Dec 17, 2013

‏21 آذر نهضتی و ادبیاتیمیز

احد واحدی

 آذربایجان ادبیاتی، مشروطه انقلابی ایله یاناشی بیر تکامل پروسه سی گئچیرمیشدیر؛ بو پروسه نین بیرجهتی، ملی عنعنه لریمیزی یاشاتماق، دیگر طرفی، خلقیمیزین دموکراتیک  ایستکلرینی مطالبه ائتمکدن عبارتدیر! یعنی  آذربایجان ادبیاتی اؤز بدیعی افاده سیله، جامعه نین ملی خصوصیتلرینی داشییاراق، دموکراتیک ایستکلرینی ترنم ائتمیشدیر. دیل آزادلیغی، فرهنگ آزادلیغی، وطن پرورلیکله برابر، دموکراتیک طلبلر ، بیزیم ادبیاتین باش موضوعلارینی تشکیل ائتمیشدیر؛ بو ادبیات، مستبد و مرتجع قوه لری افشاء ائتمه کدن بئله بیرآن غفلت ائتمه میشدیر.
مشروطه انقلابینین طبیعی دوامی، خیابانی حرکتینه چاتسادا، بو حرکت آذربایجاندا، بیر ملی لشمه پروسه سینی جدی شکلده باشلانیشینی احتواء ائدیر؛ یعنی بیرینجی دفعه اولاراق سراسری ایستکلردن باشقا، آذربایجانا دایر ایستکلر ده، بیر عنصر کیمی بو حرکتده اؤزرنو گؤستریر.
رضاشاه حاکمیتینین قارا ایللرینده، آذربایجان دیلی و ادبیاتی، اؤلوم یاتاغینا دوشور. نظامی لر، خاقانی لر، نسیمی لر و فضولی لر یئتیره ن بو زنگین دیلده، شعر، نثر، تئاتر حتی نوحه
کتابلاینین نشری قدغن اولور، هیچ روزنامه و مجله آذربایجان دیلینده منتشر اولمور. و آسیمیلاسیون سیاستی نتیجه سینده، بو گؤزه ل دیل ائولرده، اوتاقلاردا حبس اولونور؛ بونلارا باخمایاراق آذربایجان دیلی و ادبیاتی هر بیر کیچیک امکان تاپدیقدا، اؤزونو گؤسته ره رک، انکشاف ائتمیشدیر، مثال اوچون بو قارا ایللرده، یالنیز آذربایجاندا منتشر اولان “خاورِ نو”، “جودت” و “ستارهء آذربایجان” کیمی نسبتا” دموکرات نشریه لرین، صحیفه لرینده، آذربایجان دیلینده شعر و مقاله چاپ اولونموشدور.
ایکینجی دنیا محاربه سی زمانی، متفق لر ایرانا گلیرکن، رضاشاه ایرانی ترک ائتمک مجبوریتینده اولور و نهایت ایراندا بیر دموکراتیک نسیم اسمه گه باشلاییر. دموکراتیک بیر فضادا، آذربایجانین ملی ایستکلری کورکتله شیر. او گونلرده، “آذربایجان” و “وطن یولوندا” نشریه لری، آذربایجان خلقینین دیلینه ـ معنویاتینا مناسبتینه گؤره، آذربایجان خلقینه مثبت تأثیر قویموشدی؛ بو تأثیرین آلتیندا، آذربایجانین مترقی شاعر، یازیچی لاری، جدی شکلده فعالیته باشلامیش و اؤز دوامیندا، تشکیلاتلانماغا دوغرو، دیه رلی آتدیملار آتمیشلار. همین “وطن یولوندا” نشریه سینین جنبینده یارانان “شاعرلر مجلسی” بیر ادبی ییغینجاق کیمی بوتون ترقی پرور شاعر و یازیچی لاری اؤز دؤره سینه توپلاییر! آذربایجان ملی حکومتی تشکیل تاپاندان سونرا ” شاعر لرمجلسی”- نین یئرینده و اونون مؤثر عضولرینین جدی امکداشلیغی ایله ” آذربایجان شاعیرلر و یازیچیلار جمعیتی” یارانیر. بو “جمعیت” او زمانکی ادبی محیطین سرعتله انکشاف ائتدیگینی و گنیشله ندیگینی آیدینجاسینا نشان وئریر! “جمعیت” آز مدت ایچینده، جدی تشکیلاتلانماغا دوغرو، اؤز شعبه لرینی اردبیل، ارومیه، اهر، سراب و زنجان کیمی شهرلرده دایر ائدیب و “گونش” ژورنالینی، جمعیتین اورگانی کیمی نشر ائله ییر.
طبیعی بیر حال ایدی کی، ۲۱ آذر نهضتی اؤزویله سیاسی آزادلیقلار ایله برابر، دیل و کولتور آزادلیغی دا گتیرسین؛ جنوبی آذربایجانین مادی حیاتیندااولدوغو کیمی، معنوی حیاتیندا دا بؤیوک تأثیر بوراخان بو علامتدار حادثه، هر شئی دن اول، باغلانان دیللرین آچیلماسینا سبب اولدو. یئنی کتابلار ایله برابر، آذربایجان دیلینده یئنی روزنامه لر و مجله لر نشره باشلادی. “گونش”، “دموکرات”، “آذر”، “جودت”، “یئنی شرق”، “آذربایجان اولدوزو”، “آزاد ملت”، “غلبه”، “فدایی”، “جوانلار”، “ارومیه”، “َ، “شفق”، “مدنیت”، “معارف” و… آنا دیلینده نشر اولاراق، آذربایجان خلقینین حسنِ رغبتینی قازانمیش و بو حجمده انا دیلینده مطبوعاتین نشری، ملی وارلیغیمیزا ییه لنمه ده و ادبیاتیمیزین انکشافیندا، جدی رول اوینامیشدیر.
بو نشریه لرین ایچینده، البته کی “آذربایجان” روزنامه سی، اؤزرنه مخصوص و نمونه وی گونده لیک کیمی بؤیوک اهمیته مالکدیر. “آذربایجان” همی اهالی یه گونده لیک ژورنالیستی خدمت لری اوچون، همی ملی ـ دموکراتیک ادبیاتین انکشافیندا، همی ملی حکومتین سیاستینی بیان ائتمه ده، همی ده دموکرات ژورنالیستلر و ادبیاتچی لار یئتیشدیرمه گده، بؤیوک رولی اولموشدور. آذربایجان مدنیتی و خلقی، بو روزنامه نین  بئله دیه رلی ایشلری اوستالیقلا یئرینه یئتیرمکده، هر شئی دن اول، س. ج. پیشه وری نین رهبرلیک رولونا بورجلودور! پیشه وری بیر پئشه کار ژورنالیست اولدوغو اوچون، روزنامه نین اکثر باش مقاله لرینی اؤزو یازمیش و اونون سون نسخه سینی، چاپخانایا گئتمه دن اؤنجه، گؤزدن گئچیریب و چاپا بوراخمیشدیر!
خلقیمیزین تاریخینده پارلاق بیر صحیفه کیمی پارلایان ۲۱ آذر، حکومتی تثبیت ائده رک، مدنیتین مختلف ساحه لرینده، بؤیوک قدملرین آتماسینا سبب اولدو. ۲۱ آذر حرکتینی یارادانلار و اونا باشچیلیق ائله ین س.ج.پیشه وری بیلیردیلر کی، مدنیتین دیریلیب و اجتماعی حیاتدا، جدی رول اویناماسی، هر شئی دن اول دیلین دوغرو ـ دوزگون انکشاف ائتمه سیندن آسیلی دیر.
دموکراتیک شرایط جامعه نین هر ساحه سینده اولدوغو کیمی، دیل و ادبیات ساحه سینده ده بؤیوک امکانلارین یارانماسینا سبب اولدو!  ملی حکومتین تثبیت اولماسی ایله، ادبیاتیمیزدا، بیر چیچکلنمه دؤرو باشلانیر! بو ادبیات، علمی دوشونجه نی، ساغلام فکری، قاباقجیل دنیا گؤروشونو شاعرلرین و یازیچی لارین اثرلریله تصویر ائله ییر! او هر شئی دن اول، انسان اوره گینین یوکسک حسلرینی، خلقین معنوی حیاتینی و انسانی مقصدلرینی ترنم ائدیر! بو عالی هدفلر، شاعری و یازیچی نی بؤیوک اثرلرین یاراتماسینا روحلاندیریر! ۲۱ آذرین تأثیری آلتدا، شاعر و یازیچی لاریمیزین، قدرتلی استعدادلارینی، دوشونجه رنگارنگلیگینی و گنیش اوفوقلارینی گؤرمک، هئچ ده چتین بیر ایش دگیل! بوگون شاعر و یازیچی لاریمیزین بیر قسمی، یارادیجلیق قابلیتلریله، اوتایلی ـ بوتایلی آذربایجاندا تانینمیش صنعتکارلاردان دیرلار. خلقه حرمت، حقیقتی بیان ائتمک، تمیز و صاف دویغولاری سؤیله مک، وطن سئوگیسینه باغلانماق بیزیم صنعتکارلارین اَن گؤزه ل خاصیتلریندن ساییلیر و همین بو حس لر، سینه دن قوپان آلو کیمی، اونلارین صنعت عالمینی ده ایشیقلاندیریر. اونلارین اثرلرینده، خلقین مبارزه سی، آرزولاری، دردلری و احتیاجلاری، اؤز عکس صداسینی تاپمیشدیر!
باغلی دیللرین آچیلماسی سبب اولدو، آنا دیلینده یئنی کتابلار نشر اولسونلار. بو نثر و شعر کتابلارینین اساس موضوعلارینی، خلقین آزادلیق اوغروندا مبارزه سی، وطن سئورلیک و ارتجاع و خرافاتین افشاءسی تشکیل ائدیر. قیسا مدت ایچینده، ادبیاتین مختلف ژانرلاریندا، چوخ دیه رلی اثرلر میدانا گلدی! دقته لایقدیر کی، همان بیر ایلین ایچینده ادبیات ساحه سینده یئتیشن نسلین جدی تأثیری، هله بوگونده ادبیاتیمیزی احاطه ائتمیشدیر. بهمن انقلابی عرفَه سینه کیمی، ادبیاتیمیزین اَن گؤزه ل اولدوزلاری، ائله ملی حکومتین یادگارلاریندان عبارتدیر. او تایدا یارادیجلیغا دوام ائدن “بالاش آذراوغلی”، “علی توده”، “مدینه گلگون”، “عاشیق حسین جوان”، “سهراب طاهر”، “حمزه فتحی”، “حمید محمد زاده” شاعر و یازیچی لاریمیز، بیزیم آذربایجانین فاجعه لی حیاتینی، اجتماعی چاتیشمامازلیغلارینی و اونلارا قارشی کسکین مبارزه لرینی عکس ائتدیردیمکده، چوخ جدی و دیه رلی رول اوینامیشلار!  بونونلا برابر وطنیمیزده قالان، مهاجرته گئتمه ین، زندانا، سورگونه، تحقیره دوزه ن، بعضا” ایللرله قاچاق و گیزلی یاشایان صنعتکارلاریمیزدا، اؤز دواملی فعالیتلریله، ادبیاتیمیزی چتین بیر شرایطده یاشادیب و اونون انکشاف یولونو آچمیشلار! شاعر و یازیچی لاریمیزدان مرحوم محمدعلی فرزانه، ب. ق. سهند،  قوجامان هاشم ترلان، مظفر درفشی، یحیی شیدا و باشقالاری حقیقتا” ادبیاتیمیزی اوره ک قانلاریلا سووارمیشلار!
اؤز اجتماعی و همچنین طنز شعریله مشهور اولان محمد بیریا، هله ملی حکومت یارانمامیشدان قاباق اؤز مبارزه سینی بئله آچیقلامیشدی:
دیدیکجه بوگون نیزه سی ظلمون کوره گیمدن
نفرتله قوپور ظالمه لعنت اوره گیمدن.
لعنت بیزی پامال ائدن آلچاقلارا لعنت،
لعنت قارا زندانلارا، شاللاقلارا لعنت!
لعنت ستم و جور و فلاکتلره لعنت،
لعنت تؤره ین قانلی جنایتلره لعنت!
مبارزه شعرینی بئله سلیس یازماق، او صنعتکارین قلمیندن چیخا بیلر کی، دؤیوش میدانلاریندا، بیر مبارز کیمی اشتراک ائتمیش اولسون! هله ۱۳۲۰ ده بالاش آذراوغلی بئله یازیر:
من اَییلیب حاکمه اللریندن اؤپمه دیم،
شعریمی چیچک کیمی آیاقلارا سپمه دیم،
نه عاجز بیر بنده یم، نه ساتیلمیش بیر قولام،
نه سارای مداحییام درگاهلاردان قووولام،
من ائللرین اوغلویام، ائللر بؤیوتموش منی،
شعریم ائلدن آلیبدیر بو الهامی، قوه نی،
من نه شمع، نه پروانه، نه رباب شاعری یم،
آزادلیغین جارچی سی، انقلاب شاعری یم!
او فریدون ابراهیمی یه حصر ائله دیگی بیر شعرینده، یازیر کی:
بهار گئجه سی دیر… هر طرف سس سیز،
یاتیر انقلابلار اوجاغی تبریز…
یاتیر قهرمانلار بؤیوتموش شهر،
یاتیر ائله بیل که، جبهه ده عسگر ـ
دؤیوشلردن سونرا دینجه لیر بیرآن…
چونکی صاباح یئنه سؤکولمه میش دان،
دشمنله اوز ـ اوزه دوراجاق شهر،
هله قاباقدادیر مبارزه لر…
وطندن کؤچمک مجبوریتینده قالان، قاراداغین “اوچ قارداشلار” داغینا، “وطن امانتی ـ ائل امانتی” دئیه، قیزینی تاپشیران “عاشیق حسین جوان”، بئله دئییر:
من گئدیره م سعادتین دالیجا
عزیز قیزیم مندن سونرا آغلاما،
نفسیم گلینجه، تا وورولونجا
یئتیشره م بیر دیاره ، آغلاما!
قلبین تمیز اولسون، اوره گین آچیق،
دوستا حرمت بسله، دشمنه آجیق،
سؤیلمه هئچ کسه، چیلپاغیق، آجیق،
آهین چیخسا یولوتلارا، آغلاما!
۲۱ آذر نهضتی خلق آراسیندا ائله حرمت قازانمیشدی کی، هر صنفدن هر طبقه دن ملت اونا قوشولموش و یارادیجلیق ساحه سینده، اوندان الهام آلمیشدی. اؤز یانیقلی نوحه لریله آذربایجان اجتماعیاتیندا، مشهور اولان حاجی حسین صحاف، ملی حکومته اتحاف ائله دیگی و عین حالدا صابره نظیره شکلینده سؤیله دیگی بیر شعرینده بئله یازیر:
وقت خوش، نیّت گؤزه ل، مقصود خوش، هنگام خوش،
دؤور خوش، تدبیر خوش، آمال خوش، ایّام خوش،
هئیتی محبوبوموز خوش، صبح خوشدور، شام خوش،
آچ گؤزون ای شانلی ملت، یاخشی فرصت وقتیدیر!
خلق شاعری بولوت قره چورلو (سهند)، پهلوی رژیمینین قان اوتدوران دؤرونده، دیلیمیزین نه درجه یاساق اولماسینی، بئله ایضاح ائتمیشدیر:
طالعیمه سن باخ!
دوشونجه لریم یاساق،
دویغولاریم یاساق،
گئچمیشدن سؤز آچماغیم یاساق
گله جگیمدن دانیشماغیم یاساق،
آتا ـ بابامین آدین چکمه گیم یاساف،
آنامدان آد آپارماغیم یاساق!
…بیلیرسن؟
آنادان دوغولاندان بئله
اؤزوم بیلمه یه ـ بیلمه یه
دیل آچیب دانیشدیغیم دیلده
دانیشماغیم دا یاساق ایمیش، یاساق!
سؤزومه مبارز شاعریمیز، عین حالدا، “اسیر ائللرین شاعری” اولان  حبیب ساهرین خزان شعرینین بیر پارچاسیلا سون وئریره م:
بیر خزاندا،
پارلاق قیزیل گونش دوغدو.
بیر خزاندا،
بولوت گلیب گونو بوغدو…
آنلایارکن خزانلاری،
زمان بیزی قووالادی…
گلدی زمان، گئجدی زمان…
آیری دوشدوک یوردوموزدان.
حسرت قالدیق
سرین ـ سرین بولاقلارا،
گؤل ـ چیچکلی اوتلاقلار.ا
زمان گئچدی بیز قورودوق،
سوسوز قالان آغاجلار تک.
طراوتدن سالدی بیزی،
بیلمم غربت؟   یوخسا فلک؟!!
آذر ۱۳۸۹

No comments: