جغرافیای تاریخی ولایت قراباغ (آران) از برآمدن حکومت ایلخانان تا پایان حکومت صفویان

فرهاد جعفری

چکیده : مقاله حاضر که  پیش تر در همایش بین المللی قره باغ در دانشگاه تبریز ارائه گردیده بود  و اکنون دوباره در سایتهای اینترنتی باز نشر می گردد ،  با هدف بررسی جغرافیای تاریخی ولایت قراباغ از آغاز  حکومت مغولان تا پایان حکومت صفوی به رشته تحریر در آمده و در واقع دوران حکومت های  ایلخانان مغول ، تیموریان ، ترکمانان و صفویان را در بر می گیرد.

  جغرافیای تاریخی یک شاخه بین رشته ای از علوم می باشد که از تلفیق دو رشته تاریخ و جغرافیا بوجود آمده و خود حوزه های مطالعاتی کوچکتری را هم  در بر می گیرد. جغرافیای تاریخی – سیاسی موضوعاتی از قبیل  تحولات جغرافیایی ، وضعیت شهرها ، مرزهای جغرافیایی ولایات ، ایالات ، تقسیمات سیاسی – اداری و جغرافیایی و ... را در بر می گیرد. در واقع در اینجا جغرافیای تاریخی -  سیاسی ولایت قراباغ با تاکید بر حدود و مرزهای جغرافیایی این ولایت در دوره های مذکور مورد بررسی قرار گرفته است.

  در بررسی جغرافیای تاریخی ولایت قراباغ در محدوده تاریخی ما بین آغاز حکومت مغولان تا پایان حکومت صفویان از منابع دست اول این دوران اعم از منابع جغرافیایی ، سفرنامه ها و دیگر منابع استفاده شده است و سعی شده به جای اولویت دادن به نظرات و دیدگاههای محققان و مورخان دوران معاصر ، روایات مورخان ، جغرافیدانان و سیاحان قدیم که خود شاهد وقایع بوده و اوضاع جغرافیایی این ولایت را با چشم خود دیده و یا از افراد موثق شنیده اند اساس کار قرار گرفته است.

  ناحیه قراباغ کنونی در دوران باستان قسمتی از ولایت آلبان را تشکیل می داد که خود ولایتی از آتورپاتکان بوده و گاها حالت نیمه مستقل پیدا می کرد. این وضعیت در قرون نخستین اسلامی نیز برقرار بود. بدین صورت که ولایت آران جایگزین ولایت آلبان باستانی شده بود و در قرون نخستین اسلامی حدود آن با تمام اراضی بین رود ارس و دریای خزر مطابقت داشت. اما از دوران سلاجقه به بعد ولایت شیروان از آران جدا شده و واحد جغرافیایی آران به اراضی بین رود ارس و رود کور اطلاق شد. این وضعیت تا دوران مغول دوام آورد. در دوران مغول بود که برای اولین بار اصطلاح قراباغ به جای آران به کار رفت. محدوده ولایت آران یا قراباغ در منابع این دوره جز ولایات آذربایجان آمده و محدوده آن اراضی بین رود ارس و کور بوده و شهر بردع مرکز این ولایت بوده است. در دوران صفوی سیستم بیگلر بیگی بر قرار گردید و  بیگلر بیگی چخور سعد به مرکزیت شهر ایروان از ولایت آران یا قراباغ جدا شد.  بیگلر بیگی قراباغ به همراه بیگلر بیگیهای تبریز ، شیروان و چخور سعد چهار بیگلر بیگی ایالت آذربایجان را تشکیل می دادند. بیگلر بیگی قراباغ در دوره صفوی شامل مناطق زیر بود : زکم ، بردع ، احناباد ، جوانشیر ، برگشاد ، قرا آغاج ، لوزی ، آرازباری (ارسبار) ، بایزیدلو ، سماوی و ترکور.

کلمات کلیدی : جغرافیای تاریخی ، قراباغ ، آران ، دوران مغول ، دوره صفویان.

طرح مساله : جغرافیای تاریخی ولایت آران یا قراباغ موضوعی است که کمتر مورخ یا نویسنده ای در باب آن قلم زده است. اما در دنیای سیاست حرف و حدیثهای زیادی درباره این ولایت وجود دارد و طرفین مناقشه دلایلی برای بر حق نشان دادن ادعای ارضی خویش مطرح می کنند. اما فارغ از اینکه دلایل کدام یک از طرفین با حقایق تاریخی سنخیت دارد ، این پژوهش به دور از هر گونه پیش داوری و بدون هیچ گرایش سیاسی سعی بر آن دارد تا مساله را از طریق علمی آن دنبال بکند. بنابر این مراجعه به متون اصیل و دست اول تاریخی و جغرافیایی در اولویت این کار پژوهشی قرار دارد.

در اینجا با دو سوال عمده روبرو هستیم:

در دوران یاد شده ولایت آران به چه مناطقی اطلاق می شده و رابطه آن با ولایت شیروان به چه نحو بوده است ؟

آیا  در این دوران ولایت آران جزو ولایات آذربایجان بوده و یا اینکه خود ولایت مستقلی محسوب می شده است ؟

پاسخگویی به دو سوال بالا مهمترین هدف این پژوهش می باشد. در واقع پژوهش حاضر با بررسی منابع دست اول از جمله متون تاریخی ، جغرافیایی و سفرنامه های نوشته شده در فاصله تاریخی بین آغاز حکومت مغولان تا پایان حکومت صفویان سعی دارد جغرافیای تاریخی ولایت قراباغ یا آران را مورد مطالعه قرار دهد.

  در تعریف جغرافیای تاریخی باید گفت که جغرافیای تاریخی مطالعه بین رشته ای از علوم می باشد که از ترکیب دو رشته  اصلی تاریخ و جغرافیا پا به میدان گذاشته است. جغرافیای تاریخی اگر چه  خود شاخه چندان وسیعی از علوم نیست اما حوزه های مطالعاتی کوچکتری را  در بر می گیرد. مانند جغرافیای تاریخی – سیاسی ، جغرافیای تاریخی – طبیعی ، جغرافیای تاریخی – اقتصادی ، جغرافیای تاریخی – قومی و زبانی. مهمترین این حوزه ها جغرافیای تاریخی – سیاسی است که موضوعاتی از قبیل  تحولات جغرافیای سیاسی ، وضعیت شهرها ، مرزهای جغرافیای ولایات ، ایالات ، تقسیمات سیاسی – اداری و جغرافیایی و ... را در بر می گیرد (پیریف ، 2006 : 7-5). اما آنچه در این مقاله مورد مطالعه قرار گرفته است ، جغرافیای تاریخی – سیاسی ولایت قراباغ می باشد. در واقع در اینجا  با بهره گیری از این مطالعه بین رشته ای جغرافیای تاریخی – سیاسی ولایت قراباغ با تاکید بر حدود و مرزهای جغرافیای ولایت قراباغ در دوره های مذکور مورد بررسی قرار گرفته است.

  منطقه آران یا  قراباغ در ادوار باستانی قسمتی از ولایت بزرگ آلبان را تشکیل می داد که از ولایات آتورپاتکان بود ، آلبان در بعضی مواقع جزء لاینفک آتورپاتکان یا آتروپاتن بود و در برخی برهه های تاریخی هم حالت نیمه مستقل نسبت به  آتورپاتکان داشت. در دوران بعد از اسلام آران جایگزین آلبان گردید. در قرون اولیه اسلامی  حدود آن با اراضی بین رود ارس و دریای خزر  یعنی صفحات شمالی رود ارس مطابقت داشت. اما از دوران سلاجقه تا آغاز دوران مغول ولایت تازه تاسیس شیروان از پیکر ولایت آران جدا شده و واحد جغرافیایی آران به اراضی بین رود ارس و رود کور اطلاق گردید(همان : صص مختلف).

حال چگونگی وضعیت جغرافیای تاریخی ولایت قراباغ یا آران را ازآغاز دوره مغول تا پایان حکومت صفویان با جزئیات بیشتر از لابه لای متون جغرافیایی و تاریخی دنبال می کنیم.

  اولین جغرافیدان دوره مغول که در مورد ولایت قراباغ اطلاعاتی دارد ، ذکریا قزوینی است .  اشارات وی در آثار البلاد و اخبار العباد در مورد ولایت قراباغ یا آران با تناقضاتی همراه است. وی در جایی بین ولایت شیروان و آران تفکیک قایل نشده و هر دو را تحت عنوان ولایت آران آورده و در جایی دیگر هر یک را ولایت مستقلی دانسته است. وی اراضی شمالی آذربایجان را تحت عنوان آران آورده است. بدین ترتیب این دو را از هم تفکیک کرده است.  وی شهرهای گنجه ، شیروان ، بیلقان ، تفلیس ، بردعه ، باکویه و شمکور را جز آران دانسته است (قزوینی ،1372 : 570 و 683).

مولف مراصد الاطلاع حدود آذربایجان را چنین ترسیم کرده است : « از شرق به بردعه ، از غرب به زنجان و از شمال به دیلم و طارم محدود می شده است.» (بغدادی ، 1412 ، ج1 : 47). که در واقع باید چنین باشد : از شرق به دیلم ، از شمال به بردعه ، از جنوب یا جنوب شرقی به زنجان.   وی ارس را حد فاصل آذربایجان و آران دانسته و گنجه ، بردعه ، شمکور ، بیلقان ، سیسجان و شابران ، دوین را هم جز شهرهای آران به شمار آورده است(همان : 50 - ج2 : 544). بغدادی همچنین را از شهرهای آران و در آخر حدود آذربایجان ، در نزدیکی تفلیس دانسته است.(همان). با این حساب ولایت آران یا قراباغ از ولایات آذربایجان بوده و حدود آن ظاهرا از رود کور به داخل ولایت شیروان هم فراتر می رفته است.

   ابن عمری ؛ مولف مسالک الابصار شهرهای مراغه ، بیلقان ، شروان ، باب الابواب ، بردعه و تفلیس را جزو آذربایجان و ولایت اران به مرکزیت بردعه  را از جمله ولایات آذربایجان دانسته است (ابن عمری ،  1423 ، ج 5 : 176 و 175).

       حمد الله مستوفی در نزهه القلوب مرزهای آذربایجان را از جنوب [شرقی] به خلخال و از شمال [شرقی] باکویه دانسته و موغان ، آران ، شیروان – گشتاسفی  را ولایتهای آن دانسته است.وی بقیه  مناطق را  تحت عنوان نه تومان بررسی کرده ولی فقط از هشت تومان نام می برد (مستوفی ، 1381: 137-120 ، صص مختلف).مستوفی ولایت آران را محدود به  فاصله بین ارس و کور دانسته و گنجه و بیلقان ، بردع ،  هیرک(؟) را  جزو شهرهای اران ثبت کرده است.(همان : 140 - 138).

 ابوالفدا مولف تقویم البلدان حدود اران را از باب الابواب تا تفلیس و موضعی به نام حجیران (بحجیران) در ساحل رود ارس و حدود آذربایجان را از شمال به بحجیران و از جنوب تا زنجان ترسیم می کند. (ابوالفدا ، 1349 : 444-442). وی زنجان ، خونج ، مراغه ، خوی ، سلماس ، اوجان ، مرند ، موغان ، تبریز ، جنزه ، برزند  ، سلطانیه ، خسروشاه و بردیج را شهرهای آذربایجان و  شیروان ، ورثان ، بیلقان ، باب الابواب ، بردعه ، تفلیس ، نشوی ، شمکور ، بردعه و گنجه راو هم جز شهرهای آران به شمار آورده است. ابوالفدا رود کور را مرز آذربایجان و آران دانسته است (همان : 81). از آنجا که وی  رود کور را مرز این آذربایجان و آران به شمار آورده در واقع بخش اصلی ولایت آران یعنی اراضی بین دو رود کور و ارس را جزء ولایت آذربایجان دانسته است و بخش فرعی آن را که در قرون نخستین اسلامی جزو آران بوده ولی اکنون به ولایتی مجزا تبدیل شده بود (محدوده بین دریای خزر و رود کور) ، خارج از خاک آذربایجان قلمداد می کند..

حافظ ابرو در اثر خویش در ماده  «جبل آذربایجان» حدود آذربایجان را از زنجان تا تفلیس دانسته است : «ابتداى اين كوه از زنجان است كه طول آن‏  هفتاد و سه درجه است و عرض چهل و سه درجه‏. از تفليس منعطف مى‏شود اين كوه از جانب شمال به غرب‏ ، مايل به‏  جنوب ، و دو كوه مى‏شود. يكى مى‏رود به جانب جنوب و مى‏كشد تا حلوان ... .»(حافظ ابرو ، 1375 : ج1 : 190) وی رود کور را حایل بین آذربایجان و آران دانسته است :  «نهر كُر كه ميان آذربايجان و ارّان‏ است»‏(حافظ ابرو ، پیشین : 161). به نظر می رسد حافظ ابرو حدود آران را مانند جغرافیدانان قرون نخستین اسلامی تمامی اراضی شمال ارس تصور کرده است. بنابر این آنچه در مورد تقویم البلدان گفته شد در مورد اثر حافظ ابرو نیز می توان گفت یعنی حافظ ابرو هم آران را از ولایات آذربایجان دانسته است.

 در کتاب صبح الاعشی که در قرن نه ه.ق نوشته شده است ارمینیه ، آذربایجان و آران تحت عنوان مملکت شمال بررسی شده است. در این کتاب حدود آذربایجان و آران مشخص نشده است. اما رود کور مرز آران و آذربایجان دانسته شده است (قلقشندی ، 1380 : 112). شبیه این گفته چنانکه در بالا دیدیم در جغرافیای حافظ ابرو و دیگر آثار جغرافیایی نیز آمده است.

   قلقشندی اردبیل ، تبریز ، سلطانیه ، سلماس ، سلماس ، خوی ، اورمیه ، مراغه ، میانج و مرند را شهرهای آذربایجان و تفلیس ، نشوی ، موغان ، شمکور ، بیلقان ، گنجه ، شیروان و باب الابواب را شهرهای آران به شمار آورده است(همان : 77-70). بدین ترتیب وی تمامی اراضی شمال ارس را تحت عنوان ولایت آران اورده و هیچ تفکیکی بین شیروان و آران قایل نشده و هر دو را از ولایات آذربایجان به شمار آورده است.

در دوران صفوی از منابع جغرافیایی خبری نیست. اما سفرنامه های های اروپاییان به نوبه خود به جغرافیای تاریخی ولایت قراباغ پرداخته اند ، هر چند تمامی این سفرنا مه ها به این مساله نپرداخته اند و حتی منابع چندی که به این مساله اشاره داشته اند دیدگاههای گاها متفاوتی درباره جغرافیای قراباغ ارائه می دهند.

 پیترو دلاواله در سیاحتنامه خویش درباره آذربایجان چنین می نویسد : « شاه[عباس] تمام سرزمینهایی را که از ترکها [ی عثمانی] پس گرفته از جمله تبریز و حوالی آن شوماخی(شماخی) و تمام خاک شیروان و سایر نقاط آذربایجان و دمیرقاپی و نیز نخجوان و سایر نقاط ارمنستان را به آنها باز پس دهد».( دلاواله :1380، ج1 : 606). در اینجا وی تبریز ، شماخی ، شیروان ، دمیرقاپی(دربند) و نخجوان را  از ولایات آذربایجان به شمار آورده است.

دلاواله در سفرنامه اش از ولایت شیروان جداگانه نام برده ، بنابر این می توان گفت که در این دوره شیروان و آران دو ولایت جدا از هم و از ولایات آذربایجان بوده اند.

ژان باتیست تاورنیه ولایت قراباغ یا آران را فاصله بین دو رود ارس و کور دانسته و ایروان ، قارص ، نخجوان ، جلفا و وان را جزء شهرهای آن به شمار آورده است (تاورنیه، 1363 : 358).

آدام اولئاریوس آران (قره باغ) را ولایتی در حد فاصل کور و ارس دانسته است .وی  : قاپان ، ایروان ، سرشات ، تومانین ، جلفا ، اینجه شابوس ، سرزبیل ، کرک(قیرخ) بولاق ، شورگول ، تبباک ، میک و سیلدر نام می برد و جرده ، برگشاد ، ماکو، بیلقان ، نخجوان ، مگس پرت ، شمکور ، اردوباد ، تفلیس ، گنجه ، باجسیدو و جیلدر را در شمار قلاع ، شهرها و مکانهای جغرافیایی ولایت آران می آورد (اولئاریوس ، 1369 ، ج2 :  :591).

    شوالیه شاردن مرزهای جغرافیایی آذربایجان را این چنین ترسیم می کند : «آذربایجان از طرف مشرق محدود است به دریای کاسپین[خزر] و هیرکانی [گیلان] ، از جانب جنوب به ایالت پارت [عراق عجم] ، از طرف مغرب به رودخانه ارس و ارمنستان(سرزمین ارامنه) علیا و از طرف شمال به داغستان و هم سرحد با قزاقان مسکوی و قسمتی از جبال توروس» (شاردن ، 1349 ، ج2 : 396). وی  آران و شیروان را جزء ایالت آذربایجان به شمار آورده  وی رود قزل اوزن را مرز بین پارت (عراق عجم) و آذربایجان می داند (شاردن ، بی تا ، ج3 : 23). شاردن در موضع  دیگری دربند را مرز شمالی آذربایجان به حساب آورده است : «در دربند از توابع ماد آذربایجان هم چنین چمنزارها و چراگاههای عالی وجود دارد... » (شاردن ، 1349 ، ج2 : 16). بنابر این در سیاحتنامه شاردن آذربایجان به فاصله بین رود قزل اوزن و دربند اطلاق شده و ولایات قراباغ و شیروان چون در این محدود قرار می گیرند جزئی از آذربایجان بوده اند.

انگلبرت کمپفر از بیگلربیگی های آذربایجان چنین نام می برد : تبریز ، داغستان  ، ایروان  ، قراباغ ، شیروان و گرجستان»(کمپفر ،1363:161). اما متاسفانه چون وی به جزئیات حدود جغرافیایی این  ولایات نپرداخته نمی توان از روی سفرنامه وی حدود هر یک را ترسیم کرد.

  سانسون ، دیگر سیاح این دوره در سفرنامه خود که آن را در 1683م تالیف کرده  ، اشارات جسته و گریخته ای در مورد ولایات شیروان و آران دارد. به گفته سانسون علاوه بر والیها ، دوازده بیگلربیگی وجود دارد که بر ایالات تبریز ، کرج ، اردبیل ، لار ، مشهد ، استراباد ، کرمانشاه ، همدان ، شوشتر ،گنجه ، شماخی و ایروان حکومت می کنند(سانسون ، 1346 : 60) و نیز در جای دیگر می نویسد : «[شاه ایران] بیست هزار نفر را در مدی [آذربایجان] که قسمت علیای آن با ترکمنستان و قسمت سفلای آن با کردستان همسایه می باشد ، نگهداری می کند» (همان :142). اگر منظور سانسون از ترکمنستان نواحی ترک نشین شمال قفقاز باشد ، بنابراین بیگلربیگی  هایی را که در محدوده بین نواحی شمال قفقفاز و کردستان واقع شده اند  یعنی حوزه های تبریز ، اردبیل ، همدان ، کرج ، گنجه ، شیروان و شماخی ، دربند ، ایروان و...  ایالت آذربایجان را تشکیل می دهد. بنابر این حدود جغرافیایی ایالت آذربایجان از نگاه سانسون از جنوب شرقی به کرج و همدان و از شمال شرق به شیروان و از جانب شمال غربی به ایروان محدود می شده است.

کتاب تذکره الملوک میرزا سمعیا از معدود منابع است که در قلمرو صفویه تالیف شده و اطلاعاتی ارزشمند از تشکیلات اداری و به تبع آن جغرافیای ولایات صفوی به دست می دهد ، در این اثر جغرافیای قلمرو صفویان با عنوان ممالک محروسه در قالب چهار ایالت : خراسان ، آذربایجان ، عراق و فارس  بررسی شده است. به گفته میرزا سمعیا این چهار ایالت  به سیزده بیگلر بیگی تقسیم می شدند (میرزا سمعیا ، 1368 :5 و3). بیگلر بیگی تبریز ، بیگلر بیگی قراباغ ، بیگلر بیگی چخور سعد ، بیگلر بیگی شیروان بیگلر بیگیهای ایالت آذربایجان را تشکیل می داده اند. هر یک از این بیگلر بیگی ها به نواحی جغرافیایی کوچکتر نیز تقسیم می شد.

بیگلر بیگی چخور سعد  شامل مناطق نخجوان ، ماکو ، زار و زبیل ، صدرک ، بایزید ، شادیلو ، دنبلی و معاربر(جاربرد) می شد(همان : 76 و 75). بیگلر بیگی قراباغ متشکل از نواحی زکم ، بردع ، احناباد ، جوانشیر ، برگشاد ، قرا آغاج ، لوزی ، آرازباری (ارسبار) ، بایزیدلو ، سماوی و ترکور بود(همان : 78-77). بیگلر بیگی شیروان هم مشتمل بر نواحی سالیان ، قبه ، ارس و شکی ، دربند ، آلپاوت ، بادکوبه ، چمشکزک و آغداش بود(همان : 78).  با نگاهی به فهرست بالا می توان دریافت که ولایت آران در این دوره به دو ولایت قراباغ و چخورسعد به مرکزیت ایروان تقسیم شده است. همچنین ولایت شیروان ولایتی جدا از آران بوده است.

در نقاوه الآثار مرزهای مملکت آذربایجان از یک سو به ابهر  و از طرفی تا دورترین نقطه آران دانسته شده است  : « امیرخان در ایام سعادت اتسام پادشاه فریدون مسند شاه سلطان محمد ، رایت مرتبه علیه اش از اوج سپهر بر گذشت و به ایالت و امارت کل ممالک آذربایجان از سرحد ابهر و سلطانیه تا اقصی ولایت اران سرافراز گردیده و...(افوشه ای ، 1350 : 158). بنابر این آران جز ممالک آذربایجان به حساب آورده شده ولی به حدود خود آران اشاره ای نشده است.

   در برهان قاطع که در تاریخ 1062 ه.ق نوشته شده اشاراتی در مورد ولایت آران دارد :

-         «اران ؛ نام ولایتی است از آذربایجان که گنجه و بردع از اعمال آن است (تبریزی ، 1341 : 83).

-        «ارس ؛ نام رود خانه ای است مشهور در کنار تفلیس و مابین آذربایجان و اران می گذرد.»(همان : 87).

-        «سپید رود ؛ نام رودخانه است از آذربایجان که بر دیلمان و گیلان گذرد.»(همان : 636).

   مولف برهان قاطع نام شهرهای دیگر آذربایجان از جمله بیلقان ، شابران ، سالیان ، زنجان ، گنجه و نخجوان را آورده است. بدین ترتیب در این اثر رود ارس بعنوان رودی در داخل ایالت آذربایجان و مرز بین ولایت آران و ولایات دیگر آذربایجان از جمله ولایات جنوبی همچون زنجان ، تبریز و... دانسته شده است . چرا که پیشتر از ولایت آران به عنوان یکی از ولایات آذربایجان نام برده شده است.

  همین دیدگاه درباره ولایت آران و رابطه آن با ایالت آذربایجان در فرهنگ رشیدی که در سال 1064 ه.ق تالیف شده ، نیز تکرار شده است : « اران ... ولایتی است وسیع مشتمل بر بردع و گنجه و بیلقان و میان او و آذربایگان رود ارس جاری است و در فرهنگ گوید بلوکی است از ولایت آذربایجان.» (تتوی ، 1337 ، ج1 : 90).  علاوه بر این مولف این اثر  از دربند ، زنگان ، شیروان و نشوی نیز جز شهرهای آذربایجان یاد کرده است.

در فرهنگ جهانگیری از دیگر فرهنگ های نوشته شده در این دوره که بین سالهای 1032-1017 ه.ق در هند به رشته تحریر در آمده، جمال الدین شیرازی مولف این اثر در مورد اران و چنین می نویسد :

-        «اران ؛ نام بلوکی است از ولایت آذربایجان...» (شیرازی ، 1351 ، ج1 : 819).

جمع بندی و نتیجه گیری :

از بررسی مجموع 7 اثر جغرافیایی که در فاصله بین آغاز حکومت مغولان تا بر آمدن حکومت صفویان نوشته شده اند دانسته می شود که تمامی آثار بدون استثنا ولایت آران را جزو ولایات آذربایجان به شمار آورده اند. اما از این میان تنها دو اثر یعنی نزهه القلوب و و مراصد الاطلاع بر جدایی دو ولایت آران و شیروان از هم تاکید کرده اند و آثار البلاد هم در جایی آن دو را جدا و در جای دیگر پیوسته دانسته است اما بقیه  4 اثر دیگر این دو را یک ولایت به شمار آورده اند یعنی شیروان را جز ولایت آران دانسته اند. بدین ترتیب حدود  ولایت آران در دوران مغولان به دو صورت ترسیم شده است. یکی به صورت واحد جغرافیایی که اراضی بین دریای خزر و رود ارس را از دربند تا تفلیس را در بر می گرفت و با حدود ولایت آران  در قرون نخستین اسلامی (که دقیقا مطابق یا ولایت باستانی آلبان بوده است) مطابقت می کند. دوم به صورت ولایت کوچکی که اراضی ما بین دو رود ارس و کور را در بر می گرفته و ولایت شیروان (حد فاصل بین رود کور و دریای خزر) از پیکره آن جدا بوده است. این منابع همچنین اغلب شهر بردع را مر کز اداری ولایت قراباغ دانسته اند.

    ولایت آران در دوره صفوی بیشتر با عنوان قراباغ شناخته شده بود. اکثریت قریب به اتفاق سفرنامه های این دوره و نیز منابع تاریخی و حتی فرهنگهای لغت ، آن را از ولایات آذربایجان به حساب آورده و محدوده آن را ما بین دو رود کور و ارس دانسته و جانب غربی  آن را با خاک عثمانی هم مرز می دانند. در پاره ای از منابع این دوره ، منطقه چخورسعد به مرکزیت شهر ایروان ولایتی جدا از قراباغ دانسته شده است. در تذکره الملوک ولایت آران در قالب دو بیگلر بیگی قراباغ و بیگلر بیگی چخورسعد ترسیم شده که هر دو از بیگلر بیگیهای آذبایجان بوده اند. شهرها و مناطقی که جزء بیگلر بیگی قرا باغ بوده اند عبارت اند از : ایروان ، نخجوان ، جلفا ، قاپان ، کرک بولاخ(قیرخ بولاق)، ماکو ، بیلقان ، شمکور ، اردوباد ، گنجه ، شورگول ، شوشا ، وان ، قارص و... . همچنین مناطق زیر به بیگلر بیگی چخورسعد تعلق داشته است : نخجوان ، ماکو ، زار و زبیل ، صدرک ، بایزید ، شادیلو ، دنبلی و معاربر(جاربرد) .

ولایت آران که در قرون نخستین اسلامی جایگزین ولایت باستانی آلبان شده  بود به تمامی اراضی شمال ارس از دربند تا تفلیس اطلاق می شد و از دوران سلاجقه به بعد به دو ولایت شیروان و آران تقسیم شد که اولی اراضی بین دریای خزر و رود کور و دومی هم محدوده بین دو رود کور و ارس را شامل می گردید. در دوران مغولان اراضی ولایت آران به این صورت باقی ماند اما لفظ قراباغ به جای آران معمول گردید. روند کوچک شدن ولایت آران در دوران صفویان هم ادامه یافت. طوری که در این دوره ولایت آران به دو بیگلر بیگی قراباغ و چخورسعد تقسیم شد.

با این اوصاف ولایت قراباغ دست کم در فاصله زمانی بین ورود مغولان تا پایان حکومت صفوی – بیش از 4 قرن – به محدوده بین دو رود ارس و کور اطلاق شده است. حتی با استثنا نمودن دو سه قرن اول هجری می توان به جرات گفت که ولایت قراباغ یا آران علاوه بر اینکه محدود اراضی فوق را در برمی گرفت بلکه در سراسر دوران بعد از اسلام جزئی از خاک آذربایجان بوده است.

منابع و مآخذ :

منابع عربی

1.      ابن فضل الله عمری ، احمد بن یحیی :  1423 ، مسالک الابصار و ممالک الامصار ، ج 5 ، چاپ اول ، ابو ظبی ، المجمع الثقافی.

2.      بغدادی ، عبدالمومن بن عبدالحق : 1412 ، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع ، ج2و1 ، چاپ اول ، بیروت ، دارالجیل.

منابع فارسی

1.      ابوالفدا : 1349 ، تقویم البلدان ، ترجمه عبدالحمید آیتی ، تهران ، بنیاد فرهنگ ایران.

2.      افوشه ای نطنزی ، محمود : 1350 ، نقاوه الآثار فی ذکر الاخبار ، تصحیح احسان شرقی ، تهران ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

3.      اولئاریوس ، آدام  : 1369  ، سفرنامه آدام اولئاریوس ، ترجمه حسین کرد بچه ، جلد 2 ، تهران  ، شرکت کتاب برای همه.

4.      تاورنیه ، ژان باتیست  :1363 ، سفرنامه تاورنیه، ت ابوتراب نوری ، چاپ سوم  ، تهران ، کتابخانه سنایی- کتابفروشی تایید.

5.      تبریزی ، محمدبن حسین بن خلف : 1341، برهان قاطع ، تهران ، امیر کبیر.

6.      تتوی ، رشید بن عبد الفغفور : 1337 ، فرهنگ رشیدی ، تصحیح محمد عباسی ، تهران ، کتابخانه بارانی.

7.       خوافی ، شهاب الدین عبدالله(حافظ ابرو) : 1375 ، جغرافیای حافظ ابرو ، چاپ اول ، تهران ، میراث مکتوب.

8.      سانسون  :1346، سفرنامه سانسون ، ترجمه تقی تفضلی ، تهران ، بی نا.

9.      دلاواله ، پیترو :1380، سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه محمود بهفروزی، تهران ، قطره.

10.  شاردن ، شوالیه : 1349 ، سیاحتنامه شاردن ، ترجمه محمد محمدلوی عباسی، ج2  ، چاپ دوم ، تهران ، امیرکبیر.

11.   شاردن ، شوالیه : (بی تا) ، سیاحتنامه شاردن ، ترجمه محمد محمدلوی عباسی، ، ج3 ، تهران ، امیر کبیر.

12.  شیرازی ، جمال الدین : 1351 ، فرهنگ جهانگیری ، ج1، تصحیح ، رحیم عفیفی ، مشهد ، دانشگاه مشهد.

13.  قزوینی ، زکریا بن محمد : 1372 ، آثار البلاد و اخبار العباد ، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار ، تصحیح هاشم محدث ، چاپ اول ، تهران ، امیرکبیر.

14.  قلقشندی : 1380 ، صبح الاعشی فی صناعه الانشا(جغرافیای تاریخی ایران ، برگرفته از کتاب صبح الاعشی) ، ترجمه محجوب الوزیری ، چاپ اول ، تهران ، مرکز چاپ و انتشارات وزرات امور خارجه.

15.  کمپفر، انگلبرت : 1363 ، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری ، چاپ سوم ، تهران ، خوارزمی.

16.  مستوفی قزوینی ، حمدالله :1381 ، نزهه القلوب ، تصحیح محمد دبیر سیاقی  ، قزوین ، نشر حدیث امروز.

17.  میرزا سمعیا : 1368 ، تذکره الملوک ، به کوشش محمد دبیر سیاقی ، چاپ دوم ، تهران ، امیر کبیر.

منابع به زبان ترکی آذربایجانی

1.      پیریف ، واقف .ضیاء اوغلو : 2006 ، جغرافیای تاریخی – سیاسی آذربایجان (Azərbaycanın Tarixi - Siyasi Coğrafiyası) ، چاپ دوم ، باکو ، معلم.