Feb 11, 2013

تاملی بر شعارهای دوره انقلاب: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی!‏

هدایت سلطان‌زاده

‏۱‏‎-‎‏ شعارهای‎ ‎هردوره‎ ‎ای‎ ‎از‎ ‎زمان،‎ ‎می‎ ‎توان‎ ‎گفت‎ ‎که‎ ‎تقطیر‎ ‎و‎ ‎چکیده‎ ‎یک‎ ‎یا‎ ‎چند نظریه‎ ‎سیاسی‎ ‎را‎ ‎منعکس‎ ‎می‎ ‎کنند.‏ هر‎ ‎شعاری‎ ‎‎بطور‎ ‎سمبولیک، یک‎ ‎بار‎ ‎سیاسی‎ ‎ویژه‎ ‎ای‎ ‎را‎ ‎حمل‎ ‎می‎ ‎کند‎ ‎که‎ ‎نقطه‎ ‎ائتلاف‎ ‎نسبی‎ ‎و‎ ‎سمبولیک‎ ‎را‎ ‎بیان‎ ‎می‎ ‎کنند‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎عبور‎ ‎از‎ ‎‎منشور‎ ‎طبقات‎ ‎و‎ ‎طیف‎ ‎های‎ ‎مختلف‎ ‎اجتماعی‎ ‎و‎ ‎سیاسی، همانند‎ ‎تجزیه‎ ‎نور،‎ ‎بار‎ ‎و‎ ‎معنای‎ ‎متفاوتی‎ ‎پیدا‎ ‎می‎ ‎کند‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎صورت‎ ‎‎تغییر‎ ‎معادله‎ ‎قدرت،‎ ‎خود‎ ‎رابطه‎ ‎قدرت‎ ‎تازه،‎ ‎و‎ ‎معنا‎ ‎و‎ ‎مفهوم‎ ‎تازه‎ ‎ای‎ ‎را‎ ‎بیان‎ ‎کرده‎ ‎و‎ ‎گاهی‎ ‎در‎ ‎تعارضی‎ ‎کامل‎ ‎با‎ ‎مفهوم‎ ‎پیشین‎ ‎‎قرار‎ ‎می‎ ‎گیرد.‏ عامیت‎ ‎یافتن‎ ‎چنین‎ ‎شعارهائی،‎ ‎ضمن‎ ‎این که‎ ‎درجه‎ ‎معینی‎ ‎از یک‎ ‎وفاق‎ ‎عمومی‎ ‎بر‎ ‎حول‎ ‎همان‎ ‎شعار‎ ‎ها‎ ‎را‎ ‎بیان‎ ‎می‎ ‎‎کنند، لیکن‎ ‎نه‎ ‎وزن‎ ‎و‎ ‎اهمیت‎ ‎برابری‎ ‎در‎ ‎همان‎ ‎فضای‎ ‎سیاسی‎ ‎دارند و نه‎ ‎برای همه‎ ‎کسانی‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎چنین‎ ‎شعارهائی‎ ‎در‎ ‎همان‎ ‎مقطع‎ ‎‎زمانی‎ ‎از‎ ‎آن ها‎ ‎جانبداری‎ ‎می‎ ‎کنند، بار‎ ‎و‎ ‎اهمیت‎ ‎یکسانی‎ ‎دارند.‏


از‎ ‎آن جائی‎ ‎که‎ ‎مردم‎ ‎در‎ ‎هر‎ ‎جامعه‎ ‎ای‎ ‎از‎ ‎طبقات‎ ‎و‎ ‎لایه‎ ‎های‎ ‎مختلف‎ ‎اجتماعی‎ ‎تشکیل‎ ‎گردیده‎ ‎است،‎ ‎این‎ ‎شعارها‎ ‎نه‎ ‎فقط‎ ‎برای‎ ‎طبقات‎ ‎‎مختلف‎ ‎اجتماعی‎،‎ ‎بلکه‎ ‎برای‎ ‎طیف‎ ‎های‎ ‎درونی‎ ‎یک‎ ‎طبقه‎ ‎نیز‎ ‎حامل‎ ‎ارزش‎ ‎هائی‎ ‎یکسان‎ ‎برای‎ ‎همه‎ ‎آن ها‎ ‎نمی‎ ‎تواند‎ ‎باشد‎‏. ‏‎برداشت‎ ‎‎های‎ ‎لایه‎ ‎بندی‎ ‎های‎ ‎متفاوت‎ ‎درونی‎ ‎یک‎ ‎طبقه‎ ‎نیز،‎ ‎نسبت‎ ‎به یک‎ ‎شعار‎ ‎با همدیگر‎ ‎فرق‎ ‎خواهند‎ ‎داشت.‏

‎‏۲‏‎-‎‏ شعار‎ ‎ها، همانند‎ ‎نظریه‎ ‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎ایدئولوژیک‎ ‎پشت‎ ‎آن،‎ ‎یک‎ ‎ارزش‎ ‎نسبی‎ ‎در‎ ‎یک‎ ‎زمان‎ ‎را‎ ‎حمل‎ ‎می‎ ‎کنند‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎متن‎ ‎‎معین‎ ‎اجتماعی‎ ‎همان‎ ‎دوره،‎ ‎با‎ ‎توجه‎ ‎به‎ ‎ذهنیت‎ ‎عمومی‎ ‎مردم،‎ ‎معنای‎ ‎مشخصی‎ ‎برای‎ ‎همان‎ ‎افراد‎ ‎و‎ ‎گروه‎ ‎ها‎ ‎را‎ ‎بازتاب‎ ‎می دهند.‏‎ ‎‎ممکن‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎یک‎ ‎شعار‎ ‎سیاسی،‎ ‎همانند‎ ‎نظریه‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎ایدئولوژیک‎ ‎تغذیه‎ ‎دهنده‎ ‎آن،‎ ‎بعد‎ ‎از‎ ‎یک‎ ‎فاصله‎ ‎زمانی،‎ ‎ارزش‎ ‎و‎ ‎‎اعتبار‎ ‎خودرا‎ ‎ازدست‎ ‎بدهد‎ ‎و‎ ‎شعار‎ ‎و‎ ‎نظریه‎ ‎دیگری‎ ‎جای‎ ‎آن را‎ ‎بگیرد‎ ‎و‎ ‎یا‎ ‎دقیقا‎ ‎همان‎ ‎بار‎ ‎سیاسی‎ ‎پیشین‎ ‎را‎ ‎حمل‎ ‎نکند‎ ‎ودر‎ ‎‎برداشت‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎تغییراتی‎ ‎به وجود‎ ‎آید.‏

‏۳‏‎-‎ در‎ ‎آستانه‎ ‎اتقلاب‎ ‎بهمن،‎ ‎شعار‎ ‎استقلال‎ ‎در‎ ‎ذهن‎ ‎اکثریت‎ ‎مردم،‎ ‎صرفنظر‎ ‎ازاینکه‎ ‎احزاب‎ ‎و‎ ‎لایه‎ ‎های‎ ‎مختلف‎ ‎جامعه‎ ‎چه‎ ‎درکی‎ ‎‎آز‎ ‎آن‎ ‎داشتند،‎ ‎متضمن‎ ‎وجود‎ ‎یک‎ ‎قدرت‎ ‎سیاسی‎ ‎مستقل‎ ‎و‎ ‎بدور‎ ‎از‎ ‎وابستگی‎ ‎و‎ ‎عدم‎ ‎اعمال‎ ‎نفوذ‎ ‎قدرت‎ ‎های‎ ‎خارجی‎ ‎بود‎ ‎تا‎ ‎نگرانی‎ ‎‎نسبت‎ ‎به‎ ‎حفظ‎ ‎تمامیت‎ ‎ارضی‎ ‎کشور.‏‎ ‎امروز‎ ‎بخش‎ ‎های‎ ‎مهمی‎ ‎از‎ ‎همان‎ ‎جامعه،‎ ‎بویژه‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎طیف‎ ‎های‎ ‎مختلف‎ ‎سلطنت‎ ‎طلب،‎ ‎‎که‎ ‎استقرار‎ ‎مجدد‎ ‎سلطنت‎ ‎و‎ ‎رهائی‎ ‎از‎ ‎شر‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎مداخله‎ ‎مستقیم‎ ‎و‎ ‎قاهرانه‎ ‎قدرت‎ ‎های‎ ‎خارجی‎ ‎جستجو‎ ‎می‎ ‎کنند‎، ‏و نیز‎ ‎آنهائی‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎ظلم‎ ‎و‎ ‎ستم‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎بجان‎ ‎آمده‎ ‎اند،‎ ‎ممکن‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎مداخلات‎ ‎خارجی‎ ‎و‎ ‎حتی‎ ‎نظامی‎ ‎را‎ ‎بد‎ ‎ندانند. ‏‎در‎ ‎‎مناطق‎ ‎ملی‎ ‎غیر‎ ‎فارس‎ ‎نیز، سرکوب‎ ‎های‎ ‎طولانی‎ ‎و‎ ‎محرومیت‎ ‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎اقتصادی‎ ‎و‎ ‎فرهنگی‎ ‎مردم‎ ‎توسط‎ ‎قدرت‎ ‎مرکزی،‎ ‎‎به‎ ‎شکل‎ ‎گیری‎ ‎نیروهای‎ ‎گریز‎ ‎از‎ ‎مرکز‎ ‎دامن‎ ‎زده‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎بخش‎ ‎های‎ ‎قابل‎ ‎توجهی‎ ‎از‎ ‎مردم‎ ‎در‎ ‎همان‎ ‎مناطق،‎ ‎از‎ ‎شعار‎ ‎استقلال،‎ ‎‎استقلال‎ ‎از‎ ‎دولت‎ ‎مرکزی‎ ‎و‎ ‎تجزیه‎ ‎ایران‎ ‎را‎ ‎می‎ ‎فهمند‎ ‎و‎ ‎نه‎ ‎حفظ‎ ‎تمامیت‎ ‎ارضی‎ ‎آن.‏‎ ‎در‎ ‎واقع،‎ ‎مضمون‎ ‎همان‎ ‎شعار‎ ‎بعد‎ ‎از‎ ‎سی‎ ‎و‎ ‎‎چهار‎ ‎سال، معنائی‎ ‎کاملا‎ ‎متضاد‎ ‎با‎ ‎دوره‎ ‎اتقلاب‎ ‎را‎ ‎پیدا‎ ‎کرده‎ ‎است،‎ ‎و‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی،‎ ‎با‎ ‎ادامه‎ ‎و‎ ‎تشدید‎ ‎هرچه‎ ‎بیشتر‎ ‎سیاست‎ ‎‎های‎ ‎دوره‎ ‎سلطنت‎ ‎پهلوی، خود‎ ‎عامل‎ ‎اصلی‎ ‎ایجاد‎ ‎کننده‎ ‎آن است.‏

‏۴‏‎-‎‏ معمولا،‎ ‎شعاری‎ ‎که‎ ‎ماهیت‎ ‎قدرت‎ ‎آتی‎ ‎را‎ ‎تعیین‎ ‎می‎ ‎کند‎ ‎و‎ ‎سعی‎ ‎می‌کند‎ ‎که‎ ‎شعار‎های‎ ‎دیگر‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎درون‎ ‎خود‎ ‎مستحیل‎ ‎سازد،‎ ‎‎کمتر‎ ‎در‎ ‎گام‎ ‎های‎ ‎اولیه‎ ‎دوره‎ ‎انقلاب‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎ظاهر‎ ‎می‎ ‎سازد.‏‎ ‎شعار‎ ‎استقلال،‎ ‎بعنوان‎ ‎سرلوحه‎ ‎این‎ ‎شعار‎ها‎ ‎فقط‎ ‎بر‎ ‎رابطه‎ ‎عمومی‎ ‎‎یک‎ ‎کشور‎ ‎با‎ ‎دنیای‎ ‎بیرون‎ ‎از‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎بیان‎ ‎می‎ ‎کرد،‎ ‎و‎ ‎شعار‎ ‎آزادی‎ ‎بطور‎ ‎عمده‎ ‎بر‎ ‎آزادی‎ ‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎در‎ ‎درون‎ ‎کشور‎ ‎و‎ ‎بطور‎ ‎‎ضمنی،‎ ‎بعنوان‎ ‎مکمله‎ ‎ای‎ ‎از‎ ‎شعار‎ ‎استقلال، رهائی‎ ‎از‎ ‎نفوذ‎ ‎امپریالیسم‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎مد‎ ‎نظر‎ ‎داشت. حال‎ ‎آنکه‎ ‎شعار‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎‎بعنوان‎ ‎آخرین‎ ‎شعاری‎ ‎که‎ ‎بطور‎ ‎آشکار‎ ‎بعد‎ ‎از‎ ‎روزهای‎ ‎تاسوعا‎ ‎و‎ ‎عاشورا‎ ‎وارد‎ ‎میدان‎ ‎شد، نه‎ ‎فقط‎ ‎نوع‎ ‎حکومت‎ ‎آتی‎ ‎را‎ ‎تعیین‎ ‎می‎ ‎‎کرد، بلکه‎ ‎نوع‎ ‎استقلال‎ ‎و‎ ‎آزادی‎ ‎را‎ ‎بر‎ ‎اساس‎ ‎بنیاد‎ ‎و‎ ‎هسته‎ ‎مرکزی‎ ‎ایدو‎ ‎ئولوژی‎ ‎خود، یعنی‎ ‎الگوی‎ ‎خلیفه‎ ‎اسلامی‎ ‎در‎ ‎هزار‎ ‎و‎ ‎‎چهار‎ ‎صد‎ ‎سال‎ ‎پیش‎ ‎رقم‎ ‎می‎ ‎زد. و‎ ‎درست‎ ‎همانند‎ ‎نیروی‎ ‎سیاسی‎ ‎طرفدار‎ ‎آن‎ ‎که‎ ‎تعارضی‎ ‎جدی‎ ‎با‎ ‎نظام‎ ‎سلطنت‎ ‎نداشت، با‎ ‎مشاهده‎ ‎‎متزلزل‎ ‎شدن‎ ‎پایه‎ ‎های‎ ‎حکومت، با‎ ‎سرعت‎ ‎جهت‎ ‎عوض‎ ‎کرده‎ ‎و‎ ‎بمانند‎ ‎شورش‎ ‎اهریمنان، برای‎ ‎خفه‎ ‎کردن‎ ‎آزادی‎ ‎سر به‎ ‎طغیان‎ ‎‎گذاشت. از‎ ‎روز‎ ‎عاشورا‎ ‎به بعد، میدان‎ ‎مبارزه‎ ‎برای‎ ‎آزادی‎ ‎در‎ ‎قرق‎ ‎فوج‎ ‎سیاه‎ ‎اهریمن‎ ‎قرار‎ ‎گرفته‎ ‎بود، بی‎ ‎آنکه‎ ‎با‎ ‎چالشی‎ ‎جدی‎ ‎از‎ ‎‎طرف‎ ‎نیروهای‎ ‎دموکراتیک‎ ‎روبرو‎ ‎باشد. و‎ ‎چون‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎با‎ ‎شعار‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی‎ ‎در‎ ‎چند‎ ‎ماهه‎ ‎پیش‎ ‎از‎ ‎انقلاب‎ ‎‎توانست‎ ‎توده‎ ‎گیر‎ ‎شود، باید‎ ‎بر‎ ‎آن‎ ‎تامل‎ ‎بیشتری‎ ‎داشت، زیرا‎ ‎برای‎ ‎خمینی‎ ‎و‎ ‎اطرافیان‎ ‎او،‎ ‎نه‎ ‎شعار‎ ‎استقلال‎ ‎و‎ ‎نه‎ ‎شعار‎ ‎آزادی، آن‎ ‎‎معنای‎ ‎متعارفی‎ ‎را‎ ‎که‎ ‎مردم‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎می‎ ‎فهمیدند‎ ‎نداشت. برای‎ ‎کسانی‎ ‎که‎ ‎سکان‎ ‎حکومت‎ ‎آتی‎ ‎را‎ ‎بدست‎ ‎می‎ ‎گرفتند،‎ ‎آزادی‎ ‎به معنی‎ ‎‎آزادی‎ ‎مردم‎ ‎در‎ ‎گزینه‎ ‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎مدنی‎ ‎خود‎ ‎و‎ ‎حاکم‎ ‎بودن‎ ‎بر‎ ‎سرتوشت‎ ‎خود،‎ ‎و‎ ‎حق‎ ‎گزینش‎ ‎قدرت‎ ‎سیاسی‎ ‎حاکم‎ ‎بر‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎‎نداشت‎ .‎اگر‎ ‎در‎ ‎کشورهای‎ ‎غربی، ایده‎ ‎آزادی‎ ‎با‎ ‎ایده‎ ‎دموکراسی‎ ‎گره‎ ‎خورده‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎آن‎ ‎رابطه‎ ‎دو‎ ‎جانبه‎ ‎ای‎ ‎را‎ ‎بین‎ ‎مردم‎ ‎و‎ ‎‎حاکمیت‎ ‎ایجاد‎ ‎می‎ ‎کرد، و‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎رابطه، حرکت‎ ‎گزینش‎ ‎از‎ ‎پائین‎ ‎به‎ ‎بالا‎ ‎بود، در‎ ‎شعار‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی، چنین‎ ‎رابطه‎ ‎دو‎ ‎جانبه‎ ‎‎ای‎ ‎وجود‎ ‎نداشت، بلکه‎ ‎فلسفه‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی‎ ‎نه‎ ‎بر‎ ‎آزادی‎ ‎توده‎ ‎مردم‎ ‎در‎ ‎انتخاب‎ ‎قدرت‎ ‎سیاسی‎ ‎حاکم‎ ‎بر‎ ‎خود، نه‎ ‎بر‎ ‎وجود‎ ‎آزادی‎ ‎‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎مدنی، بلکه‎ ‎بر‎ ‎رابطه‎ ‎چوپان‎ ‎و‎ ‎گله‎ ‎استوار‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎هیچ‎ ‎جای‎ ‎جهان، گله‎ ‎حق‎ ‎اتتخاب‎ ‎چوپان‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎ندارد.‏‎ ‎‎تئوری‎ ‎ولایت‎ ‎فقیه، چیزی‎ ‎جز‎ ‎این‎ ‎نیست.‏‎ ‎نخستین‎ ‎بند‎ ‎قانون‎ ‎اساسی‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎نیز‎ ‎که‎ ‎حاکمیت‎ ‎بر‎ ‎انسان‎ ‎و‎ ‎جهان‎ ‎را‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎‎خدا‎ ‎نامیده‎ ‎است، در‎ ‎واقع‎ ‎حق‎ ‎انتخاب‎ ‎را‎ ‎که‎ ‎شرط‎ ‎مقدماتی‎ ‎وجود‎ ‎هر‎ ‎نوعی‎ ‎از‎ ‎آزادی‎ ‎است، کاملا‎ ‎از‎ ‎دایره‎ ‎شمول‎ ‎انسان‎ ‎بیرون‎ ‎‎گداشته‎ ‎است.‏‎ ‎حتی‎ ‎قید‎ ‎و‎ ‎شرط‎ ‎های‎ ‎پدران‎ ‎کلیسا‎ ‎در‎ ‎قرون‎ ‎وسطی‎ ‎در‎ ‎مورد‎ ‎حاکمیت‎ ‎نیز‎ ‎در‎ ‎تئوری‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی‎ ‎وجود‎ ‎‎نداشت.‏‎ ‎بنابراین، شعار‎ ‎آزادی‎ ‎از‎ ‎نظر‎ ‎تئوریک، توسط‎ ‎شعار‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی‎ ‎و‎ ‎به عنوان‎ ‎یک‎ ‎مانعة‎ ‎الجمع‎ ‎با‎ ‎آن، نفی‎ ‎می‌شد.‏‎ ‎‎در‎ ‎همان‎ ‎اوایل‎ ‎دوره‎ ‎انقلاب‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎آیت‎ ‎الله‎ ‎مشگینی‎ ‎در‎ ‎رده‎ ‎بندی‎ ‎حکومت‎ ‎ها‎ ‎با‎ ‎افتخار‎ ‎گفت‎ ‎که‎ ‎نوع‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی‎ ‎از‎ ‎نوع‎ ‎‎استبدادی‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎استبداد‎ ‎را‎ ‎به عنوان‎ ‎یک‎ ‎امر‎ ‎مثبتی‎ ‎بکار‎ ‎برد.‏‎ ‎بار‎ ‎ها‎ ‎نیز‎ ‎رهبران‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی، صرفنظر‎ ‎از‎ ‎عمل‎ ‎دائمی‎ ‎‎خود،‎ ‎بر‎ ‎این‎ ‎ایده‎ ‎تاکید‎ ‎داشته‎ ‎اند‎ ‎که‎ ‎رای‎ ‎مردم‎ ‎هیچ‎ ‎ارزش‎ ‎و‎ ‎اعتباری‎ ‎ندارد، مگر‎ ‎اینکه‎ ‎ولی‎ ‎فقیه‎ ‎آنرا‎ ‎تایید‎ ‎کند! در‎ ‎چنین‎ ‎حالتی، ‏آن را‎ ‎نه‎ ‎رای‎ ‎مردم‎ ‎بلکه‎ ‎باید‎ ‎رای‎ ‎ولی‎ ‎فقیه‎ ‎نامید. هنگامی‎ ‎که‎ ‎آزادی‎ ‎گزینش‎ ‎از‎ ‎مردم‎ ‎سلب‎ ‎شده‎ ‎باشد‎ ‎و‎ ‎هیچ‎ ‎قید‎ ‎و‎ ‎بندی‎ ‎بر‎ ‎آن‎ ‎مهار‎ ‎‎نزند،‎ ‎استبداد‎ ‎لجام‎ ‎گسخته، ‏‎تنها‎ ‎استنتاج‎ ‎بی‎ ‎واسطه‎ ‎آن‎ ‎می‎ ‎تواند‎ ‎باشد‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎ذات‎ ‎شعار‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎نهفته‎ ‎بود.‏

تئوری‎ ‎استقلال‎ ‎نیز‎ ‎در‎ ‎عرف‎ ‎سیاسی‎ ‎غالبا‎ ‎در‎ ‎مفهوم‎ ‎سرزمینی‎ ‎آن‎ ‎تفسیر‎ ‎شده‎ ‎است.‏‎ ‎لیکن‎ ‎جوهر‎ ‎آن‎ ‎به‎ ‎حوزه‎ ‎قدرت‎ ‎سیاسی‎ ‎بر‎ ‎‎می‎ ‎گردد.‏‎ ‎حتی‎ ‎در‎ ‎معاهده‎ ‎وستفالی‎ ‎در‎ ‎‏۱۶۴۸‏‎ ‎که‎ ‎باید‎ ‎آنرا‎ ‎از‎ ‎نظر‎ ‎حقوق‎ ‎بین‎ ‎الملل مبنای‎ ‎تئوری‎ ‎استقلال‎ ‎بحساب‎ ‎آورد،‎ ‎اساسا‎ ‎‎استقلال‎ ‎و‎ ‎قدر‎ت‎ ‎پادشاهان‎ ‎در‎ ‎چهارچوب‎ ‎سرزمین‎ ‎های‎ ‎تعریف‎ ‎شده‎ ‎در‎ ‎مد‎ ‎نظر‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎سرزمین‎ ‎تقش‎ ‎تبعی‎ ‎نسبت‎ ‎به‎ ‎قدرت‎ ‎‎سیاسی‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎معاهده‎ ‎را‎ ‎داشت.‏‎ ‎ایده‎ ‎حق‎ ‎تعیین‎ ‎سرنوشت‎ ‎نیز‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎انقلاب‎ ‎فرانسه‎ ‎وارد‎ ‎فرهنگ‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎حقوقی‎ ‎گردید، باز‎ ‎در‎ ‎‎همان‎ ‎چهار‎ ‎چوب‎ ‎قرار‎ ‎داشت، لیکن‎ ‎جایگاه‎ ‎حق‎ ‎حاکمیت‎ ‎را‎ ‎از‎ ‎پادشاه‎ ‎به‎ ‎مردم‎ ‎یا‎ ‎ملت‎ ‎انتقال‎ ‎میداد.‏‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎معنی‎ ‎نیز، بویژه‎ ‎در‎ ‎‎بعد‎ ‎داخلی‎ ‎کاربرد‎ ‎این‎ ‎تئوری، شعار‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎در‎ ‎تضاد‎ ‎بنیادی‎ ‎با‎ ‎استقلال‎ ‎قرار‎ ‎داشت‎ ‎زیرا‎ ‎که‎ ‎ایده‎ ‎استقلال‎ ‎در‎ ‎مفهوم‎ ‎‎مدرن‎ ‎خود، باحق‎ ‎تعیین‎ ‎سرتوشت‎ ‎مردم‎ ‎بدست‎ ‎خود‎ ‎مرتبط‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎ایدئولوژی‎ ‎گله‎ ‎و‎ ‎چوپان‎ ‎در‎ ‎شعار‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎‎تعارض‎ ‎ماهوی‎ ‎داشت‎ ‎و‎ ‎طبیعی‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎تبدیل‎ ‎شعار‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎به‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی، مضمون‎ ‎حق‎ ‎تعیین‎ ‎سرنوشت‎ ‎مردم‎ ‎‎به‎ ‎حق‎ ‎تعیین‎ ‎سرنوشت‎ ‎چوپان‎ ‎تغییر‎ ‎یابد.‏

‏۵‏‎-‎‏ از‎ ‎آنجائی‎ ‎که‎ ‎هیچ‎ ‎یک‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎شعار‎ ‎ها، آفریده‎ ‎های‎ ‎خلق‎ ‎الساعه‎ ‎ای‎ ‎نیستند،‎ ‎بلکه‎ ‎متکی‎ ‎بریک‎ ‎زمینه‎ ‎اجتماعی‎ ‎در‎ ‎ذهنیت‎ ‎‎عمومی‎ ‎هستند،‎ ‎ساخته‎ ‎شدن‎ ‎این‎ ‎ذهنیت‎ ‎عمومی‎ ‎می‎ ‎تواند‎ ‎از‎ ‎عوامل‎ ‎متعددی‎ ‎تاثیر‎ ‎گرفته‎ ‎باشد.‏‎ ‎ممکن‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎عقب‎ ‎نشینی‎ ‎و‎ ‎یا‎ ‎‎شکست‎ ‎یک‎ ‎جنبش‎ ‎سیاسی‎ ‎که‎ ‎حامل‎ ‎نظریه‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎شعار‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎دموکراتیک‎ ‎است،‎ ‎میدان‎ ‎را‎ ‎برای‎ ‎نظریه‎ ‎هائی‎ ‎رقیب‎ ‎و‎ ‎‎شعارهای‎ ‎گروه‎ ‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎دیگر‎ ‎باز‎ ‎کند. ‏‎گاهی‎ ‎یک‎ ‎شعاری، امید‎ ‎و‎ ‎تصوراتی‎ ‎از‎ ‎آینده‎ ‎را‎ ‎بوجود‎ ‎می‎ ‎آورد‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎پایه‎ ‎ایده‎ ‎‎آلیزه‎ ‎کردن‎ ‎یک‎ ‎اسطوره‎‏ است‎ ‎که‎ ‎متکی‎ ‎بر‎ ‎یک‎ ‎امید‎ ‎کاذب‎ ‎و‎ ‎یک‎ ‎سراب‎ ‎چشم‎ ‎فریبی‎ ‎درآینده‎ ‎است‎ .‎این‎ ‎اسطوره، در‎ ‎بین‎ ‎لایه‎ ‎های‎ ‎‎نا‎ ‎آگاه‎ ‎جاذبه‎ ‎ایجاد‎ ‎می‎ ‎کند‎ ‎و‎ ‎ترکیب‎ ‎اسطوره‎ ‎و‎ ‎نیروهای‎ ‎تاریک‎ ‎اندیش‎ ‎و‎ ‎نا‎ ‎آگاه‎ ‎اجتماعی‎ ‎که‎ ‎اهریمن‎ ‎سکاندار‎ ‎آن‎ ‎می‎ ‎شود، ‏زمینه‎ ‎ساز‎ ‎فاجعه‎ ‎ای‎ ‎در‎ ‎شرف‎ ‎تکوین‎ ‎می‎ ‎گردد.‏

‏۶‏‎-‎‏ سرکوب‎ ‎و‎ ‎یا‎ ‎عقب‎ ‎نشینی‎ ‎جنبش‎ ‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎اجتماعی‎ ‎دموکراتیک، معمولا‎ ‎برای‎ ‎نیروهای‎ ‎ارتجاعی، فضای‎ ‎بهره‎ ‎برداری‎ ‎‎مناسبی‎ ‎را‎ ‎بوجود‎ ‎می‎ ‎آورد.‏‎ ‎در‎ ‎اروپای‎ ‎پایان‎ ‎قرن‎ ‎نوزدهم، افت‎ ‎جنبش‎ ‎سوسیالیستی، یکی‎ ‎از‎ ‎دلایل‎ ‎رشد‎ ‎ناسیونالیسم‎ ‎مذهبی‎ ‎یهود‎ ‎‎در‎ ‎بین‎ ‎یهودیان‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎غالبا‎ ‎جهان‎ ‎وطن‎ ‎و‎ ‎از‎ ‎بنیانگذاران‎ ‎احزاب‎ ‎سوسیالیستی‎ ‎بودند.‏‎ ‎زیرا‎ ‎مساله‎ ‎ملی‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎یک‎ ‎دیاسپورای‎ ‎‎یهودی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎اکناف‎ ‎جهان‎ ‎پخش‎ ‎بوده‎ ‎و‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎سرزمین‎ ‎مشترکی‎ ‎باهم‎ ‎نداشتند‎ ‎و‎ ‎تنها‎ ‎عامل‎ ‎مذهب‎ ‎آنان‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎هم‎ ‎متصل‎ ‎می‎ ‎‎کرد، همواره‎ ‎جای سؤال داشت.‏‎ ‎ازاینرو‎ ‎می‎ ‎توان‎ ‎گفت‎ ‎که‎ ‎عقب‎ ‎نشینی‎ ‎یک‎ ‎جنبش‎ ‎اجتماعی، خواه‎ ‎نا‎ ‎خواه، راه‎ ‎را‎ ‎برای‎ ‎نیروهای‎ ‎‎اجتماعی‎ ‎رقیب، ایدئولوژی‎ ‎ها‎ ‎و‎ ‎شعار‎های‎ ‎رقیب‎ ‎باز‎ ‎می‎ ‎کند. ‏‎تئودور‎ ‎آدورنو،‎ ‎از‎ ‎متفکرین‎ ‎مکتب‎ ‎فرانکفورت،‎ ‎معتقد‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎‎پاره‎ ‎ای‎ ‎از‎ ‎شعارهائی‎ ‎را‎ ‎که‎ ‎نازی‎ ‎ها‎ ‎بر‎ ‎آن‎ ‎سوار‎ ‎شدند،‎ ‎در‎ ‎واقع‎ ‎میراث‎ ‎فکری‎ ‎خود‎ ‎جنبش‎ ‎چپ‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎براین‎ ‎نکته‎ ‎تاکید‎ ‎می‎ ‎ورزید ‏که‎ ‎اشتباهات‎ ‎خود‎ ‎چپ‎ ‎ها‎ ‎به درجه‎ ‎معینی‎ ‎در‎ ‎عروج‎ ‎نازیسم‎ ‎نقش‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎داشت.‏

‏۷‏‎-‎‏ بدون‎ ‎شکست‎ ‎جنبش‎ ‎های‎ ‎ملی‎ ‎در‎ ‎کشورهای‎ ‎عربی‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎عقب‎ ‎نشینی‎ ‎جنبش‎ ‎های‎ ‎دموکراتیک‎ ‎در‎ ‎منطقه‎ ‎و‎ ‎ایران،‎ ‎قدرت‎ ‎‎گیری‎ ‎نهضت‎ ‎های‎ ‎اسلامی‎ ‎چه‎ ‎در‎ ‎ایران‎ ‎و‎ ‎چه‎ ‎در‎ ‎منطقه‎ ‎غیر‎ ‎ممکن‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎احتمالا‎ ‎در‎ ‎دایره‎ ‎کوچکی‎ ‎از‎ ‎عناصر‎ ‎قشری‎ ‎محدود‎ ‎‎می‌ماند. ‏‎سرکوب‎ ‎جنبش‎ ‎های‎ ‎دموکراتیک‎ ‎و‎ ‎جامعه‎ ‎مدنی‎ ‎در‎ ‎کلیت‎ ‎خود‎ ‎توسط‎ ‎قدرت‎ ‎های‎ ‎حاکم، بی‎ ‎تردید‎ ‎نقش‎ ‎مهمی‎ ‎در‎ ‎باز‎ ‎‎کردن‎ ‎میدان‎ ‎برای‎ ‎لایه‎ ‎های‎ ‎تاریک‎ ‎اندیش‎ ‎جامعه‎ ‎ایفاء‎ ‎کرده‎ ‎است، لیکن‎ ‎کارکرد‎ ‎خود‎ ‎این‎ ‎جنبش‎ ‎ها‎ ‎نیز‎ ‎بنوبه‎ ‎خود‎ ‎سهم‎ ‎مهمی‎ ‎‎داشته‎ ‎اند.‏

‏۸‏‎-‎‏ در‎ ‎هر‎ ‎جامعه‎ ‎ای، سیاسی‎ ‎شدن‎ ‎مذهب،‎ ‎علامت‎ ‎خطر‎ ‎بزرگی‎ ‎برای‎ ‎حیات‎ ‎دموکراتیک‎ ‎و‎ ‎یا‎ ‎امکان‎ ‎تحول‎ ‎دموکراتیک‎ ‎یک‎ ‎‎جامعه‎ ‎است. تجربه‎ ‎چند‎ ‎دهه‎ ‎اخیر‎ ‎چه‎ ‎در‎ ‎آمریکا‎‏ (سیاسی‎ ‎شدن‎ ‎فرفه‎ ‎اوانگلیش‎ ‎ها‎ ‎بعنوان‎ ‎پایگاه‎ ‎اجتماعی‎ ‎راست‎ ‎جدید‎ ‎در‎ ‎آن‎ ‎‎کشور) و‎ ‎سیاسی‎ ‎شدن‎ ‎فرق‎ ‎مختلف‎ ‎اسلامی‎ ‎در‎ ‎خاورمیانه‎ ‎و‎ ‎از‎ ‎آن جمله‎ ‎در‎ ‎ایران،‎ ‎آبشخور‎ ‎جنبش‎ ‎های‎ ‎شبه‎ ‎فاشیستی‎ ‎درمنطقه‎ ‎‎بوده‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎آنها‎ ‎جنایت‎ ‎قبح‎ ‎اخلاقی‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎از‎ ‎دست‎ ‎داده‎ ‎و‎ ‎تطهیر‎ ‎ایدئولوژیک‎ ‎یافته‎ ‎است. این‎ ‎مساله‎ ‎در‎ ‎مورد‎ ‎دو‎ ‎مذهب‎ ‎هم‎ ‎‎ریشه‎ ‎یهودی‎ ‎و‎ ‎اسلام، با‎ ‎شدت‎ ‎و‎ ‎فاناتیسم‎ ‎بیشتری‎ ‎عمل‎ ‎میکند ‏‎زیرا‎ ‎اگر‎ ‎مسیحیت‎ ‎در‎ ‎طی‎ ‎دویست‎ ‎و‎ ‎پنجاه‎ ‎سال‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎توده‎ ‎های‎ ‎‎شهری‎ ‎غرب‎ ‎و‎ ‎به صورت‎ ‎مجامع‎ ‎دوستی‎ ‎زیر‎ ‎زمینی‎ ‎شبه‎ ‎کمونیستی‎ ‎عمومیت‎ ‎یافته‎ ‎بود‎،‎ ‎اسلام‎ ‎در‎ ‎ظرف‎ ‎دو‎ ‎دهه‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎جامعه‎ ‎‎قبیله‎ ‎ای‎ ‎شبه‎ ‎جزیره‎ ‎عربستان‎ ‎توده‎ ‎گیر‎ ‎شد‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎سنت‎ ‎های‎ ‎عقب‎ ‎مانده‎ ‎قبیله‎ ‎ای‎ ‎زمان‎ ‎خود‎ ‎متاثر‎ ‎بود، و‎ ‎بنابراین‎ ‎هسته‎ ‎مرکزی‎ ‎‎ایدوئولوژی‎ ‎آن‎ ‎با‎ ‎مسیحیت‎ ‎فرق‎ ‎می‎ ‎کرد. ‏‎اگر‎ ‎مسیحیت، بعد‎ ‎از‎ ‎شکست‎ ‎جنبش‎ ‎اسپارتاکوس‎ ‎و‎ ‎حرکتی‎ ‎از‎ ‎اعماق‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎پلب‎ ‎های‎ ‎‎شهری‎ ‎بود،‎ ‎که‎ ‎قدرت‎ ‎سیاسی‎ ‎بعد‎ ‎از‎ ‎دویست‎ ‎و‎ ‎پنجاه‎ ‎سال‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎با‎ ‎آن‎ ‎انطباق‎ ‎داد،‎ ‎اسلام‎ ‎حرکتی‎ ‎از‎ ‎بالا‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎قبایل‎ ‎عرب‎ ‎بود. ‏‎تاثیر‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎اجتماعی‎ ‎این‎ ‎ایدئولوژی‎ ‎قبیله‎ ‎ای‎ ‎را‎ ‎بر‎ ‎حیات‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎مدنی‎ ‎امروز‎ ‎نمی‎ ‎توان‎ ‎نادیده‎ ‎گرفت.‏‎ ‎اضافه‎ ‎بر‎ ‎آن،‎ ‎اسلام‎، ‏عصر‎ ‎اصلاحات‎ ‎مذهبی‎ ‎و‎ ‎روشنگری‎ ‎در‎ ‎غرب‎ ‎را‎ ‎که‎ ‎پایه‎ ‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎ایدوئولوژیک‎ ‎دولت‎ ‎مدرن‎ ‎را‎ ‎بوجود‎ ‎آورند،‎ ‎تجربه‎ ‎‎نکرده‎ ‎است. می‎توان‎ ‎تصور‎ ‎کرد‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎ارائه‎ ‎تصویر‎ ‎ایده‎ ‎آلیزه‎ ‎شده‎ ‎ای‎ ‎از‎ ‎دوره‎ ‎صدر‎ ‎اسلام‎ ‎در‎ ‎جامعه‎ ‎قبیله‎ ‎ای‎ ‎شبه‎ ‎جزیره‎ ‎‎عربستان‎ ‎در‎ ‎تفکر‎ ‎عمومی‎ ‎مردم‎ ‎و‎ ‎ساختن‎ ‎سرابی‎ ‎چشم‎ ‎نواز‎ ‎بر‎ ‎روی‎ ‎مدینه‎ ‎فاضله‎ ‎ای‎ ‎ازگذشته، و «‏‎حکومت‎ ‎عدل‎ ‎علی» در‎ ‎ذهن‎ ‎‎شیعه‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎طرف‎ ‎مبلغین‎ ‎آن‎ ‎بتدریج‎ ‎بافته‎ ‎شده‎ ‎بود، سرنوشت‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎اجتماعی‎ ‎انقلاب‎ ‎در‎ ‎ایران‎ ‎را‎ ‎فقط‎ ‎یک‎ ‎فاجعه‎ ‎می‎ ‎‎توانست‎ ‎رقم‎ ‎بزند.‏

‎جامعه‎ ‎ایران‎ ‎اگر‎ ‎تصوری‎ ‎از‎ ‎اسلام‎ ‎گرایان‎ ‎و‎ ‎حکومت‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎داشت، قطعا‎ ‎نمی‎ ‎توانست‎ ‎با‎ ‎شعار‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی‎ ‎‎همراه‎ ‎باشد‎ ‎و‎ ‎اگر‎ ‎امروز‎ ‎به‎ ‎ذهنیت‎ ‎عمومی‎ ‎در‎ ‎جامعه‎ ‎ایران‎ ‎مراجعه‎ ‎شود طبعا‎ ‎اکثریت‎ ‎غالب‎ ‎مردم، نه‎ ‎تنها‎ ‎نظر‎ ‎متفاوتی‎ ‎را‎ ‎ابراز‎ ‎‎خواهند‎ ‎داشت، بلکه‎ ‎بخشی‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎شعار‎ها‎ ‎را‎ ‎رد‎ ‎کرده‎ ‎و‎ ‎یا‎ ‎برداشت‎ ‎هائی‎ ‎را‎ ‎ارائه‎ ‎خواهند‎ ‎داد‎ ‎که‎ ‎کاملا‎ ‎نقیض‎ ‎یک‎ ‎برداشت‎ ‎‎متعارف‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎ها‎ ‎خواهد‎ ‎بود. سؤال‎ ‎اینست‎ ‎که‎ ‎چگونه‎ ‎ایدئولوژیی‎ ‎با‎ ‎این‎ ‎مختصات‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎انقلاب‎ ‎مشروطیت‎ ‎تا‎ ‎حد‎ ‎معینی‎ ‎در‎ ‎محاق‎ ‎‎قرار‎ ‎گرفته‎ ‎بود، توانست‎ ‎دوباره‎ ‎بعنوان‎ ‎یک‎ ‎عامل‎ ‎سیاسی‎ ‎وارد‎ ‎میدان‎ ‎شود‎ ‎و‎ ‎واپسگرایانه‎ ‎ترین‎ ‎شعار‎ ‎را، یعنی‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی‎ ‎‎را‎ ‎به‎ ‎شعاری‎ ‎برای‎ ‎بخش‎ ‎های‎ ‎پائین‎ ‎جامعه‎ ‎تبدیل‎ ‎کند؟‎ ‎بی‎ ‎تردید عامل‎ ‎سرکوب‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎مدنی‎ ‎جامعه‎ ‎و‎ ‎ازبین‎ ‎بردن‎ ‎هرگونه‎ ‎‎تشکل‎ ‎و‎ ‎نهاد‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎صنفی‎ ‎در‎ ‎جامعه، بزرگترین‎ ‎عامل‎ ‎در‎ ‎تولید‎ ‎فضای‎ ‎ایده‎ ‎آل‎ ‎برای‎ ‎شعارجمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎بوده‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎‎نباید‎ ‎آنرا‎ ‎نادیده‎ ‎گرفت.‏

‏۹‏‎-‎‏ در‎ ‎آستانه‎ ‎انقلاب‎ ‎بهمن،‎ ‎سه‎ ‎گرایش‎ ‎بزرگ‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎لایه‎ ‎های‎ ‎مختلف‎ ‎جامعه‎ ‎ایران‎ ‎قابل‎ ‎تشخیص‎ ‎بود: خواست‎ ‎کار‎ ‎و‎ ‎نان‎ ‎و‎ ‎‎مسکن‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎توده‎ ‎های‎ ‎فقیر‎ ‎شهری‎ ‎و‎ ‎حاشیه‎ ‎نشینان‎ ‎شهر‎ ‎های‎ ‎بزرگ، خواست‌های‎ ‎آزادی‎ ‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎دموکراتیک‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎‎ ‎‎کارگران‎ ‎ولایه‎ ‎های‎ ‎متوسط‎ ‎شهری، و‎ ‎سیاسی‎ ‎شدن‎ ‎سریع‎ ‎مذهب‎ ‎و‎ ‎چرخش‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎بخش‎ ‎های‎ ‎مهمی‎ ‎از‎ ‎روحانیت‎ ‎که‎ ‎تا‎ ‎آن روز‎ ‎‎با‎ ‎دستگاه‎ ‎سلطنت‎ ‎کنار‎ ‎آمده‎ ‎بودند.‏

‏۱۰‏‎-‎‏ شعار‎ها‎ ‎در‎ ‎عین‎ ‎حال، اگرچه‎ ‎به صورت‎ ‎انتزاعی‎ ‎بیان‎ ‎می‎ ‎شوند، لیکن‎ ‎خواست‌های‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎اقتصادی‎ ‎و‎ ‎اجتماعی‎ ‎همان‎ ‎‎جامعه‎ ‎در‎ ‎آن‎ ‎مقطع‎ ‎مشخص‎ ‎را‎ ‎بازتاب‎ ‎می‎ ‎دهند. در‎ ‎واقع شعار‎ ‎ها در‎ ‎وهله‎ ‎اول‎ ‎به نوعی‎ ‎پاسخگوئی‎ ‎به‎ ‎شرایط‎ ‎مادی‎ ‎را‎ ‎منعکس‎ ‎‎می‎ ‎سازند‎ ‎و‎ ‎این‎ ‎پاسخگوئی‎ ‎می‎ ‎تواند‎ ‎هم‎ ‎حامل‎ ‎عناصر‎ ‎واقعی‎ ‎و‎ ‎قابل‎ ‎تحقق‎ ‎و‎ ‎هم‎ ‎حامل‎ ‎عناصر‎ ‎توهم‎ ‎زا‎ ‎وعوامفریب‎ ‎را‎ ‎شامل‎ ‎‎شود. ‏‎بر‎ ‎خلاف‎ ‎دیگر‎ ‎انقلابات، شعار‎ ‎های‎ ‎بی‎ ‎واسطه‎ ‎مرتبط‎ ‎با‎ ‎زندگی‎ ‎مردم، نظیر‎ ‎نان، کار‎ ‎و‎ ‎مسکن‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎عوامل‎ ‎محرکه‎ ‎در‎ ‎‎کشاندن‎ ‎مردم‎ ‎به‎ ‎حرکت‎ ‎های‎ ‎اعتراضی‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎این ها‎ ‎جنبش‎ ‎های‎ ‎اجتماعی‎ ‎کمتر‎ ‎ظرفیت‎ ‎تبدیل‎ ‎شدن‎ ‎به‎ ‎جنبش‎ ‎های‎ ‎سیاسی‎ ‎‎را‎ ‎دارند.‏‎ ‎پس‎ ‎چگونه‎ ‎سه‎ ‎شعار انتزاعی «استقلال،‎ ‎آزادی، جمهوری‎ ‎اسلامی» به تدریج‎ ‎نقش‎ ‎هژمونیک‎ ‎پیدا‎ ‎کردند‎ ‎و‎ ‎شعار‎های‎ ‎‎بی‎ ‎واسطه‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎حاشیه‎ ‎راندند‎ ‎و‎ ‎خمینی‎ ‎گفت‎ ‎که‎ ‎ملت‎ ‎برای‎ ‎خربزه‎ ‎انقلاب‎ ‎نکرده‎ ‎است؟‎ ‎توده‎ ‎های‎ ‎نا‎ ‎آگاهی‎ ‎که‎ ‎به دنبال‎ ‎روحانیت‎ ‎‎راه‎ ‎افتادند،‎ ‎چه‎ ‎درکی‎ ‎از‎ ‎شعار «استقلال» داشتند؟‎ ‎کشوری‎ ‎که‎ ‎نه‎ ‎مستعمره‎ ‎و‎ ‎نه‎ ‎اشغال‎ ‎شده‎ ‎بود، چگونه‎ ‎شعار‎ ‎جنگ‎ ‎های‎ ‎عصر‎ ‎‎ضد‎ ‎استعماری‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎شعار‎ ‎نخستین‎ ‎انقلاب‎ ‎تبدیل‎ ‎کرد؟‎ ‎آیا‎ ‎این‎ ‎شعار‎ ‎برای‎ ‎لایه های‎ ‎اجتماعی‎ ‎ساکن‎ ‎در‎ ‎جنوب‎ ‎شهر، همان‎ ‎وزن‎ ‎و‎ ‎‎اهمیت‎ ‎را‎ ‎داشت‎ ‎که‎ ‎برای‎ ‎طیف‎ ‎سازمان‎ ‎های‎ ‎چپی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎دهسال‎ ‎پیش‎ ‎از‎ ‎انقلاب، تمام‎ ‎فعالیت‎ ‎فکری‎ ‎و‎ ‎عملی‎ ‎آن‎ ‎بر‎ ‎محور‎ ‎‎امپریالسم‎ ‎و‎ ‎گسست‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎متمرکز‎ ‎بود؟‎ ‎می‎ ‎توان‎ ‎ادعا‎ ‎کرد‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎فقدان‎ ‎حضور‎ ‎یک‎ ‎ارتش‎ ‎استعماری،‎ ‎شعار‎ ‎استقلال، یک‎ ‎شعار‎ ‎‎قابل‎ ‎لمس‎ ‎برای‎ ‎بخش‎ ‎های‎ ‎قابل‎ ‎توجهی‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎لایه‎ ‎ها‎ ‎نمی‎ ‎توانست‎ ‎باشد. ‏‎به اعتقاد‎ ‎من، تبدیل‎ ‎شدن‎ ‎شعار‎ ‎استقلال‎ ‎به‎ ‎شعار‎ ‎اول‎ ‎‎انقلاب، باز‎تابی‎ ‎بود‎ ‎از‎ ‎تاریخ‎ ‎صد‎ ‎ساله‎ ‎ایران‎ ‎از‎ ‎مشروطیت‎ ‎به بعد‎ ‎و‎ ‎مداخلات‎ ‎خارجی‎ ‎در‎ ‎ایجاد‎ ‎دولت‎ ‎های‎ ‎کودتائی‎ ‎و‎ ‎واکنشی‎ ‎‎علیه‎ ‎آن‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎لایه‎ ‎های‎ ‎متوسط‎ ‎شهری‎ ‎و‎ ‎احزاب‎ ‎و‎ ‎جریان‎ ‎های‎ ‎سیاسی. بنابراین، شعار‎ ‎گروه‎ ‎های‎ ‎ویژه‎ ‎ای‎ ‎از‎ ‎جامعه‎ ‎بود. و‎ ‎‎باز‎ ‎برای‎ ‎همه‎ ‎همان‎ ‎گروه‎ ‎های‎ ‎ویژه، معنای‎ ‎واحدی‎ ‎نداشت، زیرا‎ ‎همسوئی‎ ‎با‎ ‎همسان‎ ‎اندیشی‎ ‎متفاوت‎ ‎است.‏‎ ‎برای‎ ‎گروه‎ ‎های‎ ‎چپ،‎ ‎‎این‎ ‎شعار‎ ‎نه‎ ‎فقط‎ ‎گسست‎ ‎از‎ ‎امپریالیسم،‎ ‎بلکه‎ ‎بطور‎ ‎ضمنی‎ ‎متضمن‎ ‎گذر‎ ‎به یک‎ ‎سیسم‎ ‎سوسیالیستی نیز بود. حال‎ ‎آنکه‎ ‎برای‎ ‎یک‎ ‎‎طیف‎ ‎طرفدار‎ ‎جبهه‎ ‎ملی‎ ‎و‎ ‎طرفدران‎ ‎دکتر‎ ‎مصدق‎ ‎فقید، این‎ ‎شعار‎ ‎نه‎ ‎فقط‎ ‎فاقد‎ ‎چنین‎ ‎بار‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎اجتماعی‎ ‎بود، بلکه‎ ‎گسست‎ ‎از‎ ‎‎کشورهای‎ ‎امپریالیست‎ ‎غرب‎ ‎را‎ ‎مضر‎ ‎می‎ ‎دانست‎ ‎و‎ ‎فقط‎ ‎خواهان‎ ‎یک‎ ‎رابطه‎ ‎عقلانی‎ ‎تر‎ ‎باغرب‎ ‎و‎ ‎قدرت‎ ‎حاکمه‎ ‎ای‎ ‎مستقل‎ ‎از‎ ‎‎مداخلات‎ ‎مستقیم‎ ‎خارجی‎ ‎و‎ ‎رسیدن‎ ‎به‎ ‎خود‎ ‎کفائی‎ ‎در‎ ‎حوزه‎ ‎تولید‎ ‎اقتصادی‎ ‎بود. ‏‎برای‎ ‎خمینی، شعار‎ ‎استقلال‎ ‎به معنی‎ ‎باز‎ ‎گشت‎ ‎‎به‎ ‎حکومت‎ ‎خلیفه‎ ‎گری‎ ‎اسلامی‎ ‎در‎ ‎هزار‎ ‎و‎ ‎چهار‎ ‎صد‎ ‎سال‎ ‎قبل‎ ‎و‎ ‎دشمنی‎ ‎با‎ ‎هرنوع‎ ‎اندیشه‎ ‎تجدد‎ ‎طلبی‎ ‎در‎ ‎سیاست‎ ‎و‎ ‎فرهنگ‎ ‎بود‎ ‎‎که‎ ‎با‎ ‎انقلاب‎ ‎مشروطیت‎ ‎به‎ ‎ایران‎ ‎راه‎ ‎یافته‎ ‎بود. ولی‎ ‎سؤال‎ ‎این‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎این‎ ‎شعار‎ ‎تاچه‎ ‎حدی‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎توده‎ ‎های‎ ‎پائین‎ ‎شهر‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎‎حواشی‎ ‎شهر‎های‎ ‎بزرگ‎ ‎به صورت‎ ‎حاشیه‎ ‎نشینان‎ ‎در‎ ‎آمده‎ ‎بودند‎ ‎و‎ ‎اندیشه‎ ‎شبه‎ ‎روستائی‎ ‎در‎ ‎آنان‎ ‎غلبه‎ ‎داشت،‎ ‎می‎ ‎توانست‎ ‎به ‏عنوان‎ ‎محرکه‎ ‎ای‎ ‎برای‎ ‎کشاندن‎ ‎آنان‎ ‎به‎ ‎میدان‎ ‎سیاست‎ ‎عمل‎ ‎کند؟‎ ‎باید‎ ‎گفت‎ ‎که‎ ‎آنان‎ ‎نه‎ ‎از‎ ‎طریق‎ ‎شعار‎ ‎استقلال‎ ‎و‎ ‎نه‎ ‎شعار‎ ‎آزادی، ‏بلکه‎ ‎از‎ ‎طریق‎ ‎شعار‎ ‎سوم، یعنی‎ ‎سراب‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎آن‎ ‎شبیه‎ ‎جابلقا‎ ‎و‎ ‎جابلسا، همه‎ ‎چیز‎ ‎با‎ ‎یک‎ ‎صلوات‎ ‎تحقق‎ ‎‎خواهد‎ ‎یافت‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎آن‎ ‎همه‎ ‎چیز‎ ‎رایگان‎ ‎خواهد‎ ‎بود،‎ ‎به‎ ‎حوزه‎ ‎سیاست‎ ‎علیه‎ ‎شاه‎ ‎و‎ ‎به طور‎ ‎ضمنی‎ ‎علیه‎ ‎جنبش‎ ‎دموکراتیک‎ ‎کشانده‎ ‎‎شدند‎ ‎و‎ ‎آخوندها‎ ‎با‎ ‎تقلید‎ ‎ماهرانه‎ ‎از‎ ‎شعارهای‎ ‎گنگ‎ ‎مستضعف‎ ‎و‎ ‎مستکبر‎ ‎جنبش «‏‎امل» موسی‎ ‎صدر‎ ‎در‎ ‎لبنان، بر‎ ‎شعار‎های‎ ‎‎بی‎ ‎واسطه‎ ‎لایه‎ ‎های‎ ‎تهی‎ ‎دست‎ ‎سوار‎ ‎شدند‎ ‎و‎ ‎سکان‎ ‎هدایت‎ ‎جنبش را‎ ‎در‎ ‎مسیری‎ ‎ضد‎ ‎دموکراتیک ‏‎به دست‎ ‎گرفتند. نیروئی‎ ‎که‎ ‎باید‎ ‎‎پایگاه‎ ‎اجتماعی‎ ‎جنبش‎ ‎چپ‎ ‎و‎ ‎قلعه‎ ‎کوب‎ ‎آن‎ ‎می‌بود،‎ ‎به دلیل‎ ‎سرکوب‎ ‎و‎ ‎نیز‎ ‎عدم‎ ‎توجه‎ ‎نیروهای‎ ‎چپ‎ ‎به‎ ‎سازماندهی‎ ‎آنان‎ ‎در‎ ‎‎دهساله‎ ‎پیش‎ ‎از‎ ‎انقلاب، در‎ ‎تصرف‎ ‎ارتجاع‎ ‎اسلامی‎ ‎در‎ ‎آمد‎ ‎و‎ ‎علیه‎ ‎آزادی‎ ‎و‎ ‎دموکراسی‎ ‎در‎ ‎کشور‎ ‎به کار‎ ‎گرفته‎ ‎شد.‏

‎‏۱۱‏‎-‎‏ بدون‎ ‎انعکاس‎ ‎خواست‌های‎ ‎اجتماعی‎ ‎طبقات‎ ‎پائین‎ ‎جامعه، حتی‎ ‎به صورتی‎ ‎محرف، امکان‎ ‎فراگیر‎ ‎شدن‎ ‎یک‎ ‎شعار‎ ‎می‎ ‎توان‎ ‎‎گفت‎ ‎که‎ ‎غیرممکن‎ ‎است. شعار‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی‎ ‎نیز‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎توده‎ ‎ای، با‎ ‎تکیه‎ ‎بر‎ ‎این‎ ‎خواست‌ها‎ ‎و‎ ‎ترسیم‎ ‎سرابی‎ ‎که‎ ‎در آن‎ ‎‎مردم‎ ‎رفاه‎ ‎و‎ ‎مسکن‎ ‎خواهند‎ ‎داشت‎ ‎و «‏‎آب‎ ‎و‎ ‎برق‎ ‎مجانی‎ ‎خواهد‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎پول‎ ‎نفت‎ ‎سر‎ ‎سفره‎ ‎مردم‎ ‎خواهد‎ ‎آمد»‏‎ ‎توانست‎ ‎در‎ ‎بین‎ ‎لایه‎ ‎‎های‎ ‎پائین‎ ‎جامعه‎ ‎فراگیر‎ ‎شود.‏‎ ‎شعار‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی، در‎ ‎سطح‎ ‎قدرت‎ ‎سیاسی،‎ ‎حکومتی‎ ‎از‎ ‎اسلام‎ ‎را برای‎ ‎مردم ‏‎ترسیم‎ ‎می‎ ‎کرد‎ ‎‎که‎ ‎رهبری‎ ‎آن‎ ‎همانند «علی‎ ‎که‎ ‎زمین‎ ‎را‎ ‎بیل‎ ‎می‎ ‎زد‎ ‎و‎ ‎نان‎ ‎جو‎ ‎می‎ ‎خورد»،‎ ‎انسان‎ ‎هائی‎ ‎خواهند‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎زندگی‎ ‎ساده‎ ‎ای‎ ‎خواهند‎ ‎‎داشت، و «کمونیست‎ ‎ها‎ ‎نیز‎ ‎در‎ ‎مجلس‎ ‎قانونگذاری‎ ‎می‎ ‎توانند‎ ‎نمایندگی‎ ‎داشته‎ ‎باشند» که‎ ‎به نوبه‎ ‎خود‎ ‎تصویری‎ ‎دموکراتیک‎ ‎از‎ ‎‎حکومت‎ ‎اسلامی‎ ‎آتی‎ ‎را‎ ‎ارائه‎ ‎می‎ ‎داد. ولی‎ ‎کافی‎ ‎بود‎ ‎به‎ ‎گذشته‎ ‎نسل‎ ‎اول‎ ‎رهبران‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎مراجعه‎ ‎شود‎ ‎تا‎ ‎معلوم‎ ‎گردد‎ ‎‎که‎ ‎وعده‎ ‎های‎ ‎آنان‎ ‎تا‎ ‎چه‎ ‎حدی‎ ‎به‎ ‎حقیقت‎ ‎می‎ ‎تواند‎ ‎نزدیک‎ ‎باشد. اجتناب‎ ‎خمینی‎ ‎از‎ ‎محکوم‎ ‎کردن‎ ‎اعدام‎ ‎های‎ ‎شاه‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎دادگاه‎ ‎های‎ ‎‎نظامی‎ ‎فرمایشی‎ ‎ساواک‎ ‎حکم‎ ‎آنان‎ ‎صادر‎ ‎می‎ ‎شد،‎ ‎به بهانه‎ ‎این که‎ ‎این‎ ‎محکوم‎ ‎کردن‎ ‎ها‎ ‎به نفع‎ ‎کمونیست‎ ‎ها‎ ‎تمام‎ ‎می‌شود،‎ ‎نشان‎ ‎از‎ ‎همان‎ ‎بهار‎ ‎نیکوئی‎ ‎داشت‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎راه‎ ‎بود. حتی‎ ‎به ظاهر‎ ‎مترقی‎ ‎ترین‎ ‎آنان(1)‏‎ ‎چنان‎ ‎هیستری‎ ‎ضد‎ ‎چپ‎ ‎داشتند‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎یک سال‎ ‎پیش‎ ‎‎از‎ ‎انقلاب، درزندان‎ ‎اوین‎ ‎طی‎ ‎نامه‎ ‎ای‎ ‎به‎ ‎ساواک،‎ ‎ابراز‎ ‎داشته‎ ‎بودند‎ ‎که‎ ‎آنان‎ ‎کمونیست‎ ‎ها‎ ‎را‎ ‎دشمن‎ ‎اصلی‎ ‎خود‎ ‎می‎ ‎دانند‎ ‎و‎ ‎نه‎ ‎‎رژیم‎ ‎سلطنتی‎ ‎و‎ ‎ساواک‎ ‎آن را.‏‎ ‎تجربه‎ ‎بعدی‎ ‎نیز‎‏ عمق‎ ‎این‎ ‎هیستری‎ ‎ضد‎ ‎چپ‎ ‎و‎ ‎میل‎ ‎ترکیبی‎ ‎بیشتر‎ ‎با‎ ‎طیف‎ ‎هائی از‎ ‎سلطنت‎ ‎و‎ ‎‎مهره‎ ‎های‎ ‎ساواک‎ ‎و‎ ‎عدم‎ ‎اعتقاد‎ ‎آنان‎ ‎به‎ ‎شعار‎هائی ‏‎را که‎ ‎به مصلحت‎ ‎روز‎ ‎می‎ ‎دادند،‎ ‎نشان‎ ‎داد. ‏‎در‎ ‎سیاست‎ ‎بین‎ ‎المللی، باز‎ ‎آنان‎ ‎‎همخونی‎ ‎و‎ ‎همخوانی‎ ‎بیشتر‎ ‎با‎ ‎قدرت‎ ‎هائی‎ ‎را‎ ‎داشتند‎ ‎که‎ ‎وجهی‎ ‎از‎ ‎قیام‎ ‎مردم، رهائی‎ ‎از‎ ‎سلطه‎ ‎آنها‎ ‎بود. نامه‎ ‎های‎ ‎خمینی‎ ‎در‎ ‎آن‎ ‎‎مقطع‎ ‎به‎ ‎جیمی‎ ‎کارتر‎ ‎که‎ ‎اگر‎ ‎آمریکا‎ ‎و‎ ‎غرب‎ ‎از‎ ‎اسلام‎ ‎گرایان‎ ‎حمایت‎ ‎نکند، قدرت‎ ‎به دست‎ ‎کمونیست‎ ‎ها‎ ‎خواهد‎ ‎افتاد، باز‎ ‎این‎ ‎‎همگرائی‎ ‎بنیادی‎ ‎آنان‎ ‎با‎ ‎قدرت‎ ‎های‎ ‎خارجی‎ ‎و‎ ‎علیه‎ ‎هموطنان‎ ‎قربانی‎ ‎سرکوب‎ ‎را‎ ‎عیان‎ ‎می‌ساخت.‏

دقیقا‎ ‎در‎ ‎شعار‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎آزادی‎ ‎به‎ ‎قربانگاه‎ ‎رفت‎ ‎و‎ ‎با‎ ‎شعار‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی، استقلال‎ ‎معنای‎ ‎دیگری‎ ‎برای‎ ‎بخش‎ ‎‎های‎ ‎مهمی‎ ‎از‎ ‎مردم‎ ‎پیدا‎ ‎کرده‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎استقلال‎ ‎آن‎ ‎بیش‎ ‎از‎ ‎هر‎ ‎زمان‎ ‎دیگری‎ ‎در‎ ‎معرض‎ ‎مخاطره‎ ‎افتاده‎ ‎است. باشعار‎ ‎جمهوری‎ ‎‎اسلامی‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎آزادی‎ ‎در‎ ‎گروگان‎ ‎ضد‎ ‎انقلابی‎ ‎فاشیستی‎ ‎در آمد‎ ‎و‎ ‎حرکت‎ ‎های‎ ‎دموکراتیک‎ ‎در‎ ‎شهرها‎ ‎توسط‎ ‎توده‎ ‎های‎ ‎نا‎ ‎آگاه‎ ‎‎حاشیه‎ ‎نشین‎ ‎شهر‎ ‎ها‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎جستجوی‎ ‎نان‎ ‎و‎ ‎کار‎ ‎و‎ ‎مسکن‎ ‎بودند، به‎ ‎ابزاری‎ ‎برای‎ ‎سرکوب‎ ‎آزادی‎ ‎جنبش‎ ‎های‎ ‎دموکراتیک‎ ‎‎تبدیل‎ ‎شدند. زیرا‎ ‎هیچ‎ ‎حکومت‎ ‎سرکوبگر‎ ‎و‎ ‎توتالیتری، بدون‎ ‎استفاده‎ ‎از‎ ‎توده‎ ‎نا‎ ‎آگاهی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎جستجوی‎ ‎کف‎ ‎نانی‎ ‎به‎ ‎دنبال‎ ‎‎اهریمنی‎ ‎روان‎ ‎است، توان‎ ‎سرکوب‎ ‎و‎ ‎ماندن‎ ‎بر‎ ‎سر‎ ‎قدرت‎ ‎را‎ ‎نخواهد‎ ‎داشت. سرکوب‎ ‎آزادی، به نام‎ ‎خدا‎ ‎و‎ ‎اسلام، فرصت‎ ‎های‎ ‎‎طلائی‎ ‎برای‎ ‎غارت‎ ‎های‎ ‎بزرگ‎ ‎توسط‎ ‎سردمداران‎ ‎رژیم‎ ‎و‎ ‎ربودن‎ ‎نان‎ ‎از‎ ‎سفره‎ ‎مردم‎ ‎را‎ ‎فراهم‎ ‎ساخت، کارتن‎ ‎خوابی‎ ‎جای‎ ‎‎تامین‎ ‎مسکن‎ ‎را‎ ‎گرفت‎ ‎و‎ ‎بیکاری‎ ‎در‎ ‎ابعاد‎ ‎چند‎ ‎میلیونی‎ ‎به‎ ‎یک‎ ‎بیماری‎ ‎مزمن‎ ‎اقتصادی‎ ‎و‎ ‎اجتماعی‎ ‎مبدل‎ ‎گردید‎ ‎که‎ ‎خود‎ ‎علت‎ ‎‎العلل‎ ‎ده‌ها‎ ‎بیماری‎ ‎اجتماعی‎ ‎دیگر‎ ‎است. شعار‎ ‎حکومت‎ ‎اسلامی‎ ‎و‎ ‎سراب‎ ‎مردم‎ ‎فریب‎ ‎آن، نام‎ ‎نمادینی‎ ‎بود‎ ‎برای‎ ‎کشتن‎ ‎آزادی‎ ‎و‎ ‎‎تبدیل‎ ‎آن‎ ‎به یک‎ ‎عرصه‎ ‎خون‎ ‎فشان‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎پرتگاه‎ ‎راندن‎ ‎استقلال‎ ‎کشور. چه‎ ‎تلخ‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎مرگ‎ ‎را‎ ‎دید‎ ‎و‎ ‎قاتل‎ ‎را فراموش‎ ‎کرد. به ‏خاطر‎ ‎بسپاریم‎ ‎سالگرد‎ ‎تکرار‎ ‎شعاری‎ ‎را‎ ‎که‎ ‎آزادی‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎گهواره‎ ‎میلاد‎ ‎خود‎ ‎بر‎ ‎دار‎ ‎کرد!‏

‏1- این‎ ‎چهار‎ ‎نفر‎ ‎عبارت‎ ‎بودند‎ ‎از:‏‎ ‎آیت‎ ‎الله‎ ‎سعیدی،‎ ‎آیت‎ ‎الله‎ ‎طالقانی، آیت‎ ‎الله‎ ‎منتظری‎ ‎و‎ ‎آیت‎ ‎الله‎ ‎لاهوتی. در‎ ‎بین‎ ‎آنان،‎ ‎آیت‎ ‎الله‎ ‎‎منتظری بعدا‎ ‎این‎ ‎شهامت‎ ‎اخلاقی‎ ‎را‎ ‎داشت ‏‎که ‏‎ ‎بر‎ ‎اعدام‎ ‎های‎ ‎خمینی‎ ‎معترض‎ ‎شود‎ ‎و‎ ‎بگوید‎ ‎که‎ ‎جمهوری‎ ‎اسلامی‎ ‎روی‎ ‎ساواک‎ ‎‎شاه‎ ‎را‎ ‎سفید‎ ‎کرده‎ ‎است.‏

‏۲۰‏‎ ‎بهمن ماه‎ ‎‏۱۳۹۱‏

No comments: