May 2, 2013

آزاد

میرزه ایبراهیموف
‏(1993 – 1911)‏

آزاد منیم اوشاقليق و گنجلیک یولداشیم ایدی. بیر حيه‌طده‌ دوغولموش، بیر حيه‌طده‌ بؤیویوب مکتبه گئتمیشدیک. گنجلیگیمیزین ده بؤیوک ‏بیر قیسمینی بیر یئرده کئچیرمیشدیک.‏

Mirzə İbrahimov ‏(1993 – 1911)‏
AZAD

Azad mənim uşaqlıq və gənclik yoldaşım idi. Bir həyətdə doğulmuş, bir həyətdə böyüyüb məktəbə ‎getmişdik. Gəncliyimizin də böyük bir qismini bir yerdə keçirmişdik.


حیاتین غریبه سیرلری واردیر. من همیشه او حاديثه‌نی خاطيرلارکن، هله معناسینی درک ائتمه‌دیگیمیز سیرلر حیاتدا چوخ-چوخدور، دئیه ‏دوشونورم... من سیر دئیرکن طبیعتین کشف اولونمامیش گیزلی قووه‌‌لرینه ایشاره ائتمیرم. بیزیم گونده‌‌لیک، عادی حیاتیمیزدا باش وئرن ‏یوزلر و مینلرله حاديثه بیزه چوخ زامان ساده و طبیعی گؤرونور. اونلاردا گیزلی بیر معنا آختارماق دا آدامین فیکرینه گلمیر. لاکین ‏دریندن نظر سالدیقدا بیز بو عادی و معلوم حاديثه‌لرده نه بؤیوک سیرلر، نه بؤیوک معنالار تاپیریق.‏

آزاد منیم اوشاقليق و گنجلیک یولداشیم ایدی. بیر حيه‌طده‌ دوغولموش، بیر حيه‌طده‌ بؤیویوب مکتبه گئتمیشدیک. گنجلیگیمیزین ده بؤیوک ‏بیر قیسمینی بیر یئرده کئچیرمیشدیک. اوشاقليقدا بیر-بیریمیزله یاخشی اوینادیغیمیز کیمی، دالاشدیغیمیز زامانلار دا اولموشدو. لاکین بئله ‏زامانلار چوخ تئز اونودولموشدو. چونکی بیز بیر ائوین اوشاغی کیمی تربیه آلمیش و بیر- بیریمیزه دوغما قارداشدان آرتیق اونسیت ‏باغلامیشدیق... ایکیمیز ده تقریباً عینی شرایطده‌ یاشادیغیمیز اوچون بیر-بیریمیزین خاصیتینی یاخشی بیلیردیک. اونون ساکیت و لال-‏دینمزلیگی منیم نظریمده‌ طبیعی بیر شئی ايدی. من بوندا هئچ بیر پیس معنا گؤرمزدیم. لاکین بؤیودوکجه اونون بو خاصيتی منیم آجیغیما ‏گلمگه باشلاییردی. هردنبیر قیزیشاندا:‏

 -‏ آزاد، بیر حرکته گل، دئ، دانیش، گول، آغلا،- دئیه یاخاسیندان توتوردوم.- اؤلو کیمی اوتوروب گؤزلرینی یومورسان. سؤز دانیشان دا ‏بیلمیر کی، سؤز سنین آجیغینا گلیر، یوخسا خوشونا. دئدیگیندن راضی‌سان، یا ناراضی. دیریسن‌سه بیر دیریلیگینی گؤستر، آی رحمتلیک ‏اوغلو!‏

منیم بو جور مذمتیم ده اونا تأثیر ائتمزدی. کیرپیکلرینی قالدیریب قاشلارینین آلتیندان منه باخار، یئنه یا گؤزلرینی یومار، یا دا مجهول بیر ‏نؤقطه‌يه دیکیب دوراردی.‏

چوخ غریبه‌دیر کی، بو خاصيت اوندا لاپ اوشاقليقدان قالما بیر خاصيت ایدی. منه ائله گلیردی کی، آزاد، آنا بطنیندن لوت-اتجه بو سویوق ‏دونیایا (او، قیشدا دوغولموشدو) قدم قویدوغو زامان بئله سسینی چیخارمامیش‌دیر. بوتون دوغولانلار بیر سس چیخاردیقلاری حالدا او ائله ‏بئله‌جه لال-دینمز دونیایا گلمیشدیر. قیشین سویوغو دا اونو دیللندیره بیلمه‌میشدیر. حتی بیر دفعه یاری ظارافات، یاری گئرچک آناسی ‏سلیمه خانیمدان، دوغولاندا اونون آغلاییب، آغلامادیغنی سوروشموشدوم. آرواد گولومسه‌یه‌رک الی ایله اونون باشینی سیغاللامیش و ‏جاواب وئرمه‌میشدی.‏

یولداشلار آراسیندا چوخ واخت اونو آدی ایله چاغیرمازدیلار. سوکوتی دئییب دوراردیلار... حتی سونرادان تانیش اولانلار آدینین آزاد ‏اولدوغونو دا بیلمزدیلر. سوکوتی گلدی، سوکوتی گئتدی دئیردیلر. بو تصادوفی سؤزو ده سونرالار او اؤزو اوچون سیجیللی سئچمیشدی: ‏آزاد سوکوتی!..‏

بعضن منه ائله گلیردی کی، اونون اوزونده‌‌کی بولود، کئچیردیگی آغیر گونلرین قوباری‌دیر. آخی، او، دونیایا گلدیگی زاماندان خوش گون ‏گؤرمه‌میشدی... آجلیق، احتیاج، سویوق اوتاق، تورپاق دؤشه‌مه‌یه سالینمیش ییرتیق حصیر،- گؤزونو آچدیغی گوندن گؤردوگو بو ایدی. ‏آزاد، دوغولمامیشدان ایکی آی اول آتاسی اؤلموشدو. آناسی سلیمه خانیم ائوده تک قالمیشدی. چونکی او دا یئتیم ایدی، اری ده. تبریزلیلر ‏دئمیشکن ایکیسی ده لات-لوتون بیری ایدی. کیشی‌نین اؤلوموندن سونرا آرواد قاپیلارا دوشوب ایش آختارمالی اولموشدو. بیرینین ائو-‏ائشیگینی تمیزلر، بیرینین پالتارینی یویار، بیرینه یون چیرپاردی. آزادی دا ائله شهرین اربابلاریندان بیرینین ائوینده‌ یون چیرپان یئرده ‏دوغموشدو... اوشاق اولاندان سونرا او بیر هفته بئله راحت یورغان- دؤشکده‌ یاتا بیلمه‌ميشدى. آجیندان اؤلمه‌مک اوچون دؤردگونلوک ‏اوشاغی بلگه بوکوب یئنه قاپیلارا دوشموشدو. بو قایدا ایله بیر قارین آج، بیر قارین توخ او، آزادی بؤیوتموشدو. دونیادا یئگانه اومیدی و ‏حیاتی‌نین مقصدی او ایدی. اوندان عزیز، اوندان مهریبان بیر شئی یوخ ایدی. سلیمه خانیم آزادی یالنیز بیر اوغول کیمی یوخ، هم ده دونیادا ‏بیر پناه، بیر قوهوم، بیر آتا، بیر قارداش کیمی ایسته‌ییردی. آزادا باخدیقجا، بوتون بو ناکام حيسلر اونون اورگینده‌ باش قالدیریردی.‏

یاخشیجا یادیمدادیر... بیزیم بئش-آلتی یاشیمیز اولاندا هر آخشام سلیمه خانیم یاتمامیشدان قاباق بیزه ناغیل دانیشاردی. اونون ناغیللارینا ‏قولاق آسا-آسا بیزی یوخو آپاراردی. صاباح ناغیلین مبداینی سوروشاردیق. او یئنه باشدان باشلایاردی. یئنه بیزی یوخو آپاراردی. هر ‏آخشام او منی قوجاغینا آلیب دیوارین او اوزونده‌‌کی آناما وئرردی. اونون ناغیللاری هردن بیر خیال کیمی، بیر یوخو کیمی یادیما دوشور. ‏آییرد ائده بیلمیرم. بیر ناغیلداکی حاديثه‌نی او بیریسى‌ ایله قاریشدیریرام. اما یئنه ده بو خاطيره منه چوخ شیرین و خوش گؤرونور. آرا-‏سیرا سلیمه خانیم ناغیلی کسر، بیزه لایلا دئیه-دئیه حزیندن اوخویاردی. آمان، دوستوم. بو سس بیزه نه قده‌ر مهریبان گؤرونردی!.. اونون ‏نوازیشکار، مونیس و آهنگله دولو ماهنیلاری ایندی ده هارادا ایسه قلبیمین درینلرینده‌ سسلنمکده‌‌دیر... ایندییه قدر هئچ بیر موسیقی، هئچ ‏بیر ماهنی اونلار قدر روحومو اوخشامامیشدیر. منه ائله گلیر کی، او خیالات دونیاسیندا آلدیغیم بیر لذت ایمیش کی، تکراری هئچ بیر ‏زامان مومکون اولمایاجاقدیر.‏

بعضن ده او، ناغیل یئرینه بیزه آنلاشیلماز گؤرونن سؤزلر سؤیله‌ییردی. من اونون گاه شیکایت‌لندیگینی، قارغیشلار یاغدیردیغینی، گاه دا ‏کیمه‌سه یالواردیغینی ائشیدردیم. لاکین او، بوتون بونلاری اوخویا-اوخویا، ماهنیلار ایچینده‌ اریده‌-اریده‌ آخار چای شیریلتی‌سینی آندیران ‏بیر موسیقی یارادیردی. خیالیمیزی اونون سؤزلری یوخ، هارا ایسه اوزانیب گئدن حزین و آهنگدار سسی چکیب آپاریردی. بیز نه زامان ‏یوخویا گئتدیگیمیزی بیلمزدیک.‏

بیر دفعه عادی پاییز آخشاملاریندان بیرینده‌ او بیزیم باشیمیزی دیزی اوسته آلاراق یئنه حزین- حزین اوخویور، سؤیله‌نیر، ماهنیلار ‏دئییردی. یارپاغی تؤکولموش آغاجلاردان، غریب و یوواسیز قوشلاردان، آرخلارا دولموش خزللردن دانیشیر، تئز-تئز آزادین آدینی ‏چکیر، گاه دا اگیلیب اوزوندن اؤپوردو. من یوخویا گئتدیکجه اونون اوزاقلاردان گلن سسینی ائشیدیردیم. قولاغیما کسیک-کسیک سؤزلر ‏گلیردی. تک بالام، یووامین قوشو بالام. یوردومون داشی بالام. آزاد ایسه ساکیت-ساکیت یوخولاییردی.‏

بؤیویوب عاغلیم بیر شئی کسنده‌ من آزادین سلیمه خانیم اوچون دوغرودان دا حیاتدا یئگانه اومید اولدوغونو آنلادیم... یوخ، من بوندان دا ‏آرتیق بیر شئی آنلادیم. من آنلادیم کی، بو یازیق آروادین بوتون حیات تئللری آزادین وارلیغینا باغلیدیر. بونو آنلادیقدان سونرا دا تأسوف ‏ائتمگه باشلادیم. آزاددا سلیمه‌نین آرزو و اومید ائتدیگی بیر حیاتی قوراجاق قابیلیت گؤرموردوم... قارادینمز آزاد بدبخت بیر آنانین آیاغینی ‏قاپیلاردان کسیب اونا بیر تیکه چؤرک و بیر ایستی اوجاق دوزلده‌ بیله‌جکمی‌دیر، دئیه دوشوندوکده‌، فیکریمده‌ «یوخ» قرارینا گلیردیم...‏

منجه، حیات گیردابیندا آزاد ال-قول آچاجاق قووه‌‌یه مالیک دئییلدی... اوندان یوز دفعه زیرکلرینی آج و سوسوز قویان ايجتيماعی حیات و ‏موحیطیمیزه باخیر، اونون قیرخ باشلی اژداهالارینی گؤرور و سلیمه خانیمین حالینا قلبن یانیردیم. آزادی اوداجاقدیلار... دیری- دیری ‏یئیه‌جکدیلر. اونون مئیداندان چیخماسی اوچون اوزاقلارا دئمیرم، بیرجه گون تبریز بازارینا گئدیب قولونون اوسته ایکی جوراب قویماسی ‏کیفایت ایدی. منیم آزاددا تاپدیغیم کئیفیت بو ایدی. من اوندا باشقا بیر کئیفیت، باشقا بیر معنا آختارمازدیم.‏

ایکی ایل او منیمله بير یئرده مکتبه گئتدی... اورادا دا او هئچ کسه قوشولماز، تنفوس‌لرده بوتون اوشاقلار بیر-بیرلریله اوینادیغی حالدا، او ‏بیر کونجده‌ دوروب باخاردی. معلم اونا بیر سوال وئررسه قیپ-قیرمیزی اولاردی. لاپ یاخشی بیلدیگی بیر شئیی بئله سؤیله‌یه بیلمزدی. ‏دوققوز یاشی اولاندا آناسی اونو اوخودا بیلمه‌ییب مکتبدن آلدی. قونشولارین کؤمگی و یالوار-یاخارلا تبریزین لیلوان کوچه‌سینده‌‌کی ‏کیچیک بیر درزی شاگیردلیگینه دوزلتدی. ایللر گلیب کئچدی، من اورتا مکتبی قورتاردیم، او، یئریندن ترپنمه‌دی. بیر داش کیمی درزی ‏دوکانیندا دوشوب قال‌ی. اونون درزی شاگیردی اولماسی، طبیعی‌دیر کی، بیزیم علاقه‌میزی کسمه‌دی. عکسینه، بؤیودوکجه بیزیم ‏اونسیتیمیز داها دا آرتدی.‏

حیات بیزی داها دا یاخینلاشدیردی. حیاتین حاديثه‌لری منی حالدان چیخاردیغی بیر زاماندا، او بو حاديثه‌لره قارشی ساکیت، لاقئید ‏گؤرونردی. هئچ بیر احتیاج، هئچ بیر درد اونون عادی حالینی پوزمادی. بیر آخشام ائویمیز شام تاپماسایدی، من دئیینمگه باشلاردیم. او ‏ایسه بوتون گونو آج قالمیش اولسا بئله بیر کلمه سؤز دانیشمازدی. بونونلا بئله من ایستر شاد و ایستر غملی زامانلاریمدا، باشقا بیریسی ‏ایله دانیشماق، صؤحبت ائتمگه احتیاج دویدوغوم زامانلاردا، همیشه اونو آختاریب تاپاردیم. او منیم هر جور سؤزومه دؤزردی. اؤزو ده ‏عینی بیر وضعیت، عینی بیر ساکیت‌لیکله منه قولاق آساردی. ایستر یاخشی سؤزلر دانیشیم، ایستر پیس، فرقی یوخ ایدی.‏

آجیقلی اولدوغوم گونلردن بیریسی یادیما دوشور. کیرایه پولونو گئجیکدیردیگیمیز اوچون ارباب بیزی ائودن قووماقلا تهدید ائتمیشدی. پول ‏یوخ ایدی. قازانماغا دا ایش تاپیلمیردی. کوچه‌لری بوش-بوش گزیب یورولدوقدان سونرا آزادین یانینا گئتدیم.‏

- آزاد،‎ ‎‏-دئدیم،-‏‎ ‎درد اورگيمی داغیدیر. آغلاماق ایسته‌ییرم. گؤزلریمدن یاش گلمیر. بو نه گوزاران، بو نه دیرليکدیر؟ آزاد! ایشله‌مگه یئر ‏یوخ، دانیشگاهدا اوخوماغا ایمکان یوخ، اوغورلوقمو ائدیم، قارداش؟ الیم ساغ، قولوم ساغ، اؤزومده‌ داغ گوجو حيس ائدیرم، من نه‌لر ائده ‏بیلمرم؟ الیمدن نه گلمز؟ نیه گوجوم چاتماز؟ واللاه، اود دریاسینی یار کئچ دئسه‌لر، کئچرم! بس ایندی ده ایشله‌مه‌ینده‌ من نه زامان ‏ایشله‌یه‌جگم؟.. هارا گئدیم، تیریکخانایامی؟..‏

او نه ایسه تیکیردی. من سؤزه باشلایارکن ال ساخلاییب آنی اولاراق اوزومه باخدی، یئنه ایگنه‌سینی گؤتوره‌رک اؤز ایشیله مشغول ‏اولدو. سؤز بورا چاتان کیمی او، ایگنه‌سینی یئره قویوب ساکیت نظرلرینی منه چئویردی.‏

‏-آزاد،‎ ‎‏-دئدیم،‎ ‎‏-بیزیم هره‌میزین ایگیرمی دؤرد یاشیمیز وار. ایگیرمی دؤرد! کیم بیلیر، بلکه ده بیز عؤمروموزون یاریسینی یاشامیشیق. ‏بلکه ده لاپ بیر ایللیک عؤمروموز قالیر. بو ایگیرمی دؤرد ایلده بیز نه گؤرموشوک؟ بیزدن سوروشسالار کی، حیات ندیر، نه اوچون ‏اینسان دونیایا گلیر و بیر مودت سونرا یوخ اولور، اؤلوب گئدیر، دئین بیر فیکیر سون گونلر منه راحاتليق وئرمیر، بیر ایل و یا بیر آی ‏سونرا اؤله بیله‌جگيمی تصوور ائتدیکده‌، منی واهیمه باسیر. حیاتدا من نه گؤردوم، نهایت، نه قویوب گئدیرم؟.. اؤلن گونون صاباحی‌سی‌جا ‏بیزی اونوداجاقلار. بیر داش دا یونمامیشیق کی، اونا باخاندا بیزی خاطيرلاسینلار. بیزیم اوچون حیات ندن عبارت اولموشدور؟.. ‏ایدراک‌سیز اوشاقليق دؤوروندن سونرا باشلانان آجلیق، احتیاج و آواراچیليقدان باشقا بیز نه گؤرموشوک؟..‏

منه ائله گلیر کی، بیر قوشون، بیر قاریشقانین حیاتی بیزیمکیندن داها فایدالی، داها عاغيللی‌دیر. بیز هئچ بیر شئی گؤزله‌مه‌دن، هئچ بیر شئی ‏آرزو ائتمه‌دن، مقصدسیز، غایه‌سیز بو گونو صاباح ائله‌میشیک. سحر بوتون حئیوانلار یوخودان دوران کیمی بیز ده یوخودان ‏دورموشوق. بوتون حئیوانلار کیمی تؤوله‌میزدن چیخمیش، آوارا-آوارا دولانیب گون باتاندا یئنه یاتمیشیق و بو قایدا ایله گونلریمیزی ‏کئچیرمیشیک. بیر تیکه چؤرک، قیشدا بیر مانقال کؤمور دردیندن باشقا هانسی بیر فیکیر، هانسی بیر عمل قلبیمیزی دؤگوندورموشدور؟ ‏مگر حیات بودور؟.. یاشاییشین غایه‌سی بودورمو؟..‏

سن ائله بیلمه کی، منی دانیشدیران پولسوزلوق و یا آجلیقدیر. یوخ، آزاد!.. فیکریمده‌ باشقا شئیلر دولانیر. بیزیم بو فاسید موحیطه باخیرام، ‏اورگیم بولانیر. صاحب- منصبلریمیزی گؤتور. اونلاردان بعضیلرینی من تانیییرام. حتی معیشت و طرزی-تفکورلرینه ده آشینایام. اونلار ‏یاشاییشین معناسینی مگر بیزدن آرتیق قانمیشلار؟.. هانسی عمل اوچون اونلاری اؤلدوکدن سونرا یاد ائد‌ه‌جکلر؟ تیریکه و فاحیشه‌لیگه ‏رواج وئردیکلری اوچون‌مو؟.. بیر حئیوانین حیاتی اونلارین حیاتیندان داها فایدالی‌دیر. هئچ اولمازسا حئیوانین بیر شئیه خئیری اولور. ‏اونلار ایسه یئییر، یاتیر، ایشسیزلیکدن شیشیر، توخلوقدان هارینليق ائتمگه باشلاییر، خالقا مین جور اذیت وئریرلر. هئچ اولمازسا بیر ‏تیکه چؤرک دردی بیزیم فیکریمیزی مشغول ائدیر!..‏

اونلارین باشی نه ایله مشغولدور؟.. جمعیتیمیزده‌کی پیس عمللر، پوزغون احتیراصلار مگر اونلاردان چیخمیر؟.. توتاق کی، یئدیلر هر ‏ایل اوتوز باتمان دوگونون پلووونو، بئش باتمان یاغی، اون بئش قویونو یئدیلر، هر آی بیر خانیمین آغوشوندا گئجه‌لرینی سحر ائتدیلر. اون ‏ایل، ایگیرمی ایل، اوتوز ایل عؤمورلرینی متمادی بو مینواللا کئچیرتدیلر. نه اولسون؟.. بیر سحر یوخودان دوران کیمی یئنه یئمک ‏ایسته‌یه‌جکلر، هم ده بیزدن آرتیق آجگؤزلوکله اؤزلرینی پلوون اوسته آتاجاقلار، بیر آرواد گؤردوکده‌ گؤزلری حئیوان گؤزو کیمی ‏یاناجاقدیر. هئچ بیر زامان قارینلارینی توخ، احتیراصلارینی سویوموش گؤرمه‌یه‌جکلر. قازاندیقلاری دا خالقین نیفرت و غضبی ‏اولاجاقدیر. حیات بوندان‌می عيبارتدیر؟.. من کی، بئله حیاتی ایسته‌مزدیم. بیر ایش گؤرمک ایسته‌ییرم، آزاد!.. ائله بیر ایش کی، بیزدن ‏بئش گون سونرا گلنلر ده اوندان خئییر گؤرسونلر. کنده‌ گئده‌جگم. بیر اربابا نؤکر اولوب، باغبانليق ائد‌ه‌جگم. هئچ اولمازسا آغاج اکه‌رم، ‏باغ سالارام، اؤلندن بئش ایل سونرا اینسانلار بیر خئییر گؤررلر. آدیمی رحمتله چکرلر!..‏

من بو قدر دانیشدیم، آزاد هئچ دوداقلارینی دا ترپتمه‌دی. گؤزلرینی بیر نؤقطه‌یه دیکیب دوردو. من اونون هئچ بیر زامان، هئچ بیر شئی ‏باشا دوشمه‌یه‌جگی عالمدن دانیشدیغیمی گومان ائتدیم. منه ائله گلدی کی، او عؤمرونده‌ بیر دفعه ده بئله مساله‌لر حاقیندا دوشونمه‌ميشدىر... ‏حتی بو فیکیرلر اونا تعجبلو گؤرونور. بلکه مندن آجیغی دا گلیر. منی ناخوش و یا خودبین حساب ائدیر. پاپاغیمی گؤتوروب دوکاندان ‏چیخماق ایسته‌دیم. او، یئریندن ترپنمه‌دی. من اونون اوزونه باخدیم:‏

‏-دونیادا سن اولماسایدین، من چوخدان اؤزومو اؤلدورموشدوم، -دئدیم. -چونکی سنه باخیرام، مندن ده فایداسیزلاری وار، دئیه تسکین‌لیک ‏تاپیرام. یازیق، مین یازیق بیزه باخیب اؤولادلاریم وار دئین وطنه! یازیق بو گول کیمی آذربایجان تورپاغینا کی، اوستونده‌ سن و من ‏گزیریک. او، بیزدن نه خئییر گؤردو؟ هانسی شهرینی آباد ائتدیک؟.. هانسی کارخانالاری یاراتدیق، هانسی ماشینلاری قاییردیق؟ بو ‏تورپاق باشقالارینین الینده‌ اولسایدی، هر قاریشینی بیر قیزیلا دگیشمزدی. بورادا بیر جنت دوزلدردیلر کی، اوستونده‌‌کی هر وطنداش سنین ‏بیر اربابیندان خوش و عالی حیات کئچیرردی. بلی، عزیزیم آزاد سوکوتی، سن بیر مزار کیمی سوسسان دا من سؤزومو دئیه‌جگم. بیزیم ‏حیاتیمیز بیر قارا قوروشا دگمز!.. چونکی بیزجه حیات یئمکدن، یاتماقدان، یئنه یئمکدن و یاتماقدان عبارتدیر. بیز اؤلوم قاپیمیزی دؤین ‏گونه کیمی ده بئله یاشایاجاییق. بیز اؤلمک اوچون یاشاییریق. یاشاماق اوچون اؤلن اینسانلاردان خبرسیزیک!.. بونا گؤره ده جنازه‌میز ‏قبره چاتمامیش بیزی اونوداجاقلار. سنی ده، منی ده، بیزیم تانیش و دوستلاریمیزی دا. یوخ، بلکه بیر سنی یاد ائد‌ن تاپیلدی. دئیه‌جکلر کی، ‏درزی آزاد یاخشی یاماق سالاردی. الله رحمت ائله‌سین!‏

اؤزومو دوکاندان کوچه‌یه آتارکن اونون سسینی ائشیتدیم.‏

- فردا، فردا!‏

جاواب وئرمه‌ییب چیخیب گئتدیم. بیر مودت سونرا بو حرکتیمین پئشمانچی‌لیغینی چکمگه باشلادیم. من بو یازیغی نیه اینجیتدیم؟.. اونون ‏تقصیری ندیر؟ بیر کؤنلو کی، تیکه بیلمه‌یه‌جکسن، نیه ییخیرسان؟ - دئیه دوشوندوم. گون باتیب قاش قارالانا قدر کوچه‌لری دولاندیم. ‏شئیلریمیزی حيه‌طه آتیلمیش گؤره‌جگیم فیکری ایله ائوه قاییتدیم. آنام آستانادا اوتوروب منی گؤزله‌ییردی.‏

- نه وار، آنا، هله اربابین آدامی گلمه‌ییب کی؟
- گلمیشدی، اوغول.‏
- نه دئدی؟ ‏
- نه دئیه‌جک، پولونو آلیب گئتدی. ‏
- پولو هاردان تاپدین، آنا؟ ‏
- نئجه هاردان تاپدیم، اوغول! آزاد گتیردی، دئدی کی، سن وئرمیسن.‏

من بارماغیمی دیشله‌دیم. آنامین قولوندان توتوب ایچری آپاردیم. سونرا آزادلا گؤروشدوکده‌ تشکور ائتدیم. کئچن کوبود رفتاریم اوچون عذر ‏ایسته‌دیم. او هئچ بیر سؤز دئمه‌دی، گؤزلرینی بیر نؤقطه‌یه دیکیب دوردو.‏

بیر آی سونرا آنامی دا کنده‌ گئتمگه راضی سالدیم. سلیمه خانیم و آزادلا حالاللاشیب تبریزدن آیریلدیق.‏

‏***‏
تام بئش ایل من آزادی گؤرمه‌دیم. نه او کنده‌ گلدی، نه ده من تبریزه گئتدیم. بونا باخمایاراق تبریزه گئدنلر واسيطه‌سیله اوندان خبر ‏توتوردوم، اؤزومدن ده اونا خبر چاتدیریردیم. بو بئش ایلده چوخ سولار آخمیش، چوخ احوالاتلار باش وئرمیشدی. جاهان حربی ‏باشلامیش، رضا شاه تاخت-بتاجدان ال چکه‌رک ایرانی ترک ائتمیش، پولیس، ژاندارم و آغزی یئللی مورتجعلرین ظولمو خئیلی آزالمیش، ‏موختلیف حیزبلر، ایتحادیه‌لر مئیدانا چیخمیشدی. آذربایجانین ایستر شهر، ایسترسه کندلرینده‌ جاماعات حرکته گلمیشدی. ایجلاسلاردان، ‏میتینقلردن باشقا، ائولرده ده آزادلیقدان، یاخشی یاشاییشدان، علمدن، آنا دیلیندن دانیشیردیلار. نهایت ۱۹۴۵- جی ایل سئنتیابر آیی‌نین ۳-ده ‏آذربایجان دموکراتلارینین دئکلاراسییاسی اینتیشار تاپدی.‏

تئز بیر مودتده‌ بیزیم کندده ده دموکرات تشکیلاتی یاراندی. من ده باشقا یولداشلاریم کیمی توده‌دن دموکراتا کئچدیم. تئزلیکله منی ‏کندیمیزده‌کی دموکرات تشکیلاتی‌نین صدری سئچدیلر. من گونلریمین نه جور گلیب گئتدیگینی بیلمیردیم. بیز آذربایجان اوفوقلرینده‌ ایشیقلی ‏بیر گونش دوغدوغونو حيس ائدیردیک. بو گونش هامی‌نین قلبینی بؤیوک بیر اومیدله دولدوروردو. حاديثه‌لر ده چوخ شيدتله اینکیشاف ‏ائدیردی. بیر نئچه آی سونرا بیز کندده میتینق کئچیریب آذربایجان کونقرئسینه نوماینده‌لر سئچدیک. نوماینده‌لر ایچینده‌ من ده وار ایدیم.‏

نویابر آیینین ۱۸-ده بیز تبریزه گلدیک. من تبریزی نه قدر دگیشمیش گؤردوم.‏

کوچه‌لرده غئیری-عادی بیر جانلانما و حرکت واردی. اورگیم، آزادی گؤرمک هوه‌سی ایله دؤگونوردو. ائله بیرینجی گون کؤهنه ‏حيه‌طیمیزه گئتدیم، سلیمه خانیمی گؤردوم. آلنیمدان اؤپدو، آنامی خبر آلدی، آغلادی. آزادی سوروشدوم.‏

- تبریزده یوخدور، - دئدی، - زنجانا گئدیب، دموکرات دوزلتمگه گؤندریبلر. آخی، ایندی او دا دموکرات‌دیر. من ده دموکرات اولموشام، ‏اوگول. اللها توکل. دئییرلر کی، گرک آذربایجانا آزادلیق آلاق. هامییا ایش وئرک، هامی‌نین چؤرگی اولسون. اوشاقلار اؤز دیلیمیزده ‏اوخوسون. خوشوما گلدی. گئتدیم یازیلدیم. ایندی ده کومیته‌میزده ایجلاس اولاجاق، گل اوتور، سنه بیر ایستکان چای وئریم، سونرا ‏گئده‌رم.‏

من سئوینج، حئیرت و تعجبومو گیزله‌ده بیلمه‌یه‌رک:‏

- ساغ اول، سلیمه خالا،- دئدیم. - گئت، ایجلاسا گئجیکمه. تأسوف کی، آزادی گؤره بیلمه‌دیم. مندن اونا سلام دئیه‌رسن.‏

- دئيه‌ر‌م، اوغلوم، دئیه‌رم. سن ده گئجه‌نی هئچ یئرده قالما. ائویمیزه گل، گؤزله‌یه‌جگم، گل ها، - دئییب گئتدی. من ده درین فیکره دالمیش ‏حالدا مرکزی کومیته‌یه قاییتدیم. اورادا منه تبریزه کؤچمگی، مرکزی کومیته‌نین تعلیماتچی‌سی اولماغی تکلیف ائتدیلر. خالق کونقرئسی ‏قورتاران کیمی من کنده‌ قاییتدیم. بیر مودتدن سونرا تشکیلاتین ایشلرینی تحویل وئردیم. آنامی گؤتوروب تبریزه کؤچدوم. یئنه ده کؤهنه ‏ائویمیزی کیرایه ائتدیک. آنام، باشقا یئره گئتمک ایسته‌مه‌دی - اولدن اؤیرنمیشم، سلیمه خانیم دا اورادادیر، - دئدی. من ده راضی اولدوم. ‏سلیمه خانیم بیزیم گلیشیمیزدن چوخ سئویندی. آزادین ایگینی سیزدن آلیرام، دئییب آغلادی. آنام اونا تسکین‌لیک وئردی.‏

- نه اولاجاق، - دئدی، -اینشاللاه تئزلیکله آزاد دا قاییدار، بیر ایش، بیر تیکه چؤرک صاحيبی اولار. ائولندیررسن، سن ده بیرچگی‌نین آغ ‏واختیندا بیر گون گؤررسن.‏

- نه بیلیم، دئییرلر کی، زنجان طرفده‌ قاریشیقليق‌دیر. ذولفقاری قان-قان دئییر. باشینا آدام ییغیب دموکراتلارلا ووروشور.‏

بورادا من سؤزه قاریشدیم:‏

- قورخما، سلیمه خالا. ذولفقاری-زاد بیر غلط ائله‌‌یه بیلمز. بیر خالق کی، آزادلیق اوچون آیاغا دوردو، اونو یاتیرماق آسان ایش دئییل.‏

تبریزه کؤچندن سونرا ایشدن باشیم آچیلمیردی. گئجه‌لری ده مرکزی کومیته‌ده ایشله‌ییردیک. مجلیس و دؤولت ایشینی ترتیبه سالیر، ‏کندلرده دموکرات تشکیلاتلارینین مؤحکم بیر قایدا و نیظام اوستونده‌ قورماق تدبیرلری گؤروردوک. او گونلر بیزده تصویره‌گلمز روح ‏یوکسکلیگی واردی. ائله بیل کی، قووه‌‌میز ده بیره- مین آرتمیشدی. یورولماق بیلمیردیک. ایشلرین بو شيدتلی زامانیندا زنجاندان پیس ‏خبرلر گلیردی. بیر یاندان ذولفقاری، بیر یاندان دا تهران مورتجعلری اورادا جوربجور فسادلار تؤره‌دیردیلر. دموکراتلاری اؤلدورور، ‏آیاقلارینی ناللاییر، آلینلارینا اودلو دمیر باسیردیلار. آذربایجانین هر طرفیندن ناراضی و مورتجع عونصورلر ذولفقارینین باشینا ‏توپلانیردی. بئله بیر زاماندا مرکزی کومیته بیر نئچه یولداشیمیزی زنجانا گؤنده‌رمگی قرارا آلدی. گؤندریلنلرین ایچینده‌ من ده واردیم. من ‏تبریزدن چیخمامیش سلیمه خالایا باش چکمگی اؤزومه بورج بیلدیم. او، آزادا سلام گؤنده‌ردی. بیر جوت جوراب، بیر ده یون شريف ‏بوکوب وئردی. سویوقدور، اونا یئتیر، دئدی. من ده اونو آناما، آنامی دا اونا تاپشیردیم. هر ایکی‌سینه اورک-دیرک وئریب یولا دوشدوم.‏

صاباحی‌سی گون بیز زنجانا چاتدیق. شهر دموکراتلارین الینده‌ ایدی. ذولفقاری نئچه گون اول شهردن چیخیب قاچمیشدی. باشینا ییغدیغی ‏آداملارلا جنوب طرفده‌‌کی کندلرده تئررور یارادیر، زنجانا هوجوم ائتمگه حاضیرلاشیردی. اونون بو فیکرینی پوزماق اوچون زنجانین ‏دموکرات حکومتی فدایلردن بیر نئچه دسته جنوبا گؤندرمیشدی. آزادین بو دسته‌لردن بیرینه باشچیليق ائتدیگینی من زنجاندا اؤیرندیم. ‏دوغروسو نئچه ایلدن بری آیریلدیغیم و هله ده فیکریمده‌ ساکیت، حدسیز درجه‌ده مولاییم بیر آدام کیمی جانلانان آزادی چوخ گؤرمک ‏ایسته‌ییردیم.‏

اونون ایندی نه حالدا اولدوغونو، نلر دوشوندوگونو، نه جور دگیشدیگینی تصوور ائتمگه چالیشیردیم. لاکین آیدین بیر قرارا گله بیلمیردیم. ‏او بیری طرفدن ده کؤهنه بیر یولداش، بیر قارداش کیمی کؤنلوم اونو ایسته‌ییردی. ائله بو زامان زنجانا خبر گلدی کی، ذولفقاری ایله ‏فدایلرین ایلک دسته‌سی. «خ» کندینین یاخینلیغیندا قارشیلاشمیش‌دیلار. آزجا آتیشمادان سونرا ذولفقاری کنده‌ چکیلمیش و اطرافی ‏مؤحکملتمیش‌دیر... فدایلر دسته‌سی کندی دؤرد طرفدن محاصره‌یه آلمیشدیر. بو دسته‌نین باشچی‌سی آزاد ایدی. چوخ گرگین و مسولیت‌لی ‏بیر وضعیت یارانمیشدی.‏

بیز فدایلرین موطلق غلبه‌سینی تامین ائتمگی و مومکون قدر آز تلافات وئرمگی دوشونوردوک. همین گئجه‌نی بیز زنجاندان چیخدیق و ‏آتیشمانین شيدتلی زامانیندا گلیب آزادین دسته‌سینه چاتدیق. آزاد فدایلری اوزون مودت کندین اطرافیندا، آچیقليقدا، سویوق هاوادا ساخلاماغین ‏چتینلیگینی گؤره‌رک دؤرد طرفدن کنده‌ هوجوما کئچمیشدی. برک آتیشما گئدیردی، فدایلردن بعضیلری حتی کندین ایچینه گیرمیشدی.‏

ذولفقاری، دئیه‌سن، کندی راحتجا وئرمک ایسته‌میردی. اونلار جيدی مقاومت گؤستریردیلر. لاکین فدایلرین تضییقی گئتدیکجه آرتیردی. ‏بیر نئچه ساعت سونرا قاش قارالاندا شرق طرفدن آزاد اؤزو قاباقدا اولماقلا فدایلر کنده‌ دولوشدولار. بو زامان ذولفقاری آغیر تلافاتدان ‏سونرا بیر نئچه نفرله کندین غرب طرفیندن قویوب قاچدی و آرادان چیخدی. بیز همین ووروشمادا آزادین یارالاندیغینی خبر آلدیق.‏

من تئز اؤزومو اونا چاتدیرماغا چالیشدیم. بو منیم بئش ایللیک آیریليقدان سونرا اونونلا ایلک و سون گؤروشوم اولدو. اونو کند ائولریندن ‏بیرینده‌ بیر فرشین اوسته اوزاتمیشدیلار. باشی‌نین آلتیندا یاستیق واردی. چوخاسینی اوستونه سالمیش، بئش‌آچیلان توفنگینی یانینا ‏قویموشدولار. اونون اطرافیندا حالقا وورموش فدایلردن کیمیسی اوتورموش، کیمیسی امره مونتظير دورموشدو. من ایچری گیرن کیمی ‏اونون اوزونه باخدیم. آغارمیش حالدا گؤزلرینی یومموش و سس‌سیزجه اوزانمیشدی. من یاواش آددیملارلا اونون باشی اوستونه گلدیم، دیز ‏چؤکوب الینی الیمه آلدیم، آلنیندان اؤپدوم.‏

- آزاد، سنه نه اولوب؟

او، حئیرت و تلاشلا گؤزلرینی آچدی. اوزومه باخدی. بوتون سیماسی غریبه بیر تبسومله ایشیقلاندی. مهریبان‌لیقلا باشینی دیزیمین ‏اوستونه قویوب:‏

- بو ساعت سنی دوشونوردوم، - دئدی، - نه یاخشی گلدین. یوخسا بو دونیادان اورگی نیسگیللی گئده‌جکدیم.‏

- نه دانیشیرسان. آزاد، قارداشیم؟ - دئدیم، -بیز هله ایندی یاشاماغا باشلاییریق. دونیادان گئتمک ندیر، بو نه سؤزدور سن آغزینا ‏گتیریرسن؟.. سنه نه اولوب، هارادان یارالانمیسان؟

او، الی ایله ساغ چیگنی‌نین آلتینی گؤستردی. گولله قاباقدان دگیب دالدان چیخمیشدی.‏

جیگرلرینی ده زده‌لمیشدی. من اونا تسکین‌لیک وئرمک ایسترکن او، سؤزومو کسدی:‏

- بونلارا احتیاج یوخدور، - دئدی. - من اؤلورم. آرتیق آیاقلاریمین سویودوغونو حيس ائدیرم. سؤزومو کسمه، منه یاخشی قولاق آس، من ‏دانیشماق ایسته‌ییرم. یادیندادیرمی، فردا، بئش ایل بوندان اول تبریزده، درزی دوکانیندا سن مندن نه اوچون یاشاییریق، حیاتین معناسی ‏ندیر، دئیه سوروشموشدون؟ اوندا من سنه جاواب وئرمه‌میش، سوسموشدوم. سن ایسه منیم بو جور شئیلری قانمادیغیمی گومان ائده‌‌رک ‏آجیقلانیب گئتمیشدین، یادیندادیرمی؟.. لاکین او زامان من ده سنین کیمی دوشونوردوم.‏

من دوشونوردوم کی، حیاتیمیزین معناسی وطنیمیزین سعادتی اوچون چالیشماقدادیر.‏

اما او زامان من دانیشا بیلمه‌میشدیم. چونکی دانیشماقدا دا بیر معنا یوخ ایدی.‏

ایندی ایسه سنه دئییرم، قارداشیم فردا، سیزه دئییرم قارداشلاریم (او، آزجا بویلانیب فدایلری گؤزدن کئچیردی)، بلی سیزه دئییرم. بیزیم ‏هامیمیزین سعادتی، باخ، بو آلچاق داخمالارین آزادلیغیندا، بو دوغما یوردون، بو آنا تورپاغین ایستیقلالیتینده‌‌دیر. یئره قویمایین او ‏توفنگلری کی، اونلاری بو دوغما تورپاق سیزه تاپشیرمیش‌دیر. بیر زامان بو اوغلان، مقصدسیز، آمانسیز کئچن حیاتی حئیوانی حیات ‏آدلاندیرمیشدی. بو سؤزلرده‌کی بؤیوک معنا حیاتین معناسی‌دیر. بلی، حئیوان کیمی یاشاماق ایسته‌مه‌ینلر گرک وطنلرینین اؤولادی ‏اولسونلار. من اؤلورم، فردا، اما من یاشاماق اوچون اؤلورم. اؤلمک اوچون یاشایانلارین دؤورو قورتاردی، بوندان سونرا زامان ‏بیزیمدیر، یاشاماق اوچون اؤلمگه حاضر اولانلاریندیر!..‏

او، آزجا دایانیب اودقوندو، یئنیدن آهسته-آهسته داوام ائتدی:‏

‏- آنام، یوردوم، دوغما آذربایجان، منی باغیشلا!.. سنه ده آز فایدا وئردیم، آز یاشادیم، تئز اؤلدوم! - دئییب قالخدی و فرشین اوجونو ‏قالدیراراق تورپاغی اؤپدو.‏

- اؤپونوز، سجده‌‌یه قاپیلیب هامینیز بو تورپاغی اؤپونوز! بیزیم از‌لی و ابدی بئشیگیمیز بودور.‏

من اونو قوجاقلایاراق یئرینده‌ اوزاندیردیم.‏

- ساکیت اول، آزاد، اؤزونو اوزمه، قارداشیم! - دئدیم. اؤزوم ده بیلمه‌دن گؤزومدن سوزولن یاش دامجیلاری اونون آلنینا دوشدو. او، ‏کیرپیکلرینی قالدیریب منه باخدی و یئنه ده گولومسه‌دی:‏

- بودور حیاتین معناسی، - دئدی. -دؤوره‌مده‌ سيلاح یولداشلاریم، باشیمین اوستونده‌ مسلک قارداشیم، یانیمدا وطنین آزادلیغی اوچون ‏قالدیریلمیش سيلاح. بو، شرفلی اؤلومدور، آزاد!.. عزیز قارداشلاریم، منیم قبریمی اوجا بیر یئرده قازارسینیز. ائله یئرده قازارسینیز کی، ‏اورادان آذربایجانین گئنیش چؤللری، دورو چایلاری، گوللو چمنلری و باغلاری گؤرونسون. ائله یئرده قازارسینیز کی، قبریمین اوستونه ‏گلن آدامین نظرلرینده‌ گئنیش اوفوقلر آچیلسین. هم ده او یئری بؤیوک یول کناریندا سئچرسینیز. قوی گله‌جگین آزاد نسیللرینین آیاق سسی ‏قبیرده ده اولسا قولاقلاریما چاتسین. بلکه اونلار دا بیزی رحمتله یاد ائتدیلر. ائله‌‌دیرمی فردا؟..‏

من آرتیق اؤزومو ساخلایا بیلمه‌یه‌رک آغلایا-آغلایا:‏

- یوخ، آزاد، گله‌جک نسیللرین یاشاماسی اوچون اؤلنلر ابدی حیات قازانیرلار، -دئدیم. آلنینا خفیف بیر تر گلنده‌ او، گؤزلرینی بیر داها منه ‏طرف چئویردی:‏

- آنامی اؤپ، اؤلدوگومو اونا سؤیله‌مه، یازیق‌دیر. -دئدی و ابدی اولاراق گؤزلرینی یومدو.‏

من قئیری-ایختیاری آیاغا دوردوم. اوزلرینده‌ سرت بیر ایفاده، گؤزلری غضبله یانان فدایلره باخدیم:‏

- قارداشلاریم، گلین سلاحلاریمیزی اورگیمیزه باسیب اونون پاک روحو قارشیسیندا آند ایچک. آند ایچک کی، اؤلوم بیزی آذربایجانین ‏سعادتی یولوندان، بؤیوک آمالیمیز یولوندان دؤندره بیلمز!.. یادیمیزدا ساخلایاق کی، اونون هله سویومامیش قانی بیزی اینتیقاما چاغیریر، ‏آزادلیق یولوندا مرد دورماغا چاغیریر. ذولفقاریلره اؤلوم!.. خاینلره لعنت!.. عشق اولسون قهرمانلارا! خالقین یارالی قلبینی آنجاق اونلار ‏ساغالدا بیلر، آنجاق اونلار آزادلیق بایراغینی اوجالارا قالدیرا بیلر!.. یاشاسین آزادلیق!..‏

فداییلر بیر سسله:‏

- یاشاسین آزادلیق! - دئیه قیشقیردیلار و توفنگلرینی هاوایا قالدیردیلار.‏

‏***‏
بیز اونو، اؤز وصیتینه گؤره اوجا بیر یئرده باسدیردیق. بو یول تبریزله زنجانی بیرلشدیرن بؤیوک یولو قوینونا آلمیش تبریز گدیگی‌دیر. ‏اونون ان اوجا تپه‌سینده‌‌کی قبرین اوستونده‌ دوران آدامین نظرلرینده‌ بؤیوک اوفوقلر آچیلیر، اورادان آذربایجانین هم جنوب، هم ده شیمال ‏ساحه‌لری گؤرونور.‏

بیر نئچه گون سونرا من تبریزه قاییتدیم. سلیمه خالا آزادین منیمله گلمه‌دیگینی گؤردوکده‌ ناراحات اولدو. من اونون وصیتینه عمل ائد‌رک ‏اؤلومونو آنادان گیزلتدیم. زنجاندا برک مشغول اولدوغونا، ایشینی قورتاران کیمی موطلق گله‌جگینه ایناندیردیم. سلیمه خانیم ایندی ده اونا ‏جوراب توخویور، یاخشی بیر خؤرک بیشیرنده‌ اونو یاد ائدیب دورور، صبیرله یولونو گؤزله‌ییر.‏

آزادین حیاتی و اؤلومو گؤزلریم اؤنونده‌ جانلاندیقجا حیاتین قریبه سیرلرینی و درین معنالارینی منه خاطيرلادیر.‏

باکى 1946‏

Mirzə İbrahimov
AZAD


Həyatın qəribə sirləri vardır. Mən həmişə o hadisəni xatırlarkən, hələ mənasını dərk etmədiyimiz sirlər ‎həyatda çox-çoxdur, deyə düşünürəm... Mən sirr deyərkən təbiətin kəşf olunmamış gizli qüvvələrinə işarə ‎etmirəm. Bizim gündəlik, adi həyatımızda baş verən yüzlər və minlərlə hadisə bizə çox zaman sadə və təbii ‎görünür. Onlarda gizli bir məna axtarmaq da adamın fikrinə gəlmir. Lakin dərindən nəzər saldıqda biz bu adi ‎və məlum hadisələrdə nə böyük sirlər, nə böyük mənalar tapırıq.‎

Azad mənim uşaqlıq və gənclik yoldaşım idi. Bir həyətdə doğulmuş, bir həyətdə böyüyüb məktəbə ‎getmişdik. Gəncliyimizin də böyük bir qismini bir yerdə keçirmişdik. Uşaqlıqda bir-birimizlə yaxşı ‎oynadığımız kimi, dalaşdığımız zamanlar da olmuşdu. Lakin belə zamanlar çox tez unudulmuşdu. Çünki biz ‎bir evin uşağı kimi tərbiyə almış və bir- birimizə doğma qardaşdan artıq ünsiyyət bağlamışdıq... Ikimiz də ‎təqribən eyni şəraitdə yaşadığımız üçün bir-birimizin xasiyyətini yaxşı bilirdik. Onun sakit və lal-dinməzliyi ‎mənim nəzərimdə təbii bir şeydi. Mən bunda heç bir pis məna görməzdim. Lakin böyüdükcə onun bu ‎xasiyyəti mənim acığıma gəlməyə başlayırdı. Hərdənbir qızışanda:‎

‎-Azad, bir hərəkətə gəl, de, danış, gül, ağla,-deyə yaxasından tuturdum. -Ölü kimi oturub gözlərini yumursan. ‎Söz danışan da bilmir ki, söz sənin acığına gəlir, yoxsa xoşuna. Dediyindən razısan, ya narazı. Dirisənsə bir ‎diriliyini göstər, ay rəhmətlik oğlu!‎

Mənim bu cür məzəmmətim də ona təsir etməzdi. Kirpiklərini qaldırıb qaşlarının altından mənə baxar, yenə ‎ya gözlərini yumar, ya da məchul bir nöqtəyə dikib durardı.‎

Çox qəribədir ki, bu xasiyyət onda lap uşaqlıqdan qalma bir xasiyyət idi. Mənə elə gəlirdi ki, Azad, ana ‎bətnindən lüt-ətcə bu soyuq dünyaya (o, qışda doğulmuşdu) qədəm qoyduğu zaman belə səsini ‎çıxarmamışdır. Bütün doğulanlar bir səs çıxardıqları halda o elə beləcə lal-dinməz dünyaya gəlmişdir. Qışın ‎soyuğu da onu dilləndirə bilməmişdir. Hətta bir dəfə yarızarafat, yarıgərçək anası Səlimə xanımdan, ‎doğulanda onun ağlayıb, ağlamadığnı soruşmuşdum. Arvad gülümsəyərək əli ilə onun başını sığallamış və ‎cavab verməmişdi.‎

Yoldaşlar arasında çox vaxt onu adı ilə çağırmazdılar. Sükuti deyib durardılar... Hətta sonradan tanış olanlar ‎adının Azad olduğunu da bilməzdilər. Sükuti gəldi, Sükuti getdi deyərdilər. Bu təsadüfi sözü də sonralar o ‎özü üçün sicilli seçmişdi: Azad Sükuti!..‎

Bəzən mənə elə gəlirdi ki, onun üzündəki bulud, keçirdiyi ağır günlərin qubarıdır. Axı, o, dünyaya gəldiyi ‎zamandan xoş gün görməmişdi... Aclıq, ehtiyac, soyuq otaq, torpaq döşəməyə salınmış yırtıq həsir,—gözünü ‎açdığı gündən gördüyü bu idi. Azad, doğulmamışdan iki ay əvvəl atası ölmüşdü. Anası Səlimə xanım evdə ‎tək qalmışdı. Çünki o da yetim idi, əri də. Təbrizlilər demişkən ikisi də lat-lütün biri idi. Kişinin ölümündən ‎sonra arvad qapılara düşüb iş axtarmalı olmuşdu. Birinin ev-eşiyini təmizlər, birinin paltarını yuyar, birinə yun ‎çırpardı. Azadı da elə şəhərin ərbablarından birinin evində yun çırpan yerdə doğmuşdu... Uşaq olandan sonra ‎o bir həftə belə rahat yorğan- döşəkdə yata bilməmişdi. Acından ölməmək üçün dördgünlük uşağı bələyə ‎büküb yenə qapılara düşmüşdü. Bu qayda ilə bir qarın ac, bir qarın tox o, Azadı böyütmüşdü. Dünyada ‎yeganə ümidi və həyatının məqsədi o idi. Ondan əziz, ondan mehriban bir şey yox idi. Səlimə xanım Azadı ‎yalnız bir oğul kimi yox, həm də dünyada bir pənah, bir qohum, bir ata, bir qardaş kimi istəyirdi. Azada ‎baxdıqca, bütün bu nakam hisslər onun ürəyində baş qaldırırdı.‎

Yaxşıca yadımdadır... Bizim beş-altı yaşımız olanda hər axşam Səlimə xanım yatmamışdan qabaq bizə nağıl ‎danışardı.Onun nağıllarına qulaq asa-asa bizi yuxu aparardı. Sabah nağılın məbədini soruşardıq. O yenə ‎başdan başlayardı. Yenə bizi yuxu aparardı. Hər axşam o məni qucağına alıb divarın o üzündəki anama ‎verərdi. Onun nağılları hərdən bir xəyal kimi, bir yuxu kimi yadıma düşür. Ayırd edə bilmirəm. Bir nağıldakı ‎hadisəni o birisilə qarışdırıram. Amma yenə də bu xatirə mənə çox şirin və xoş görünür. Ara-sıra Səlimə ‎xanım nağılı kəsər, bizə layla deyə-deyə həzindən oxuyardı. Aman, dostum. Bu səs bizə nə qədər mehriban ‎görünərdi!.. Onun nəvazişkar, munis və ahənglə dolu mahnıları indi də harada isə qəlbimin dərinlərində ‎səslənməkdədir... Indiyə qədər heç bir musiqi, heç bir mahnı onlar qədər ruhumu oxşamamışdır. Mənə elə ‎gəlir ki, o xəyalat dünyasında aldığım bir ləzzət imiş ki, təkrarı heç bir zaman mümkün olmayacaqdır.‎

Bəzən də o, nağıl yerinə bizə anlaşılmaz görünən sözlər söyləyirdi. Mən onun gah şikayətləndiyini, qarğışlar ‎yağdırdığını, gah da kiməsə yalvardığını eşidərdim. Lakin o, bütün bunları oxuya-oxuya, mahnılar içində ‎əridə-əridə axar çay şırıltısını andıran bir musiqi yaradırdı. Xəyalımızı onun sözləri yox, hara isə uzanıb gedən ‎həzin və ahəngdar səsi çəkib aparırdı. Biz nə zaman yuxuya getdiyimizi bilməzdik.‎

Bir dəfə adi payız axşamlarından birində o bizim başımızı dizi üstə alaraq yenə həzin- həzin oxuyur, söylənir, ‎mahnılar deyirdi. Yarpağı tökülmüş ağaclardan, qərib və yuvasız quşlardan, arxlara dolmuş xəzəllərdən ‎danışır, tez-tez Azadın adını çəkir, gah da əyilib üzündən öpürdü. Mən yuxuya getdikcə onun uzaqlardan ‎gələn səsini eşidirdim. Qulağıma kəsik-kəsik sözlər gəlirdi. Tək balam, yuvamın quşu balam. Yurdumun daşı ‎balam. Azad isə sakit-sakit yuxulayırdı.‎

Böyüyüb ağlım bir şey kəsəndə mən Azadın Səlimə xanım üçün doğrudan da həyatda yeganə ümid ‎olduğunu anladım... Yox, mən bundan da artıq bir şey anladım. Mən anladım ki, bu yazıq arvadın bütün ‎həyat telləri Azadın varlığına bağlıdır. Bunu anladıqdan sonra da təəssüf etməyə başladım. Azadda ‎Səlimənin arzu və ümid etdiyi bir həyatı quracaq qabiliyyət görmürdüm... Qaradinməz Azad bədbəxt bir ‎ananın ayağını qapılardan kəsib ona bir tikə çörək və bir isti ocaq düzəldə biləcəkmidir, deyə düşündükdə, ‎fikrimdə “yox” qərarına gəlirdim...‎

Məncə, həyat girdabında Azad əl-qol açacaq qüvvəyə malik deyildi... Ondan yüz dəfə zirəklərini ac və susuz ‎qoyan ictimai həyat və mühitimizə baxır, onun qırx başlı əjdahalarını görür və Səlimə xanımın halına qəlbən ‎yanırdım. Azadı udacaqdılar... Diri- diri yeyəcəkdilər. Onun meydandan çıxması üçün uzaqlara demirəm, ‎bircə gün Təbriz bazarına gedib qolunun üstə iki corab qoyması kifayət idi. Mənim Azadda tapdığım ‎keyfiyyət bu idi. Mən onda başqa bir keyfiyyət, başqa bir məna axtarmazdım.‎

İki il o mənimlə bir yerdə məktəbə getdi... Orada da o heç kəsə qoşulmaz, tənəffüslərdə bütün uşaqlar bir-‎birlərilə oynadığı halda, o bir küncdə durub baxardı. Müəllim ona bir sual verərsə qıpqırmızı olardı. Lap yaxşı ‎bildiyi bir şeyi belə söyləyə bilməzdi. Doqquz yaşı olanda anası onu oxuda bilməyib məktəbdən aldı. ‎Qonşuların köməyi və yalvar-yaxarla Təbrizin Liləvan küçəsindəki kiçik bir dərzi şagirdliyinə düzəltdi. Illər ‎gəlib keçdi, mən orta məktəbi qurtardım, o, yerindən tərpənmədi. Bir daş kimi dərzi dükanında düşüb qaldı. ‎Onun dərzi şagirdi olması, təbiidir ki, bizim əlaqəmizi kəsmədi. Əksinə, böyüdükcə bizim ünsiyyətimiz daha ‎da artdı.‎

Həyat bizi daha da yaxınlaşdırdı. Həyatın hadisələri məni haldan çıxardığı bir zamanda, o bu hadisələrə qarşı ‎sakit, laqeyd görünərdi. Heç bir ehtiyac, heç bir dərd onun adi halını pozmadı. Bir axşam evimiz şam ‎tapmasaydı, mən deyinməyə başlardım. O isə bütün günü ac qalmış olsa belə bir kəlmə söz danışmazdı. ‎Bununla belə mən istər şad və istər qəmli zamanlarımda, başqa birisi ilə danışmaq, söhbət etməyə ehtiyac ‎duyduğum zamanlarda, həmişə onu axtarıb tapardım. O mənim hər cür sözümə dözərdi. Özü də eyni bir ‎vəziyyət, eyni bir sakitliklə mənə qulaq asardı. Istər yaxşı sözlər danışım, istər pis, fərqi yox idi.‎

Acıqlı olduğum günlərdən birisi yadıma düşür. Kirayə pulunu gecikdirdiyimiz üçün ərbab bizi evdən ‎qovmaqla təhdid etmişdi. Pul yox idi. Qazanmağa da iş tapılmırdı. Küçələri boş-boş gəzib yorulduqdan sonra ‎Azadın yanına getdim.‎

‎-Azad, -dedim, -dərd ürəyimi dağıdır. Ağlamaq istəyirəm. Gözlərimdən yaş gəlmir. Bu nə güzaran, bu nə ‎dirilikdir? Azad! İşləməyə yer yox, danişgahda oxumağa imkan yox, oğurluqmu edim, qardaş? Əlim sağ, ‎qolum sağ, özümdə dağ gücü hiss edirəm, mən nələr edə bilmərəm? Əlimdən nə gəlməz? Nəyə gücüm ‎çatmaz? Vallah, od dəryasını yar keç desələr, keçərəm! Bəs indi də işləməyəndə mən nə zaman ‎işləyəcəyəm?.. Hara gedim, tiryəkxanayamı?..‎

O nə isə tikirdi. Mən sözə başlayarkən əl saxlayıb ani olaraq üzümə baxdı, yenə iynəsini götürərək öz işilə ‎məşğul oldu. Söz bura çatan kimi o, iynəsini yerə qoyub sakit nəzərlərini mənə çevirdi.‎

‎- Azad, -dedim, -bizim hərəmizin iyirmi dörd yaşımız var. Iyirmi dörd! Kim bilir, bəlkə də biz ömrümüzün ‎yarısını yaşamışıq. Bəlkə də lap bir illik ömrümüz qalır. Bu iyirmi dörd ildə biz nə görmüşük? Bizdən ‎soruşsalar ki, həyat nədir, nə üçün insan dünyaya gəlir və bir müddət sonra yox olur, ölüb gedir, deyən bir ‎fikir son günlər mənə rahatlıq vermir, bir il və ya bir ay sonra ölə biləcəyimi təsəvvür etdikdə, məni vahimə ‎basır. Həyatda mən nə gördüm, nəhayət, nə qoyub gedirəm?.. Ölən günün sabahısıca bizi unudacaqlar. Bir ‎daş da yonmamışıq ki, ona baxanda bizi xatırlasınlar. Bizim üçün həyat nədən ibarət olmuşdur?.. Idraksız ‎uşaqlıq dövründən sonra başlanan aclıq, ehtiyac və avaraçılıqdan başqa biz nə görmüşük?..‎

Mənə elə gəlir ki, bir quşun, bir qarışqanın həyatı bizimkindən daha faydalı, daha ağıllıdır. Biz heç bir şey ‎gözləmədən, heç bir şey arzu etmədən, məqsədsiz, qayəsiz bu günü sabah eləmişik. Səhər bütün heyvanlar ‎yuxudan duran kimi biz də yuxudan durmuşuq. Bütün heyvanlar kimi tövləmizdən çıxmış, avara-avara ‎dolanıb gün batanda yenə yatmışıq və bu qayda ilə günlərimizi keçirmişik. Bir tikə çörək, qışda bir manqal ‎kömür dərdindən başqa hansı bir fikir, hansı bir əməl qəlbimizi döyündürmüşdür? Məgər həyat budur?.. ‎Yaşayışın qayəsi budurmu?..‎

Sən elə bilmə ki, məni danışdıran pulsuzluq və ya aclıqdır. Yox, Azad!.. Fikrimdə başqa şeylər dolanır. Bizim ‎bu fasid mühitə baxıram, ürəyim bulanır. Sahibi-mənsəblərimizi götür. Onlardan bəzilərini mən tanıyıram. ‎Hətta məişət və tərzi-təfəkkürlərinə də aşınayam. Onlar yaşayışın mənasını məgər bizdən artıq qanmışlar?.. ‎Hansı əməl üçün onları öldükdən sonra yad edəcəklər? Tiryəkə və fahişəliyə rəvac verdikləri üçünmü?.. Bir ‎heyvanın həyatı onların həyatından daha faydalıdır. Heç olmazsa heyvanın bir şeyə xeyri olur. Onlar isə ‎yeyir, yatır, işsizlikdən şişir, toxluqdan harınlıq etməyə başlayır, xalqa min cür əziyyət verirlər. Heç olmazsa ‎bir tikə çörək dərdi bizim fikrimizi məşğul edir!..‎

Onların başı nə ilə məşğuldur?.. Cəmiyyətimizdəki pis əməllər, pozğun ehtiraslar məgər onlardan çıxmır?.. ‎Tutaq ki, yedilər hər il otuz batman düyünün plovunu, beş batman yağı, on beş qoyunu yedilər, hər ay bir ‎xanımın ağuşunda gecələrini səhər etdilər. On il, iyirmi il, otuz il ömürlərini mütəmadi bu minvalla keçirtdilər. ‎Nə olsun?.. Bir səhər yuxudan duran kimi yenə yemək istəyəcəklər, həm də bizdən artıq acgözlüklə özlərini ‎plovun üstə atacaqlar, bir arvad gördükdə gözləri heyvan gözü kimi yanacaqdır. Heç bir zaman qarınlarını ‎tox, ehtiraslarını soyumuş görməyəcəklər. Qazandıqları da xalqın nifrət və qəzəbi olacaqdır. Həyat bundanmı ‎ibarətdir?.. Mən ki, belə həyatı istəməzdim. Bir iş görmək istəyirəm, Azad!.. Elə bir iş ki, bizdən beş gün ‎sonra gələnlər də ondan xeyir görsünlər. Kəndə gedəcəyəm. Bir ərbaba nökər olub, bağbanlıq edəcəyəm. Heç ‎olmazsa ağac əkərəm, bağ salaram, öləndən beş il sonra insanlar bir xeyir görərlər. Adımı rəhmətlə çəkərlər!..‎

Mən bu qədər danışdım, Azad heç dodaqlarını da tərpətmədi. Gözlərini bir nöqtəyə dikib durdu. Mən onun ‎heç bir zaman, heç bir şey başa düşməyəcəyi aləmdən danışdığımı güman etdim. Mənə elə gəldi ki, o ‎ömründə bir dəfə də belə məsələlər haqqında düşünməmişdir... Hətta bu fikirlər ona təəccüblü görünür. ‎Bəlkə məndən acığı da gəlir. Məni naxoş və ya xudbin hesab edir. Papağımı götürüb dükandan çıxmaq ‎istədim. O, yerindən tərpənmədi. Mən onun üzünə baxdım:‎

‎- Dünyada sən olmasaydın, mən çoxdan özümü öldürmüşdüm, -dedim. -Çünki sənə baxıram, məndən də ‎faydasızları var, deyə təskinlik tapıram. Yazıq, min yazıq bizə baxıb övladlarım var deyən vətənə! Yazıq bu ‎gül kimi Azərbaycan torpağına ki, üstündə sən və mən gəzirik. O, bizdən nə xeyir gördü? Hansı şəhərini abad ‎etdik?.. Hansı karxanaları yaratdıq, hansı maşınları qayırdıq? Bu torpaq başqalarının əlində olsaydı, hər ‎qarışını bir qızıla dəyişməzdi. Burada bir cənnət düzəldərdilər ki, üstündəki hər vətəndaş sənin bir ərbabından ‎xoş və ali həyat keçirərdi. Bəli, əzizim Azad Sükuti, sən bir məzar kimi sussan da mən sözümü deyəcəyəm. ‎Bizim həyatımız bir qara quruşa dəyməz!.. Çünki bizcə həyat yeməkdən, yatmaqdan, yenə yeməkdən və ‎yatmaqdan ibarətdir. Biz ölüm qapımızı döyən günə kimi də belə yaşayacayıq. Biz ölmək üçün yaşayırıq. ‎Yaşamaq üçün ölən insanlardan xəbərsizik!.. Buna görə də cənazəmiz qəbrə çatmamış bizi unudacaqlar. Səni ‎də, məni də, bizim tanış və dostlarımızı da. Yox, bəlkə bir səni yad edən tapıldı. Deyəcəklər ki, dərzi Azad ‎yaxşı yamaq salardı. Allah rəhmət eləsin!‎

Özümü dükandan küçəyə atarkən onun səsini eşitdim.‎

‎-Fərda, Fərda!‎
Cavab verməyib çıxıb getdim. Bir müddət sonra bu hərəkətimin peşmançılığını çəkməyə başladım. Mən bu ‎yazığı niyə incitdim?.. Onun təqsiri nədir? Bir könlü ki, tikə bilməyəcəksən, niyə yıxırsan?—deyə düşündüm. ‎Gün batıb qaş qaralana qədər küçələri dolandım. Şeylərimizi həyətə atılmış görəcəyim fikri ilə evə qayıtdım. ‎Anam astanada oturub məni gözləyirdi.‎

‎- Nə var, ana, hələ ərbabın adamı gəlməyib ki?‎
‎- Gəlmişdi, oğul.‎
‎- Nə dedi?‎
‎- Nə deyəcək, pulunu alıb getdi.‎
‎- Pulu hardan tapdın, ana?‎
‎- Necə hardan tapdım, ogul! Azad gətirdi, dedi ki, sən vermisən.‎

Mən barmağımı dişlədim. Anamın qolundan tutub içəri apardım. Sonra Azadla görüşdükdə təşəkkür etdim. ‎Keçən kobud rəftarım üçün üzr istədim. O heç bir söz demədi, gözlərini bir nöqtəyə dikib durdu.‎

Bir ay sonra anamı da kəndə getməyə razı saldım. Səlimə xanım və Azadla halallaşıb Təbrizdən ayrıldıq.‎

‎***‎
Tam beş il mən Azadı görmədim. Nə o kəndə gəldi, nə də mən Təbrizə getdim. Buna baxmayaraq Təbrizə ‎gedənlər vasitəsilə ondan xəbər tuturdum, özümdən də ona xəbər çatdırırdım. Bu beş ildə çox sular axmış, ‎çox əhvalatlar baş vermişdi. Cahan hərbi başlamış, Rza şah taxt-tacdan əl çəkərək İranı tərk etmiş, polis, ‎jandarm və ağzı yelli mürtəcelərin zülmü xeyli azalmış, müxtəlif hizblər, ittihadiyyələr meydana çıxmışdı. ‎Azərbaycanın istər şəhər, istərsə kəndlərində camaat hərəkətə gəlmişdi. İclaslardan, mitinqlərdən başqa, ‎evlərdə də azadlıqdan, yaxşı yaşayışdan, elmdən, ana dilindən danışırdılar. Nəhayət 1945-ci il sentyabr ‎ayının 3-də Azərbaycan demokratlarının deklarasiyası intişar tapdı.‎

Tez bir müddətdə bizim kənddə də demokrat təşkilatı yarandı. Mən də başqa yoldaşlarım kimi tudədən ‎demokrata keçdim. Tezliklə məni kəndimizdəki demokrat təşkilatının sədri seçdilər. Mən günlərimin nə cür ‎gəlib getdiyini bilmirdim. Biz Azərbaycan üfüqlərində işıqlı bir günəş doğduğunu hiss edirdik. Bu günəş ‎hamının qəlbini böyük bir ümidlə doldururdu. Hadisələr də çox şiddətlə inkişaf edirdi. Bir neçə ay sonra biz ‎kənddə mitinq keçirib Azərbaycan konqresinə nümayəndələr seçdik. Nümayəndələr içində mən də var idim.‎

Noyabr ayının 18-də biz Təbrizə gəldik. Mən Təbrizi nə qədər dəyişmiş gördüm.‎

Küçələrdə qeyri-adi bir canlanma və hərəkət vardı. Ürəyim, Azadı görmək həvəsi ilə döyünürdü. Elə birinci ‎gün köhnə həyətimizə getdim, Səlimə xanımı gördüm. Alnımdan öpdü, anamı xəbər aldı, ağladı. Azadı ‎soruşdum.‎

‎- Təbrizdə yoxdur, -dedi, -Zəncana gedib, demokrat düzəltməyə göndəriblər. Axı, indi o da demokratdır. ‎Mən də demokrat olmuşam, ogul. Allaha təvəkkül. Deyirlər ki, gərək Azərbaycana azadlıq alaq. Hamıya iş ‎verək, hamının çörəyi olsun. Uşaqlar öz dilimizdə oxusun. Xoşuma gəldi. Getdim yazıldım. Indi də ‎komitəmizdə iclas olacaq, gəl otur, sənə bir stəkan çay verim, sonra gedərəm.‎

Mən sevinc, heyrət və təəccübümü gizlədə bilməyərək:‎

‎- Sağ ol, Səlimə xala, -dedim. -Get, iclasa gecikmə. Təəssüf ki, Azadı görə bilmədim. Məndən ona salam ‎deyərsən.‎

‎ -Deyərəm, oğlum, deyərəm. Sən də gecəni heç yerdə qalma. Evimizə gəl, gözləyəcəyəm, gəl ha, -deyib ‎getdi. Mən də dərin fikrə dalmış halda Mərkəzi Komitəyə qayıtdım. Orada mənə Təbrizə köçməyi, Mərkəzi ‎Komitənin təlimatçısı olmağı təklif etdilər. Xalq konqresi qurtaran kimi mən kəndə qayıtdım. Bir müddətdən ‎sonra təşkilatın işlərini təhvil verdim. Anamı götürüb Təbrizə köçdüm. Yenə də köhnə evimizi kirayə etdik. ‎Anam, başqa yerə getmək istəmədi -əvvəldən öyrənmişəm, Səlimə xanım da oradadır, -dedi. Mən də razı ‎oldum. Səlimə xanım bizim gəlişimizdən çox sevindi. Azadın iyini sizdən alıram, deyib agladı. Anam ona ‎təskinlik verdi.‎

‎- Nə olacaq, - dedi, -inşallah tezliklə Azad da qayıdar, bir iş, bir tikə çörək sahibi olar. Evləndirərsən, sən də ‎birçəyinin ag vaxtında bir gün görərsən.‎

‎ -Nə bilim, deyirlər ki, Zəncan tərəfdə qarışıqlıqdır. Zülfüqari qan-qan deyir. Başına adam yığıb ‎demokratlarla vuruşur.‎

Burada mən sözə qarışdım:‎

‎ - Qorxma, Səlimə xala. Zülfüqari-zad bir qələt eləyə bilməz. Bir xalq ki, azadlıq üçün ayağa durdu, onu ‎yatırmaq asan iş deyil.‎

Təbrizə köçəndən sonra işdən başım açılmırdı. Gecələri də Mərkəzi Komitədə işləyirdik. Məclis və dövlət ‎işini tərtibə salır, kəndlərdə demokrat təşkilatlarının möhkəm bir qayda və nizam üstündə qurmaq tədbirləri ‎görürdük. O günlər bizdə təsvirəgəlməz ruh yüksəkliyi vardı. Elə bil ki, qüvvəmiz də birə-min artmışdı. ‎Yorulmaq bilmirdik. Işlərin bu şiddətli zamanında Zəncandan pis xəbərlər gəlirdi. Bir yandan Zülfüqari, bir ‎yandan da Tehran mürtəceləri orada cürbəcür fəsadlar törədirdilər. Demokratları öldürür, ayaqlarını nallayır, ‎alınlarına odlu dəmir basırdılar. Azərbaycanın hər tərəfindən narazı və mürtəce ünsürlər Zülfüqarinin başına ‎toplanırdı. Belə bir zamanda Mərkəzi Komitə bir neçə yoldaşımızı zəncana göndərməyi qərara aldı. ‎Göndərilənlərin içində mən də vardım. Mən Təbrizdən çıxmamış Səlimə xalaya baş çəkməyi özümə borc ‎bildim. O, Azada salam göndərdi. Bir cüt corab, bir də yun şərf büküb verdi. Soyuqdur, ona yetir, dedi. Mən ‎də onu anama, anamı da ona tapşırdım. Hər ikisinə ürək-dirək verib yola düşdüm.‎

Sabahısı gün biz Zəncana çatdıq. Şəhər demokratların əlində idi. Zülfüqari neçə gün əvvəl şəhərdən çıxıb ‎qaçmışdı. Başına yığdığı adamlarla cənub tərəfdəki kəndlərdə terror yaradır, Zəncana hücum etməyə ‎hazırlaşırdı. Onun bu fikrini pozmaq üçün Zəncanın demokrat hökuməti fədailərdən bir neçə dəstə cənuba ‎göndərmişdi. Azadın bu dəstələrdən birinə başçılıq etdiyini mən Zəncanda öyrəndim. Doğrusu neçə ildən ‎bəri ayrıldığım və hələ də fikrimdə sakit, hədsiz dərəcədə mülayim bir adam kimi canlanan Azadı çox ‎görmək istəyirdim.‎

Onun indi nə halda olduğunu, nələr düşündüyünü, nə cür dəyişdiyini təsəvvür etməyə çalışırdım. Lakin ‎aydın bir qərara gələ bilmirdim. O biri tərəfdən də köhnə bir yoldaş, bir qardaş kimi könlüm onu istəyirdi. Elə ‎bu zaman Zəncana xəbər gəldi ki, Zülfüqari ilə fədailərin ilk dəstəsi. “X” kəndinin yaxınlığında ‎qarşılaşmışdılar. Azca atışmadan sonra Zülfüqari kəndə çəkilmiş və ətrafı möhkəmlətmişdir... Fədailər dəstəsi ‎kəndi dörd tərəfdən mühasirəyə almışdır. Bu dəstənin başçısı Azad idi. Çox gərgin və məsuliyyətli bir ‎vəziyyət yaranmışdı.‎

Biz fədailərin mütləq qələbəsini təmin etməyi və mümküm qədər az təlafat verməyi düşünürdük. Həmin ‎gecəni biz Zəncandan çıxdıq və atışmanın şiddətli zamanında gəlib Azadın dəstəsinə çatdıq. Azad fədailəri ‎uzun müddət kəndin ətrafında, açıqlıqda, soyuq havada saxlamağın çətinliyini görərək dörd tərəfdən kəndə ‎hücuma keçmişdi. Bərk atışma gedirdi, fədailərdən bəziləri hətta kəndin içinə girmişdi.‎

Zülfüqari, deyəsən, kəndi rahatca vermək istəmirdi. Onlar ciddi müqavimət göstərirdilər. Lakin fədailərin ‎təzyiqi getdikcə artırdı. Bir neçə saat sonra qaş qaralanda şərq tərəfdən Azad özü qabaqda olmaqla fədailər ‎kəndə doluşdular. Bu zaman Zülfüqari ağır təlafatdan sonra bir neçə nəfərlə kəndin qərb tərəfindən qoyub ‎qaçdı və aradan çıxdı. Biz həmin vuruşmada Azadın yaralandığını xəbər aldıq.‎

Mən tez özümü ona çatdırmağa çalışdım. Bu mənim beş illik ayrılıqdan sonra onunla ilk və son görüşüm ‎oldu. Onu kənd evlərindən birində bir fərşin üstə uzatmışdılar. Başının altında yastıq vardı. Çuxasını üstünə ‎salmış, beşaçılan tüfəngini yanına qoymuşdular. Onun ətrafında halqa vurmuş fədailərdən kimisi oturmuş, ‎kimisi əmrə müntəzər durmuşdu. Mən içəri girən kimi onun üzünə baxdım. Ağarmış halda gözlərini yummuş ‎və səssizcə uzanmışdı. Mən yavaş addımlarla onun başı üstünə gəldim, diz çöküb əlini əlimə aldım, alnından ‎öpdüm.‎

‎-Azad, sənə nə olub?‎

O, heyrət və təlaşla gözlərini açdı. Üzümə baxdı. Bütün siması qəribə bir təbəssümlə işıqlandı. Mehribanlıqla ‎başını dizimin üstünə qoyub:‎

‎-Bu saat səni düşünürdüm, -dedi, -nə yaxşı gəldin. Yoxsa bu dünyadan ürəyi nisgilli gedəcəkdim.‎

‎-Nə danışırsan. Azad, qardaşım? -dedim, -biz hələ indi yaşamağa başlayırıq. Dünyadan getmək nədir, bu nə ‎sözdür sən ağzına gətirirsən?.. Sənə nə olub, haradan yaralanmısan?‎

O, əli ilə sağ çiyninin altını göstərdi. Güllə qabaqdan dəyib daldan çıxmışdı.‎

Ciyərlərini də zədələmişdi. Mən ona təskinlik vermək istərkən o, sözümü kəsdi:‎

‎-Bunlara ehtiyac yoxdur, -dedi. -Mən ölürəm. Artıq ayaqlarımın soyuduğunu hiss edirəm. Sözümü kəsmə, ‎mənə yaxşı qulaq as, mən danışmaq istəyirəm. Yadındadırmı, Fərda, beş il bundan əvvəl Təbrizdə, dərzi ‎dükanında sən məndən nə üçün yaşayırıq, həyatın mənası nədir, deyə soruşmuşdun? Onda mən sənə cavab ‎verməmiş, susmuşdum. Sən isə mənim bu cür şeyləri qanmadığımı güman edərək acıqlanıb getmişdin, ‎yadındadırmı?.. Lakin o zaman mən də sənin kimi düşünürdüm.‎

Mən düşünürdüm ki, hayatımızın mənası vətənimizin səadəti üçün çalışmaqdadır.‎

Amma o zaman mən danışa bilməmişdim. Çünki danışmaqda da bir məna yox idi.‎

Indi isə sənə deyirəm, qardaşım Fərda, sizə deyirəm qardaşlarım (o, azca boylanıb fədailəri gözdən keçirdi), ‎bəli sizə deyirəm. Bizim hamımızın səadəti, bax, bu alçaq daxmaların azadlığında, bu doğma yurdun, bu ana ‎torpağın istiqlaliyyətindədir. Yerə qoymayın o tüfəngləri ki, onları bu doğma torpaq sizə tapşırmışdır. Bir ‎zaman bu oğlan, məqsədsiz, amansız keçən həyatı heyvani həyat adlandırmışdı. Bu sözlərdəki böyük məna ‎həyatın mənasıdır. Bəli, heyvan kimi yaşamaq istəməyənlər gərək vətənlərinin övladı olsunlar. Mən ölürəm, ‎Fərda, amma mən yaşamaq üçün ölürəm. Ölmək üçün yaşayanların dövrü qurtardı, bundan sonra zaman ‎bizimdir, yaşamaq üçün ölməyə hazır olanlarındır!..‎

O, azca dayanıb udqundu, yenidən ahəstə-ahəstə davam etdi:‎

‎-Anam, yurdum, doğma Azərbaycan, məni bağışla!.. Sənə də az fayda verdim, az yaşadım, tez öldüm! -deyib ‎qalxdı və fərşin ucunu qaldıraraq torpağı öpdü.‎

‎-Öpünüz, səcdəyə qapılıb hamınız bu torpağı öpünüz! Bizim əzəli və əbədi beşiyimiz budur.‎

Mən onu qucaqlayaraq yerində uzandırdım.‎

‎-Sakit ol, Azad, özünü üzmə, qardaşım! -dedim. Özüm də bilmədən gözümdən süzülən yaş damcıları onun ‎alnına düşdü. O, kirpiklərini qaldırıb mənə baxdı və yenə də gülümsədi:‎

‎-Budur həyatın mənası, -dedi. -Dövrəmdə silah yoldaşlarım, başımın üstündə məslək qardaşım, yanımda ‎vətənin azadlığı üçün qaldırılmış silah. Bu, şərəfli ölümdür, Azad!.. Əziz qardaşlarım, mənim qəbrimi uca bir ‎yerdə qazarsınız. Elə yerdə qazarsınız ki, oradan Azərbaycanın geniş çölləri, duru çayları, güllü çəmənləri və ‎bağları görünsün. Elə yerdə qazarsınız ki, qəbrimin üstünə gələn adamın nəzərlərində geniş üfüqlər açılsın. ‎Həm də o yeri böyük yol kənarında seçərsiniz. Qoy gələcəyin azad nəsillərinin ayaq səsi qəbirdə də olsa ‎qulaqlarıma çatsın. Bəlkə onlar da bizi rəhəmətlə yad etdilər. Elədirmi Fərda?..‎

Mən artıq özümü saxlaya bilməyərək ağlaya-ağlaya:‎

‎-Yox, Azad, gələcək nəsillərin yaşaması üçün ölənlər əbədi həyat qazanırlar, -dedim. Alnına xəfif bir tər ‎gələndə o, gözlərini bir daha mənə tərəf çevirdi:‎

‎-Anamı öp, öldüyümü ona söyləmə, yazıqdır. -dedi və əbədi olaraq gözlərini yumdu.‎

Mən qeyri-ixtiyari ayağa durdum. Üzlərində sərt bir ifadə, gözləri qəzəblə yanan fədailərə baxdım:‎

‎-Qardaşlarım, gəlin silahlarımızı ürəyimizə basıb onun pak ruhu qarşısında and içək. And içək ki, ölüm bizi ‎Azərbaycanın səadəti yolundan, böyük amalımız yolundan döndərə bilməz!.. Yadımızda saxlayaq ki, onun ‎hələ soyumamış qanı bizi intiqama çağırır, azadlıq yolunda mərd durmağa çağırır. Zülfüqarilərə ölüm!.. ‎Xainlərə lənət!.. Eşq olsun

qəhrəmanlara! Xalqın yaralı qəlbini ancaq onlar sağalda bilər, ancaq onlar azadlıq bayrağını ucalara qaldıra ‎bilər!.. Yaşasın azadlıq!..‎

Fədailər bir səslə:‎

‎-Yaşasın azadlıq! -deyə qışqırdılar və tüfənglərini havaya qaldırdılar.‎

‎***‎
Biz onu, öz vəsiyyətinə görə uca bir yerdə basdırdıq. Bu yol Təbrizlə Zəncanı birləşdirən böyük yolu ‎qoynuna almış Təbriz gədiyidir. Onun ən uca təpəsindəki qəbrin üstündə duran adamın nəzərlərində böyük ‎üfüqlər açılır, oradan Azərbaycanın həm cənub, həm də şimal sahələri görünür.‎

Bir neçə gün sonra mən Təbrizə qayıtdım. Səlimə xala Azadın mənimlə gəlmədiyini gördükdə narahat oldu. ‎Mən onun vəsiyətinə əməl edərək ölümünü anadan gizlətdim. Zəncanda bərk məşğul olduğuna, işini qurtaran ‎kimi mütləq gələcəyinə inandırdım. Səlimə xanım indi də ona corab toxuyur, yaxşı bir xörək bişirəndə onu ‎yad edib durur, səbirlə yolunu gözləyir.‎

Azadın həyatı və ölümü gözlərim önündə canlandıqca həyatın qəribə sirlərini və dərin mənalarını mənə ‎xatırladır.‎

Bakı 1946‎

No comments: