تورکیه قورتولوش ساواشی، بؤیوک تعروض و اوتوز آگوست ظفر بایرامی

س. حاتملوی 

یوز اوچ ایل دی کی، تورکیه جمهوریت ینده اوتوز آگوست بؤیوک بیر بایرام‌ کیمی جشن‌ توتولماقدادی.

بو ایل ده «بؤیوک ظفر»ین یوز اوچونجو ایلدؤنومو بؤیوک تؤره نلر، جشن لر، مراسیملر، توپلانتی لار و نمایش لر ایله کئچیریلدی.

منه بئله‌ گلدی کی، منطقه ده کی تلاطملر، ایران- اسرائیل ساواشی، سوریه ده گئده ن چاخناشمالار، سیلاحلی توققوشمالار و خصوصیله تورکیه ایله اسرائیل آراسیندا هر گون بیر آزدا آرتان و شدت لنن گرگینلیک، دوشمانلیق و تهدیدلری نظرده آلاراق، بو ظفرین‌ ایلدؤنومو بو دفعه داهادا طنطنه لی کئچیریلدی.

چوخ تاسف کی، ایرانلیلار و خصوصیله تورکیه تورکلریله مین تئل ایله باغلی اولان آذربایجان تورک لرینین بیر چوخو، تورکیه قورتولوش ساواشیندان (ایستیقلال حربی- ملی مجادله) و بو ساواشی ظفر ایله نتیجه لندیره ن "بؤیوک تعروض" ده ن، خبرلری چوخ آزدی.

 

ایستانبولون اشغالی:

بیرینجی دونیا ساواشیندا «ائتلاف دؤولتلری» اوردولارینا قارشی ساواشان عثمانلی اردوسو و عثمانلی امپراطورلوغو مغلوب اولدوقدان سونرا، بو گونکی تورکیه تورپاقلارینین بؤیوک قسمی دوشمان‌ اردولارینین اشغال ینا‌ معروض قالمیشدی.

انگلیس باشدا اولماقلا، ائتلاف دؤولت لری، عثمانلی امپراطورلوغوندان قالان‌ تورپاقلاری اؤز آرالاریندا بؤلمک و ایستانبول دا عثمانلی پادشاهی ایله تحت الحمایه بیر دؤولت یاراتماق ایسته ییردیلر.

بو پروژه یه قارشی، مصطفی کمال (سونراکی آتاتورک) باشدا اولماقلا عثمانلی اردوسونا  منسوب اولان بیر نئچه ژنرال، دؤولت آدامی و ائنتلکتوئل لر مجادله ائتمه یه باشلامیش و ایستانبولی اشغال ائده ن ائتلاف دؤولتلرینین پروژه لری قارشیسیندا ۱۹۲۰- ینجی ایلین ژانویه آییندا «میثاق میللی» آدلانان مانیفستی اورتایا قویموشلار.

ائتلاف دؤولتلرینین پروژه لرینه قارشی مجادله، ایلک‌ ایستانبول دا باشلادی و میثاق میللی عثمانلی دؤولتی چرچیوه سینده فعالیت گؤسته ره ن «مجلس معبوثان» طرفینده ن گیزلی اولاراق قبول اولدو و لاکن ایستانبولی اشغال ائده ن ائتلاف اردولاری خصوصیله انگلیس لرین باسقی و ترورلاری نتیجه سینده مجلس نماینده لری نین بیر قسمی، بیر چوخ دؤولت و اردو منسوبلاری و ائتلکتوئل لر آنادولو توپراقلاری، آنکارا و ارضروم شهرلرینه کؤچمه لی اولدولار.

 

میثاق میللی:

آلتی ماده و قراری احتیوا ائده ن بو مانیفست، عثمانلی امپراطورلوغوندان قالان آشاغی- یوخاری بو گونکی تورکیه جمهوریتی نین سرحدلرینی آدینلادیردی و اؤلکه نین استقلالینی اعلان ائدیردی.

میتاق میللی قراری آلیندیقدان سونرا، عثمانلی پایتختی ایستانبولی دوفاکتو اشغال ائده ن ائتلاف قووه لری، تعارفی بیر قیراغا قویوب، همان ایلین مارس آییندا انگلیس عسگرلری واسیطه سیله شهرین مهم دؤولت بنالارینی، حربی قرارگاهلارینی و استراتژیک نقطه لرینی اشغال ائدیب، بیر نئچه نفر پولیس و عسگری اؤلدوردوکده ن سونرا، مجلس معبوثان و کابینه نی داغیدیب، ملت وکیل لرینی توتوب، تبعیده گؤنده ردیلر.

 

قووای میلییه:

بیرینجی دونیا ساواشیندا مغلوب اولان عثمانلی امپراطورلوغونون «متارکه» آدلانان زمانلاریندا، اشغالچی قووه لره قارشی بو گونکی تورکیه تورپاقلاریندا بیربیرلرینده ن آیری مقاومت دسته لری یارانمیشدی.

چوخونلوقدا‌ پارتیزان حرکاتی آپاران بو گروپلار، اشغالچی قووه لره قارشی ایذایی حربی عملیات ائدیب و یئرلی اهالینی اشغالچی اردو منسوبلارینین ظولمونا قارشی مدافعه ائتمه یه‌ چالیشیردیلار.

جنوب دا فرانسا و ارمنی لژیونلارینا، شرق ده گینه ارمنی لر و غرب ده یونان اردولارینا قارشی سیلاحلی مجادله ائده ن بو گروپلار، سونرالار قورتولوش ساواشی اوچون‌ یارانان اردونون بینووره سینی تشکیل ائتمیشدیلر.

١٩١٩-ینجی ایلین‌ مای آییندا یونان‌ اردوسو واسیطه سیله ازمیر شهرینین اشغالی، عثمانلی اردوسونا منسوب اولان افسرلر و صاحب منصب لرین کمکی ایله او منطقه ده ده قووای میلییه نین یارانماسینا سبب اولموشدور.

 

امکانلارین آزلیغیندان، قورتولوش ساواشیندا قادینلار بئله آرابالار ایله جبهه یه مهمات و سورسات داشئیردیلار! 

ارضروم کنگره سی:

ایستانبولون‌ اشغالی، انگلیس اردوسو طرفینده رسمیته کئچکدیکده ن سونرا، بو شهرده ن آنادولو منطقه سینه قاچان عثمانلی دؤولت آداملاری، ائتلاف دؤلتلرینین اشغالینا قارشی چیخان ائنتلکتوئل لر، عثمانلی اردوسونا‌ منسوب اولان اردو صاحب منصب لری، مصطفی کمالین (سونراکی آتاتورک) رهبرلیگی ایله ۱۹۱۹- ینجی ایلین جولای آییندا ارضروم‌ شهرینده توپلانیب و بیر کنگره کئچیردیلر.

بو کنگره نین اساس آماجی ائتلاف دؤولتلرینین ال آلتی سی اولان عثمانلی پادشاهی آدی آلتیندا بیر تحت الحمایه دؤولتین یارانماسینی رد ائتمک، دوشمان اشغالیندا اولان‌ تورپاقلاری آزاد ائتمک، بو گونکی تورکیه جمهوریتی نین تورپاق بوتونلویونو قوروماق و اؤلکه نین استقلالینی اعلان‌ ائتمک‌ ایدی.

سون عثمانلی پادشاهی، دیگر عثمانلی پادشاهلار کیمی، اؤزونو مسلمانلارین خلیفه سی آدلاندیراراق، ایراندا پهلویلر سلاله سی کیمی، تاج و‌ تختینی ساخلاماق اوچون خارجی دوشمان دؤولتلرینین حمایه سینی قازانماق مقصدیله، ایستانبول دا تحت الحمایه بیر دؤولت یاراتماغا راضی اولموش و اونا صادیق قالان اردونو، اشغالچی اردولارین خدمتینده قویموشدور.

ارضروم‌ کنگره سی بو الده قاییرما تحت‌الحمایه دؤولتی قبول ائتمه ییب و اؤلکه نین او جمله ده ن ایستانبول شهرینین اشغالچی قوشونلاردان آزاد ائدیلمه سینی طلب ائتدی.

ارضروم کنگره سینده بیرینجی دفعه مصطفی کمال قورتولوش مجادله سینین بیر رهبری کیمی سئچیلدی و ایستانبول دا عثمانلی پادشاهی نین الده قاییرما دؤولتینه قارشی موقت بیر دؤولت یارانیب، عین زماندا قورتولوش مجادله سینی ایره لی آپارماق اوچون،  «قووای میلییه» آدلانان منظم بیر اردونون یارانماسی قراری آلیندی.

ارضروم‌ کنگره سینین‌ مهم قرارلاریندا بیری ده، یارانان حکومتی کنترول ائتمک‌ اوچون، «ملی مجلس» ین چاغریلماسی امری ایدی.

ارضروم‌ کنگره سینده ملی قورتولوش مجادله سینده بوتون‌ ملتی بیر آرایا گتیرمک‌ اوچون یئنی بیر کنگره نین چاغریلماسی قراری دا آلیندی.

 

سیواس  کنگره سی:

ارضروم کنگره سی قراری اساسیندا، بو کنگره ده سئچیلن هئیت، اؤلکه نین دیگر بؤلگه لرینده ن‌ گلن‌ نماینده لر ایله بیرلیکده همان‌ ایلین سپتامبر آییندا سیواس شهرینده توپلانیب و ارضروم کنگره سینده آلینان قرارلاری داهادا گنیش بیر شکیلده تصویب ائتدیلر.

ارضروم‌ کنگره سی نماینده لری اؤلکه نین معین یئرلرینده ن‌ گلدیکلری حالدا، سیواس کنگره سی اؤلکه نین بیر چوخ یئرینده ن گلن و بوتون‌ ملتی نماینده لیک ائده ن بیر کنگره یه چئوریلدی و بئله لیکله ائتلاف دؤولتلری و اونلارین ال آلتی حکومتی اولان‌ عثمانلی پادشاهینا قارشی بوتون‌ ملت بیر آرایا گله بیلدی.

سیواس کنگره سینده عین زماندا قورتولوش مجادله سینی رهبرلیک ائتمک‌ اوچون، اون‌ بئش نفرده ن‌ عیبارت اولان «هئیت تمثیلیه» سئچیلدی. «هئیت تمثیلیه» نین باشیندا مصطفی کمال (سونراکی آتاتورک) دورودو.

قورتولوش مجادله سینی ظفر ایله‌ نتیجه لندیرمک‌ اوچون، «هیئت‌ تمثیلیه» یه گنیش اختیارات وئریلدی.

«هئیت تمثیلیه» نین باشچیسی کیمی، مصطفی کمال، ایستانبول دا اولان ال آلتی عثمانلی دؤولت ینده ن طلب ائتدی کی: ارضروم و سیواس کنگره لرینین قرارلارینا بویون قویوب و عثمانلی مجلسی و پارلامنتی آدلانان «مجلس مبعوثان» تشکیل تاپمادان، سیاسی قرارلار آلماسین.

عثمانلی پادشاهی نین ایستانبول دان گؤنده ردییی هئیت ایله «هئیت‌ تمثیلیه» نماینده لری آماسیا شهرینده گؤروشوب، ارضروم و سیواس کنگره لرینین قرارلاری اوستونده آنلاشیب و سون دفعه اولاراق عثمانلی مجلسی اوچون سئچگی لر اولوب، مصطفی کمال و ملی مجادله طرفدارلاری بو پارلامنت ده چوخونلوغو الده ائده بیلدیلر.

فقط ۱۹۲۰- ینجی ایلین‌ مارس آییندا ایستانبولون انگلیس بیرلیکلری طرفینده اشغالی ایله بو مرحله سونا چاتدی.

همان ایلین دسامبر آییندا مصطفی کمال آنکارا شهرینه یئرلشیب و بئله لیکله قورتولوش ساواشینین یئنی بیر مرحله سی باشلانمیشدی.

 

قورتولوش ساواشی:

ارضروم‌ کنگره سینین چاغریلماسی ایله ازمیر شهرینی یونان‌ اردوسونون‌ اشغالیندان آزاد ائتمک آراسیندا آشاغی- یوخاری اوچ ایل فاصله واردی.

بو اوچ ایل ده اشغال و ایستانبول دا یارانان ال آلتی حکومته قارشی مبارزه نین مختلف مرحله لری اولموشدور.

بیر طرفده ن تورکیه نین استقلالی اوغروندا گئده ن مبارزه اوچون دونیانین دیگر دؤولتلرینین حمایه سینی قازانماغا فعالیتلر و تشبث لر آپاریلدیغی حالدا، دیگر طرفده ن اشغالچی اردولارا قارشی حربی مجادله گئدیب، سون و نهائی توققوشمالارا حاضیرلیق آپاریلیردی.

اشغالچی اردولار، عثمانلی پایتختی ایستانبول شهرینی اشغال آلتیندا ساخلایان انگلیس لر نزدینده، اؤلکه نین بیر چوخ بؤلگه لرینده حربی عملیات آپاران یونان، فرانسه، ایتالیا، ارمنی چته لری و سون‌ عثمانلی خلیفه سی عبدالمجید- ه صادیق اولان «خلافت‌ اردوسو» و اونلار ایله اتحاد دا اولان فئودال قووه لرده ن‌ عیبارت ایدیلر.

 

بؤیوک‌ تعروض:

تورکیه تورپاقلارینی اشفال ائده ن‌ اردولارین بیری فرانسه اردوسو ایدی. جنوب جبهه سینده حربی عملیات آپاران فرانسا قوشونو، عین زماندا «ارمنی لژیونی» آدلانان ارمنی چته لری واسیطه سیله ده حمایت‌ اولونوردو.

بیر طرفده ن قوای میلییه قارشیسیندا معین‌ مغلوبیتلره اوغرایان و حربی عملیاتلاردان ایسته دیکلری نتیجه آلا بیلمه ین فرانسالیلار و دیگر طرفده ن سوریه ده کی منفعت لرینی قوروماق اوچون، 1921- ینجی ایلین اوکتوبر آیییندا آنکارادا امضالادیقلاری آنلاشما ایله، اردولارینی اؤلکه ده ن‌ چکدیلر.

آنتالیا و بعضی دیگر شهر و قصبه لری اشغال ائده ن ایتالیا اردوسو دا، سیلاحلی توققوشمالار باش وئرمه ده ن ۱۹۲۱- ینجی ایلین ژوئیه آییندا، تورکیه تورپاقلارینی ترک ائتدیلر.

فرانسا و ایتالیانین ایکی گوجلی اردوسو تورکیه تورپاقلارینی ترک ائتدیکده ن سونرا، آرتیق یونان اشغالچی اردوسو ایله سون حسابلاشماق زمانی گلمیشدی.

۱۹۱۹- ینجی ایلین مای آییندا ازمیر شهرینی اشغال ائده ن یونان‌ اردوسو، انگلیس دؤولتی نین اونلارا وئردیکلری بوللی سورسات، مهمات و آذوقه ایله تورکیه نین بیر نئچه شهرینی اشغال ائدیب و «اسکی شهر»ی اشغال ائتدیکده ن سونرا، آنکارا شهرینده مصطفی کمال رهبرلیگی ایله یارانان‌ ملی دؤولتی ییخماق اوچون بو شهره دوغرو هجوما کئچدیلر.

۱۹۲۱- ینجی ایلین ژانویه آییندا «بیرینجی اینونو حربی» آدلانان ساواشدا، قووای میلییه یونان اردوسونا غالب گلدیلر و بو تاریخ ده ن «ساکاریا ساواشینا» قدر ساواشلاردا گاه یونان‌ اردوسو و‌ گاه قوای میلییه غالب گلدیلر.

«ساکاریا» ساواشیندا مصطفی کمالین رهبرلیگی ایله ۴۵۰۰۰ قوای میلییه، ۸۹۰۰۰ یونان اردوسونا غالب گلدیلر.

بو ساواش دان سونرا، قوای میلییه اوچون، آرتیق «بؤیوک تعروض» زمانی گلمیش و نهائی حرب اوچون یول آچیلمیشدی.

اوزون زمان حاضیرلیقدان سونرا, بویوک تورک شاعیری ناظیم‌ حکمت ین «قووای میلییه دستان»* یندا یازدیغی کیمی:

 

"۹۸۹۵۶ توفنگ و شوفر احمدین اوچ تونلوق کامیونیت ینده‌ن، یئددی بوچوق شنایدرلر (شنایدر توپی)، اون بئش لیک اوبوس لارا (اوبوس توپی) قدر، بوتون آلت لریله و وطن اوغروندا، یانی توپراق و حریت اوچون، اؤله بیلمک قابلیتی ایله، بیرینجی و ایکینجی اردولار باسقینا حاضیردیلار. ...

و توپچی آتشی ایله و فجیر له بیرلیکده بؤیوک تعروض باشلادی."

 

مصطفی کمال پاشانین (سونراکی آتاتورک) رهبرلیگ‌ ائتدیگی بو اردو، سیلاح، مهمات و نفرات سایی ایله انگلیس لرین طرفینده ن حمایت اولونان یونان‌ اردوسو ایله‌ مقایسه ده ضعیف اولدوغونا رغما، آغیر شرطلر آلتیندا «ساکاریا» ظفرینده ن بیر ایل سونرا، «بؤیوک‌ تعروض» ده یونان‌ اردوسونا غالب گلدیلر.

مصطفی کمالین رهبرلیگی ایله قووای میلییه، ۱۹۲۲- ینجی ایلین آگوست آیی نین ۲۶ سیندا «آفیون قارا حیصار» شهری جیواریندا یونان‌ اردوسونو تعیین‌ ائدیجی بیر شکیلده، دارما- داغین ائدیب و یونان اردوسونون فرماندهی اولان ژنرال «نیکولاس تریکوپیس« ی اسیر توتدولار.

 

بو تاریخی ظفری خاطیرلاتماق اوچون، او گون‌ده ن، تورکیه جمهوریت ینده آگوست آی نین‌ اوتوزو، «ظفر بایرامی» اولاراق جشن‌ توتولور.

فرمانده لرینی الده ن وئره ن یونان‌ اردوسو، هرج و‌ مرج ایچینده دسته- دسته قاچیب، دالی اوتوروب و ازمیر شهرینه دولدولار.

یونان‌ اردوسونون عسگرلرینین بیر چوخو انگلیس و فرانسا حربی گمی لرینین کمکی ایله جانلارینی قورتارا بیلدیلر.

ازمیر شهرینه سیغینان یونان عسگرلری  و ارمنی چته لری دوققوز سپتامبر تاریخینده شهری ترک ائتمه ده ن، بعضی محله لری اوتا چکدیلر.

یونان‌ اردوسو دالی اوتوردوقدا، اؤنجه ده نده، بیر چوخ تورکیه شهرلرینی اوتا چکمیشدی.

 

*بؤیوک‌ تورک شاعیری ناظیم‌ حکمت ین یازدیغی "قووای میلییه دستانی"، منظوم‌ بیر شاه اثر ساییلیر.

بو منظوم اثر اصلینده قورتولوش ساواشینین‌ تاریخی و تورکیه خالقی نین بو ساواشدا گؤسته ردیکلری قهرمانلیقلارینین شعر ایله یازیلمیش بیر عابیده سی ساییلیر.

مختلف کاراکترلر، پرسوناژلار، صحنه لر و جغرافی آدلار ایله دولغون‌ اولان بو دستان، تورک قورتولوش ساواشینا حصر اولونموش موسیقی، اپرا، رومانلار، نمایشنامه لر، شعرلر و کیتابلارین ان‌ اؤنونده‌ گلنلرینده ن بیری ساییلیر.