن سالماق، چؤره‌ک داشدان چئخماق، چؤره‌ک کسه‌نلیک، دوز چؤره‌ک و بیر چُخ آیرئ اصطلاحلار دوزه‌لیب. » یازان چؤره‌ک و اُنون چئشیدلری حاقدا یازیر:« قاباقلار لاواش، و لاپ چُخ تندیر لاواشئ دب ایمیش؛ ...آخماقایا چؤره‌یی صفی بازارئنئن جومه مچیده چؤنن ایکی هاچا اُلدوغو یِرده دؤشه‌نیب ساتئلاردئ. آلا چرشابا بورونردی. لاواشدان باشقا ایکی جور کوکه وار ایدی. بیری تندیرده پیشیریلن و آدئ اِله کوکه؛ بو کوکه سُمودان آز یِمه‌لی اُلاردئ. سُموچولار کُماش آدلانان کرپیجی چُخ قالئن ایچی بوتون پوف‌لنمیش چؤره‌کلر ده پیشیره‌ردیلر. اُ بیری چؤره‌کلرده‌ن فرقلی اُلان، -خمیری ده پیشیرمه‌سی ده- سنگک، نه لاواش کیمی ات پالچئغئندان دوزه‌لمیش لاواش تندیرینده، نه ده تاوا داش دؤشه‌نمیش کوکه تندیرینده پیشیریلردئ.»
یازان تبریزین پیشمیش‌لرینی و یِمک‌لرینی یاخجی تانئییر وبو حاقدا چوخ گئنیش بیلگی سی وار. یازان اِو واشیک یئمکلرین ده ن توتموش کوچه‌ده آش ساتان وجئزبئزچی دان دا سؤز آچیر.
محمدعلی تاج احمدی تبریزین قهوه‌خانالارئ حاقدا اینانیلماز قده ر بیلگیه صاحب دیر. اؤنجه بیر قیسا موقددیمه ده چایخانالارا نه اوچون قهوه خانا دئیلیر، سببی نی ایضاح ائدیر. سونرا داوام ائدیر:«...چای ساتان قهوه‌لر یا قهوه‌خانالار تبریز شهرینده ایکی بؤیوک بؤلومه بؤلونه بیله‌ر. بیری بوتون شهرده تانئنمئش و آدلئم قهوه‌لر، و بیری ده محله قهوه‌لری. تانئنمئش قهوه‌لر اوست اوسته هامان مدنی تبریز آدلاندئردئغئمئز یِرده ایدیلر. یانئ کریمخان میدانئندان قُنقاباشئنا کیمی، شهرین گون چئخان گون باتان خطینده. معمارلار قهوه‌سی،-ساعات قاباغئندا اوست اوسته ایکی بؤیوک چُخ واخت دُلو قهوه‌خانا وار ایدی... باستان قهوه‌سی، آذر قهوه‌سی، آشئقلار قهوه‌سی، خُروزبازلار قهوه‌سی و استتثنا اُلاراق بازارئن ایچینده ایکی قاپئلئ‌دا حاج عباسعلی قهوه‌سی یا بیر پارا آداملارئن دِدیگی کیمی اِششه‌ک‌لر قهوه‌سی. ..بیر پارا آدلئم، آمما بو جئزئقدا اُلمایان قهوه‌لر ده وار ایدی کی، عموماً ایلین یاز یای فصل‌لرینده برک ایشلک اُلاردئلار. بونلاردان قوللـه قهوه‌سی، گزران قهوه‌سی، شاهگؤلو قهوه‌سینی سایماق اُلار.تاج احمدی محله قهوه‌لرین دن ده دانیشیر: «محله قهوه‌لری، اُلدوقلارئ محله‌نین، یا اُنا یاخئن یِرلرین اُتورانلارئنا تانئش اُلاردئ..... اُلاردا عموم شهر قهوه‌لری خصلتی اُلمازدئ.»
«یاشادئغئمئز تبریز»ین بیر بویوک بولمه سی تبریزین محله‌لرین احتوا ائدیر. تاج احمدی بو بولومده تبریزین محله لرینده ن ، کوچه لرینده ن وبازاریندان اطرافلی بیلگی وئریر:« تبریز محله‌لرینی طبیعی جوغرافییا اوزو ایله بؤلنده چای آشاغئ ساغ الده، یانئ قوزِیده سُلدان ساغا امره‌قئز، دوه‌چی، سئرخاب، شِشگیلان، باغمِشه‌نی، چای آشاغئ سُلدا شام قازان، حؤکماوار، خطیب، منجم، قره‌آغاج، کوچه‌باغ، اهراب گزران، لیل‌آوا، چره‌نداب، مقصودیه، مارلان و خیاوان محله‌سینی سایماق اُلار.
شهرین قوزِیینده آشاغئدان ميدان چایئنا، یوخارئدان اِینالي داغئنا سؤیکه‌نمک‌له دوه‌چی، سئرخاب تاریخ بُیو بو استقامتده بؤیویه بیلمه‌زمیشلر. امره‌قئز آمما سُل بؤیرونده آجئ دوزونه و اورمو گؤلو چؤکک‌لیگی باشلانئشئنا گؤره بؤیومه امکانئ ارتئق اُلموشدور. بو یؤنده آجئ چایئندان آیرئلان سووارما ارخلری و یِرین دوزلویو شهرین بره‌کتلی حومه‌سینه دؤنموش حکماوار یِرلری، جامئشاوان، عم‌زینه‌دین، نؤکززه، قره‌ملیک یِرلشیردی ... شهرین گون چئخانئ و گونِیی مارالاندان توتدو، گزرانا کیمی اوزوم قانالارئ ایله دُلو ایدی و آذربایجاندا اکیلن ۱۲۰ اوزوم چِشیدی‌نین چُخو بو باغلاردا و قانالاردا بِجه‌ریلیردی. ... سئرخاب، خیاوان، مارالان محله‌لری شهرین مرکزی و اُرتاسئنا گؤره یوکسکده یِرلشیر. بازار، مقصودیه، اهراب، کوچه‌باغ، قره‌آغاج، منجم آشاغئدا یِرلشیب و گون‌باتانا شام‌قازانا سارئ گِتدیکجه آلچالقلئغئ آرتار.
...شهرین
مده‌نی مرکزی اُنون اُرتاسئندا ایدی. دِمک اُلار کریمخان میدانئندان گجیل، قُنقاباشئ،
فولگوش باشئ راستاکوچه آغزئ ایله بل‌لندیرمک اُلاردئ. بورانئن لاپ سئخ یِری ده
ساعات قاباغئندان گجیل قُنقاباشئ آراسئ ایدی. بوتون تئاترلار، سینامالار،کیتاب
ساتانلار، کافه‌لر، میخانالار، زاد دا بوردا یِرلشیردی... شهرین ایکی، بالا و بؤیوک
گزمه‌لی پارکئ دا بورادا ایدی. ارکین اته‌یینده بالاباغ، گجیل، فولگوش باشئ، قُنقاباشئ
آراسئندا گولوستان باغئ یا ملت باغئ ایدی.
ملت باغئ‌نئن دؤرد بوجاغئندا بؤیوک دمیر قاپئلارئ وار ایدی. معجرلر کیمی. هر قاپئ
بیر بؤیوک گیرده میدانا آچئلاردئ. گجیله سارئ، فولگوش باشئ، قُنقا باشئ و ستارخان
میدانئ اصل گیریش قاپئسئ. گجیله سارئ باقئرخان، فولگوش باشئ دا نادر (شاه) میدانئ.
بو آدلارئ ملی حکومت دؤرو قُیموشدولار و هر میدانئن اُرتاسئندا میدان آدئنا دوزه‌لمیش
آدامئن مجسمه‌سی. ۱۳۲۵نجی
ایلین ۲۱
آذرینده‌ن سُرا بو مجسمه‌لری یئغئشدئردئلار.»
یازان گولوستان باغئ‌نئن ایچه ریسی حاقدا اوخوجویا گئنیش بیلگی وئریر.
آمما باخاق گوره ک تاج احمدی گولوستان باغئ‌نئن اِشیگی حاقدا نه لر یازیر: «گولوستان باغئ‌نئن اِشیگینده‌ن دانئشماق اُلماسا حکایت یارئمچئلئق اُلار. دوغروداندا گولوستان باغئ‌نئن اِشیگی اوزو بیر غریبه بیر دونیا دیر. باغئن اِشیگینده اوزون گؤلون یوخارئسئندا بیر نِچه قومارباز، قره خال سالان، تسبح ساتان، لاتار اُیونو اُینادان، چارلز دیکنز، ویکتور هوقو رُمانلارئ شخصیتلرینده‌ن اُلان آقالار وار ایدی. اِله پِشه‌کار، اِله طبیعی فئرئلداق کی، آدام دوزگونده‌ن آرتئق اُلارا ایناناردئ. اخ تو دِیه‌ن قره‌خالچئ گونده بیر نِچه اؤزو کیمی ایش‌سیز، دؤردو بِشینه بُرجلو آدامئ سُیوب ارراده‌نی دوزه لتمه‌سه ایدی و باغ قاباغئنداکئ میخانادا یا نالچکرلره یاخئن چتی‌نی وئرماسایدئ گونو باشا وِرمه‌زدی.» یازانین بودیلی نه قدر جانلی و اوریژینال تبریزده دانیشیلان دیلدیر. قوندارما دیل دئیل! یازان داوام ائدیر: « خاچ ایکی‌لیگین قئراغئنئ بوکوب، چؤمبه‌لتمه وئران کارت سالان اخ تو دِییب ساغا یا سُلا توپوره‌ن، آیاق اوسته باخان یازئغئ اِله خاطیرجم اِده‌ردی کی،- اؤزو ده اؤز الی ایله قُیسایدئ هِچ اُلماسا شکه دوشَردی-، ایکی تومنلیگی آتئب قئراغئ قت‌لنمیش خاچ ایکیلیگی گؤتوره‌نده، اُنون نم هانسئ معجزه ایله قئزئل اُنلوغا دؤنمه‌سینی گؤره‌نده، بیله‌سینی اِله سُیوق تر باساردئ کی، آز قالاردئ قبض روح اُلسون. و باشلاردئ اؤزونو دانلاماغا، و اگر جیبینده بیر آیرئ ایکی تومنلیک قالمئش اُلسایدئ عوه‌ضینی چئخماق اُنو اِله بیر کؤکه سالاردئ کئ، دا گؤزو قارالاردئ و بونو دا هِچ، یِره قُیمامئش اوتوزاردئ. هرده‌ن بونون فلاکتی اُرا چاتاردئ کئ، اخ تو دِیه‌نین ده یازئغئ گله‌ردی، و بونو خیلاص اِتمک اوچون بوساتئ یئغئشدئرئب اکیله‌ردئ.» و « قِییش بوران سنه وِردیگی میدادئ هر نه تهر سالسایدئن اِله بُشا چئخاردئ کئ، اِله بیل بو هِچ قِییش دگیل، دُغرام دُغرام گؤن دور. ارراده دوزه‌لمک هامان، طره‌فه آیرئ بیر فیکره دوشمه‌یه یا اُنون یخه‌سینده‌ن یاپئشماغا مجال وِرمه‌میش یُخا چئخاردئ. بِله بیر آدام بوردا یُخوموش !» یوخاریدا گتیردیگیم منظره نه قده رجانلی دیر. شهریارین دیلی ایله دئسک: بیرسینما پرده سی دیر!
یازان بیر ایکی جومله ده اوخوجویا چوخلی بیلگی لر وئریر: « باغ قاباغئندان آرالانئب ارکه سارئ گلنده، سُل الده شوروی مریضخاناسئ وار ایدی. …ایندی اُ مریضخانا یُخدور. چُخدان یئغئشئلئب. بو آمما هامان مریضخانادئر کی، دِییردیلر ۲۱آذرده بی‌ریا بورا گیریب یُخ اُلموشدو. بوندان یوخارئ کلباسئ سیناماسئ ایدی. یانقئندان سُرا ایل‌لرله باغلئ قالمئشدئ. سُرالار رکس آدئ ایله آچئلدئ. ..اُنون دالئ کوچه‌سی باغ قاباغئندان پاساژئن دالئنا، اُردان میارمیارا و اُردان دا فردوسی خیاوانئنا چئخاردئ، اوزون بیر کوچه. کاتولیک لرین کیلیسه‌سی و اُندان قاباقدا دا سُرالار آچئلان هتل پالاس وار ایدی. چُخ آدام بو کوچه‌دن گل گِت اِله‌مزدی. قُرخاردئلار، یا اوشونردیلر. اُرا متروپل سیناماسئنئن دالئسئ ایدی و دالئ قاپئسئ اُرا آچئلاردئ. دِمک اُلارکی، جومه مچیدین حُووصخاناسئندان آرتئق بوردا دووارا ایشه‌ین اُلاردئ آمونیاکئن توتا بیلسه‌یدیلر گونده بیر نِچه مترمکعب اُلاردئ. بورونا دسمال توتمامئش گِچسه‌یدین اِله آجئشاردئ کی، آغلادان قاز کیمی بیر زاد اُلاردئ.»
تاج احمدی نالچکرلری هر طرفلی وچوخ جانلی تصویر ائدیر: « بو کوچه‌نین کِچیرتدیگی گونلری، تاریخی، نال دوزه‌لده‌ن زمانلاردان، سُرا کِفلی لرین، بؤیوگ آقا چاغئرانلارئن، پیچاق چکه‌نلرین، بیر ایستکان ایچمه‌میش اؤزونده‌ن چئخئب اؤزونه گیره‌بیلمه‌ینلرین، آخئر وقت اُغرون گلن، تازا جوان دانشجو، محصل حکایتی. دایانمادان کِچن گونلرین، یازئقلارئن، روزگارئن بیله‌لرینه پیسلیکده‌ن سووای هِچ زاد گؤرسدیلمه‌ینلرین دیرلیگی، هر جوره استثمار اُلان اینسانلار.»
«...ملت باغئ‌نئن گجیله یاخئن قاپئسئ یانئندا باقئرخان میدانئندا،گجیلده‌کی کاروانسارالارا گلن کندلی‌لرین گلیب باش قئخدئرماغئ اوچون آزاد هاوا سلمانئ‌لارئ وار ایدی. پوتلوق اوسته اُتوران باش قئخدئران، باغئن معجرآلتئ سککی‌سینه قُیولان آینادا اؤزونو گؤره‌ر و یانداکئ، آزاد هاوادا دارچئن چایئ ساتان قهوه‌چی‌نین گتیردیگی دارچئن چایئن ایچیب باشئنئ دا قئخدئرئب گِده‌ردی اُ بیری ایشلرینین دالئسئجا. بو سرویس هِچ نیویورکون «والدُرف آستُریا» هتلینده ده تاپئلا بیلمه‌زدی. اُردا دارچئن چایئ نه قِیریر، دارچئنلئ جین اُلار...گجیلده‌ن باغا سارئ خئردافروشلارئن اؤلکه‌سی ایدی. عقلیوه نه‌منه گلسه‌یدی بوردا ساتئلاردئ، یا دوزو ساتئشا قُیولارئ، چون بیر پارا زادلارئ نه ساتان و نه گؤز دُلاندئران مشتری تانئیاردئ. بیلمه‌زدی هاردان گلیب، نه اوچون اوموش و نه اوچون ده اُلا بیله‌ر. بس صور اسرافیل چالئناناجان قالا بیله‌ردی. هِچ اُلماسا بوساتئ دُلدوراردئ کی، ایشله‌نمیش پنیسیلین ایینه‌سی شوشه‌سینده‌ن توتدو دلیک تنیکه دُلچایا کیمی هر نه‌یین اوستونه بیر آد قُیماق اُلاردئ یا هِچ قُیماق اُلمازدئ، آمما بیر زاددان، پالچئقدان، شوشه‌دن، دمیرده‌ن، داشدان، میسده‌ن، بورونجده‌ن چُداندان دوزه‌لمیشدی، یا اُندان قُپموشدو. هر زاد کئ، بیر زادا اُخشایا بیله‌ردی بو بوساتلارا دوزولردی. اِله خئردافروش اُلاردئ کی، آخشاماجان دوزه‌لتدیگی، دؤشه‌دیگی جئرجئندئردان یوزآلتئن دا ساتا بیلمه‌زدی، ساتسا ایدی ده اوچ پنابات، هِچ بیر سنگک ده آلا بیلمه‌زدی کی، ایکی قئران ایدی. بس نه‌یه سحرده‌ن آخشاما بازار اصنافلارئندان چُخ اوزون ساعاتلار اُردا دایاناردئ؟ باش قاتماق اوچون؟ اؤزونو بیر کسبه بند اِتمک اوچون؟ بس هاردان کِچینه‌ردی؟ نه یی‌یردی؟ نه ایچه‌ردی؟ هاردا یاتاردئ؟ بیر دگیلدی، ایکی دگیلدی. گؤزون ایشله‌دیکجه وار ایدی. بولارئن آلئجئ‌لارئ موشتری‌لری ده اِله بولارئن تایئ ایش‌سیزلر، پولسوزلار، یُخسول‌لار ایدی. هله اُلار بولارا گؤره اصناف ایدیلر؟»
«یاشادئغئمئز تبریز» ین بعضی قطعه لری بیر رومان پارچاسی اولا بیلر! کیم تاج احمدی کیمی بو بازاری وصف ائده بیلر!
«...گجیلین، یانئ قاپئنئن یانئ باقئرخان میدانئنا سارئ جوربه جور معره‌که‌لرین، نغیل دِیه‌نلرین، اُیونبازلارئن اوستو آچئق، یانئ آزاد هاوا صحنه‌سی ایدی. بیر درویش وار ایدی اوزون سققل‌لی، بالاجا اُغلو ایله، و تهری تابلولاردا اُلان فتحعلیشاها اُخشایئشئ وار ایدی. بو درویشین گؤردویو ایشلرده‌ن بیر حلقه‌سی بِله ایدی کی، روزنامه کاغازئنئ هامئ‌نئن گؤزو قاباغئندا آغزئنا سُخوب یی‌یردی و اُنون دالئسئ بُغازئندان بیر ایکی متر اوزونلوغوندا رنگ برنگ کاغاز چئخارداردئ.»
تاج احمدی ایلان لا دانیشانلاردان؛ آغزئ کؤپوک‌لنمیش نغیل سؤیله‌ین دن ده دانیشیر.
تاج احمدی تبریزین «باغ وحش» ین خاطیرلادیر:« باغئن اوزبه اوزونده دُلدورولموش چوخورلارئن یانئندا اتوبوس ترمینالئ دوزه‌لمه‌میشده‌ن قاباق بیر جار، «باغ وحش» دوزه‌لمیشدی. بیر نِچه حیوانلا. حتی پئس‌پئسلئ زاد دا وار ایدی. اُنا گؤره کی، بو اؤزو ده بیر حیوان ایدی دا ! دا دِمیردی کی، بو هامئ‌نئن سرداباسئندا وار، اؤزو ده دیریسی !. قاپئدا بیلیت آلئناردئ و قاپئدان کِچیب دووارئن اُتایئندا جرجناوار دا گؤرمک اُلاردئ. ایندییه کیمی هِچ یاندا بِله اوریژینال «زُو» یا باغ وحش گؤرونمه‌میشدی. اِله بیر وسعتلی یِر ایدی کی،ایکی سیچان ساواشسایدئ بیری تله‌یه دوشه‌ردی. بو باغ وحش سُرا دانشگاهدان یوخارئ بؤيوک بیر یِره داشئندئ و حیوانلارئ دا چُخالتدئ. اُ جومله‌دن بیر آیئ دا اُرا گتیریلدی. یالان دُغور دِییردی حسنُو مِشه سینده‌ن توتوب گتیرمیشم. بو آیئ‌نئن آیاغئ کیشی‌یه دوشمه‌دی. اُنا گؤره کی، آیئ اوستانئ توتوب، سئخئب اؤلدوردو. باغ وحشین اوستاسئ اؤلنده‌ن سُرا بوتون آیرئ ایشلر کیمی دالئسئنئ توتان اُلمادئغئندان اُرا دا داغئلدئ، یئغئشئلدئ. حیوانلارئ دا اِلا بیلهرمیش کی یا آجئندان یا دا آیرئ بیر سببده‌ن آرادان گِتدیلر.»
تاج احمدی گجیلین تصویرینه داوام ائدیر:« شهرین آیرئ یِرلرینده گجیلده اُلان ایشلرده‌ن بیری یا بیر نِچه‌سی باش وِرسه‌یدی ده، هِچ بیرینده بو ایشلرین هامئسئ بیر نِچه یوز مترلیک یِرده باش وِرمه‌سی گؤرونمه‌زدی. گجیل اؤزلویونده بیر عالم ایدی. بیر یانئ ملت باغئ، بیر یانئ نال‌چکرلر، بیر یانئ دا چوخورلار. کندلی شهرلی کوتله‌سی‌نین بیربیرینه قارئشان، بیربیرینه قُووشان یِری ایدی. اِله بیل دورو چای، بولانئق چای سولارئ دنیزه چاتان، دنیزه تؤکولن یِری ایدی. بو قارئشئغئن ایچینده هم «ژان والژان»، هم «قاورُش»، هم «ژاوِر»، هم «تُم سایئر»،هم «هاکلبِری فین»، هم «چارلز دیکنز»ین یِتیمده‌کی پِرسُناژلارئنئ گؤرمک اُلاردئ. اُیونباز، جیبه گیره‌ن، درویش، خئرداواتچئ، جئزبئزچئ، باققال، گؤیچو، حامبال، کؤهنه پالتارچئ، بِکارا باشئ یانئندا معطل بگ، تقاعده گِتمیش آجان، اخ تو دِییب قره خال سالان، جوللوت، جوه‌للاغئ، شره‌شور، دؤش عابباس، تأمینات، فئرئلداقچئ، داردیبینده‌ن قورتولان، ننه‌سینین امجه‌یینی کسه‌ن، یُلدان کِچنِ، کندده‌ن گلیب هویوخ قالان، قب قزُوچو. هامئسئ گجیلی تانئر و اُنون پرسُناژلارئندان ایدی.»
کیم بو گوزلیکده وبو جانلیلیغدا گجیلی تصویر ائده بیلر.حییفیم گلیر بونلاردان واز گئچم! منجه داها تبریزده بئله بیر دونیا یوخدور. آخی منده قیرخ ایله یاخیندیر کی تبریزدن چیخمیشام، ائشیدیکلریمه گوره داها او تبریز یوخدور!
یازانیمیز یازیر: «گجیل صابیله‌میر میدانئنا گؤره بالاجا میدان حساب اُلاردئ. آمماگجیلده اُلان دونیا صابیلمیرده تاپئلمازدئ. گجیلین گِجه‌سی ده صابلمیرین اؤلو گِجه‌سینه گؤره بیر یاندان ملت باغئ، بیر یاندان نالچکرلره گؤره، گل گِت‌لی و شولوق اُلاردئ. صابیلمیرده هاوا زیاره‌ت یِرلری هاواسئ اُلاردئ. آشئقلار قهوه‌سی گجیلده ایدی صابیلمیرده یُخ. گجیلین معره‌که‌لری اُیونبازلئق‌لارئ قارشئسئندا صابیلمیرده قره سییدگیل وار ایدی. گجیل مده‌نی تبریزین یاپئشئقلئ بیر پارچاسئ ایدی. صابیلمیر چایئن اُ تایئندا دوشوب هنده‌ورینده‌کی محله کیمی گِجه نین قارانلئغئ اُرا تِز انَردی.»
تاج احمدی تبریز محله لرین صینفی جهت دن ده ایضاح ائدیر ومشروطه حرکاتیندا محله لرین مووقعینه آیدینلیق گتیریر و مشروطه نهضتینده تبریزین «اسلامیه چی» وتبریزین «انجومن‌چی» لرین اوینادیغلاری رولی آچیقلاییر: «اوست اوسته میدان چایئ‌نئن ساغ الینده اُلان اوچ محله شِشگیلان، سئرخاب، دوه‌چی، شهرین بؤیوک پایئندا یِرلشن قالان محله‌لرده‌ن آز چُخ ده‌ییشیک هاواسئ وار ایدی. ششگیلان کند یی‌یه‌لری، تُرپاقلئ‌لار یا بیر تهه‌ر آریستوکرات هاوا داشئیاردئ. بو دا قارئ کؤرپوسو ایله جابباخاننا آراسئندا دوشموش ولیعهد و حره‌مخانایا یاخئن اُلماسئ ایله باغلئ ایدی. مجتهدکوچه‌سی آمما ولیعهد اِوی‌نین دوز قاباغئندا یِرلشیردی و دینین حکومته نه‌قده‌ر یاخئن اُلماسئ و یاخئن اُلماق ایسته‌مه‌سی کیمی دوشونوله بیله‌ردی. یانئ حاکیم طبقه‌لر و حکومت اوچون گره‌کلی اُلان جابباخانا بیربیرینه سئخ یاپئشمئشدئ. معلوم دور کیّ هِچ واخت کاسئب بیر محله‌ده بؤیوک بیر مجتهد اه‌یله‌شمه‌میشدی. میدان چایئ‌نئن گونِیینده خیاوان، مارالان خلقی محله‌لر، مقصودیه وارلئ‌لار، بورژوا اعیان محله‌سی، چره‌نداب، لیل‌آوا خلقی محله‌لر، اهراب وارلئ اعیان محله‌سی سایئلا بیله‌ر. کوچه باغ قره‌آغاج دا خلقی محله‌لر دیر. دوه‌چی، بیر چُخ بازار تاجیرلری اُلدوغو اوچون، برک دینی و بیر چُخ حال‌لاردا دِمک اُلار محافظه‌کارلئقدان آرتئق ارتجاعئ محله اُلا بیلمیش‌میش. بو دا ایگیرمینجی یوزایل‌لیگین ایلک ایل‌لرینده تبریزده باش وِره‌ن دؤیوشلر زمانئنا قایئدئر. محمدعلیشاه تهراندا ملی شورا مجلیسینی لیاخُف و قزاقلار الی ایله تُپا دُلایاندان سُنرا، اؤلکه‌نین هر یانئ تسلیم اُلاندان سُنرا، آنجاق تبریز شهری، دوه‌چی محله‌سی استثناء اُلماقلا شاها باش اه‌یمیر. بو آرادا حیدرتکیه‌سینده اسلامیه آدلئ مرتجع ماللالارئن مجلیسی قورولور و اُرانئ قُرویان و مشروطه‌چیلره قارشئ وئرئشانلارئ دوه‌چی محله‌سی اهلی تشکیل اِدیر. یانئ اسلامیه ایالت انجومنی قارشئسئندا دوراندا، دوه‌چی ده تبریزه قارشئ دورور. پاریسده کُمون هامان تبریزین مشروطه دؤیوشلری کیمی بیر حادثه دیر، قئرخ ایل فاصله ایله.. اینتاسئ پاریسین کُمونو معین دلیل‌لره گؤره تبریز حره‌کتینده‌ن آز زماندا چؤکموشدو. آمما هر ایکیسی وطنداش ساواشئ دئر. کُمون بورژوا حکومتی دِویرمکده‌ن اؤترو، مشروطه بورژوانئ فئودالا قارشئ ایش باشئنا گتیرمک اوچون... اُ بُیدا دوه‌چی محله‌سینده اوزون ایللر تک بیر باشاباش خیاوان وار ایدی. قالانئ قدیم کوچه‌لر ایدی و کارخانا، تشکیلات، دانشگاه، مدره‌سه، چاپخانا، سیناما کیمی زادلارئن اُردا اُلماماسئ، اُنون اؤز قئنئندا قالماسئنا آپارئب چئخارتمئشدئ. حتی حزبلرین آزاد اُلدوغو دؤرده ۳۲-۱۳۲۰ هِچ حزبین دفتری دوه‌چی‌ده قُیولمامئشدئ. بوتون بو تشکیلاتلار شهرین اُرتاسئندا و قوزایدان اوزاق یِرلشمیشدیر.»
محمد علی تاج احمدی «یاشادئغئمئزتبریز» ده مشروطه نهضتینه بویوک قیمت وئریر: «راستا کوچه‌ده ایندی مشروطه اِوی آدلانمئش موزه اِو، حاج مهدی کوزه‌کنانی اِوی ایمیش و مشروطه‌یه گؤره ده ایلک یئغئناق اِله بو اِوده اُلموشدور، و ایندیکی آدلئملئق دا بونا گؤره دیر. ... پُستخانا کوچه‌سینده مشروطه حره‌کاتئندا بؤیوک رُل اُینامئش فایتونچولار مچیدی وار ایدی کی، سُرلار بیر پارا یانلئش اُلاراق سامسامخان مچیدی چاغئرئردئلار. شیخ سلیم بوردا مینبر اوسته دؤرد بارماغئنئ بیر، مینبرین دسته‌سی اوستونه قُیوب دِیه‌رمیش ملت، مشروطه اُلسا کاباب یِیه‌جک‌سیز، باخ، بو انده ! شیخ سلیم نیقالای سالداتلارئ تبریزی توتاندان سُنرا بیر عاشورا گونو ثقه‌الاسلام و آیرئ تبریز مشروطه‌چیلری اُن نفرلیکده آسئلدئلار. نیقالایئن بو جینایتی اؤز اؤلکه‌سینده گؤردویو جینایتلرین دالئسئ ایدی...
تاج احمدی لازیم گلدیک ده کوچه لرین آدینی دا آراشدئریر: «مدرن حوله تُخوما کارخاناسئ، برق لامع کارخاناسئ زیقلر کوچه‌سینده ایدی. چُخلارئ زیقلر آدئنئ زئغلار یا حتی آلمان آدئ زیقلِر کیمی بیلمیشدیلر. آمما نِجه کی بو کوچه‌دن آشاغئدا گنجه‌لی بگ (گنجعلی بگ یُخ) یانئ گنجه ایالتینده‌ن گلن بگ، - نِجه کی، تبریزلی، ارده‌بیللی، زنگانلئ، اورمولو وار- کوچه‌سی وار، زیقلر ده قافقاز داغلارئندا یاشایان، داغئستانلئ‌لار، چِچن‌لر، قاراچایلار کیمی بیر طایفا، خلق آدئندان دئر. و هامان یِرده‌ن بیر آز اُیانادا لک‌لر کوچه‌سی وار. زیقلر کوچه‌سی اؤز قره‌آغاجلارئ ایله تبریزین انلی و گؤزه‌ل کوچه‌لرینده‌ن دیر. »
یازان شهرین قدیم گؤرمه‌لی یِرلرینده‌ن اولان داش ماغازالاردان دا دانیشیر:«... اوزون ایل لر شهرین اُیناق یِری اُلموش شهناز خیاوانئ‌نئن چیگنی بو ماغازالارئن آشاغئسئندا آیرئ آیرئ دوکانلار، یِمک خانالار، سلمانئ، ایکی میخانا، قهوه‌خانا، چؤره‌کچی، ات ساتان، پیچاق ایتیلده‌ن و.. وار ایدی. » یازان شهرین لاپ آدلئم قنادئسئ حاج شفیع قنادئ سیندان و تانئنمئش تواضع (حاج علی) قورو یِمیش و آجیل ساتانین نان دا آد چکیر.
محمد علی تاج احمدی اوخوجونو تبریزین گئچمیشی ایله ده تانیش ائدیر: « قاباقلار تبریزده آلمان، آمریکا، اوروس، اینگلیس، عثمانلئ، فرانسا قُنسولخانالارئ وار ایدی. بونلار تبریزین دارالسطنه اُلدوغو زمانئن یادگارلارئ ایدی. فرانسا قنسولخاناسئ اوزبه اوزونده ده کاتولیک‌لر مدره‌سه‌سی وار ایدی. بو مدره‌سه سُرالار ابن‌سینا آدلانئردئ و درسلری فرانسا دیلینده اُلوردو. انقلابدان سُرا سن ونسان دُپُل ترک دونیالارئ تبریزده‌ن گِده‌نده مدره سه ده باغلاندئ.»
یازان شفاهی دیلده ایشلنن و یازی دیلینده ایشلنمیین ویا چوخ آز ایشله نن لوغت لردن، ایصطیلاح لاردان (ترمین) ایستفاده ائدیر، اؤرنک اوچون: رسول مال اُلماق؛ بته‌ر ایلیشدیرمه؛ گِدون اؤرگشون گلون؛ هویوخ قالماق؛ ارراده‌نی دوزه لتمه‌ک ؛ چتی‌نی وئرماق؛ بؤیوگ آقا چاغئرماق؛ ؛ اُوهه سسی چئخارتماق؛ دوم بلن دوز...و....
«یاشادئغئمئز تبریز» ده ، اوخوجو تبریزین ایینی، راییحه سینی آلیر؛ تبریزی دینله ییر!
یازینین بوتوون پ د اف فورمات دا گورمک اوچون بورانی تاکیلدادین
No comments:
Post a Comment