Mar 7, 2013

ایشیقلى حیات حسرتینده

دونیا قادین گونو

نیگار رفیعبگلی‏

تاریخیمیزین قهرمانلیق صحیفه‌لرینده آذربایجان قادینی‌نين اؤز شؤهرتی، اؤز شرفلی یئری وار. «کیتابی-دده قورقود» قهرمانی ایگید ‏بوغاجا سود وئرن آناسی، کوروغلونون صاديق نیگاری، قاچاق نبی‌نين سيلاحداشی قوچاق هجر - خالقیمیزین ایفتیخاری‌دیر. مغرور، ‏اگیلمز بیر قیزین شرفینه باکیدا مؤحتشم قالا اوجالتمیش شاعير خالقیمیز وطن تورپاغی‌نين ان فوسونکار گوشه‌لرینه شاعيرانه آدلار وئریب ‏‏– قیزبنؤوشه یایلاغی، قیرخ‌ قیز بولاغی، گلین قایاسی...

Nigar Rəfibəyli
İŞIQLI HƏYAT HƏSRƏTİNDƏ


Tariximizin qəhrəmanlıq səhifələrində Azərbaycan qadınının öz şöhrəti, öz şərəfli yeri var. “Kitabi-Dedə ‎Qorqud” qəhrəmanı igid Buğaca süd verən anası, Koroğlunun sadiq Nigarı, Qaçaq Nəbinin silahdaşı qoçaq ‎Həcər - xalqımızın iftixarıdır. Məğrur, əyilməz bir qızın şərəfinə Bakıda möhtəşəm qala ucaltmış şair xalqımız ‎vətən torpağının ən fusunkar güşələrinə şairanə adlar verib – Qızbənövşə yaylağı, Qırxqız bulağı, Gəlin ‎qayası...‎


تاریخیمیزین قهرمانلیق صحیفه‌لرینده آذربایجان قادینی‌نين اؤز شؤهرتی، اؤز شرفلی یئری وار. «کیتابی-دده قورقود» قهرمانی ایگید ‏بوغاجا سود وئرن آناسی، کوروغلونون صاديق نیگاری، قاچاق نبی‌نين سيلاحداشی قوچاق هجر - خالقیمیزین ایفتیخاری‌دیر. مغرور، ‏اگیلمز بیر قیزین شرفینه باکیدا مؤحتشم قالا اوجالتمیش شاعير خالقیمیز وطن تورپاغی‌نين ان فوسونکار گوشه‌لرینه شاعيرانه آدلار وئریب ‏‏– قیزبنؤوشه یایلاغی، قیرخ‌ قیز بولاغی، گلین قایاسی... ‏

خالقیمیزین کئچمیشده مودریک حؤکمداری نوشابه ده اولوب، جسور عوصيان باشچی‌سی روستم ده، تدبیرلی دؤولت خادیملری سارا ‏خاتون دا، توتی بیکه ده... ‏

آنجاق خالقیمیزین کئچمیشینده قادینلاریمیزین گؤز یاشلاریندان دوغان دریالار، آه-ناله‌لریندن بولودلانان سمالار، آغیلاردان پارچالانان ‏اورکلر ده اولوب. ‏

اؤلولر دونیاسی‌نين عفونتی ایچینده یاشیل و کؤمکسیز پؤهره کیمی اسیم-اسیم اسن، تاپدانان، ازیلن، اینجیدیلن بالاجا، ظریف بیر وارلیق - ‏اون ایکی یاشلی نازلی، جلیل ممدقولوزاده‌نین یانیقلی قلمیندن دوغولموش کؤورک قیزجیغاز، مؤمین و کوت حاجی حسنین قیزی، بدبخت ‏ایسگندرین باجیسی، شهوت حریصی فیریلداقچی شئیخ نصروللاهین «شیکاری»... ‏

کیم بیلیر بلکه، نازلی‌نين شاعير تبعی واردی؟ کیم بیلیر، بلکه او، باشینا گلن موصیبتلری شعر میصراعلارییلا ایفاده ائتمک ایسته‌ییرمیش، ‏باجارمیرمیش؟ بلکه، شعر یازماغی باجارسایدی، اونو شئیخ نصروللاهین موردار آغوشونا آتماق ایسته‌ين آتاسینا، گؤزو، آغلی، قولاغی ‏مؤوهومات دومانیندان توتولموش آتاسینا بو سؤزلرله موراجيعت ائدردی:‏
‏ ‏
یالواررام قوهوم-قارداشا، ‏
باخ گؤزومدن آخان یاشا، ‏
باختیمی دؤندرمه داشا، ‏
وئرمه منی یادا، آتا! ‏
سالما یانار اودا، آتا! ‏

کسمه هریئردن چارامی، ‏
ووروب قاناتما یارامی، ‏
گل کئچیرمه سن چیرامی، ‏
وئرمه منی یادا، آتا! ‏
سالما یانار اودا، آتا! ‏

آنام بوینون بوکوب آغلار، ‏
باجیم سینه‌سینی داغلار ‏
باجیم قیزی قارا باغلار ‏
وئرمه منی یادا، آتا! ‏
سالما یانار اودا، آتا! ‏

نازلی سنه شیرین بالا ‏
حاقدان کئچیب، چکمه آلا ‏
آلدانیب دؤولته، مالا، ‏
وئرمه منی یادا، آتا! ‏
سالما یانار اودا، آتا! ‏

حاجی حسن آغا کؤرپه قیزینی دؤولته، مالا، بو دونیانین نعمتینه، ثروتینه دئییل، او دونیانین جنت خولیاسینا، شریعتین «ثوابینا» قوربان ‏وئرمک ایسته‌ییردی. نازلی‌نين باجیسی یوخ ایدی؛ اونون اوچون سینه‌سینی داغلایان - قارداشی دردلی ایسگندر ایدی. بو شعرین ده مولیفی ‏‏«اؤلولر»ده‌کی نازلی، میرزه جلیلین اؤلمز نازلی‌سی یوخ، رئال حیاتدا یاشامیش، شاعیره نازلی‌دیر. ‏

آدلارینین عینیليگی تصادفی‌دیر. آجی طالعین، قارا بختین، یانیقلی یالواریشلارین عینی‌ليگی تصادفی دئییل - اینقیلابدان اوولکی دؤورده ‏قادینلاریمیزین عمومی موصیبتی، فاجيعه‌سی، عاقیبتی‌دیر. ‏

سانکی شاعيره نازلی، میرزه جلیل نازلی‌سی‌نين آغریلارینی شعر دیلیله ایفاده ائدیر. ‏

سانکی میرزه جلیل نازلی‌سی نئچه-نئچه رئال نازلی‌نين بدیعی تجسومو، تیمثالی‌دیر.‏
‏ ‏
قارشیميزداکی کیتاب آذربایجان قادینلیغی‌نين بیر نؤوع پوئتیک سالنامه‌سی‌دیر. بو سالنامه‌نی حؤرمتلی عالیمیمیز، یازیچیمیز عزیزه خانيم ‏جعفرزاده نئچه ایلین گرگین آختاریشلاری، آغیر زحمتی، سعیی نتیجه‌سینده توپلامیش‌دیر. سالنامه نئچه-نئچه آذربایجان شاعيره‌سی‌نين ‏چوخ عصرلیک فعالیتی، ایلهامی، یانغی‌سی نتیجه‌سینده یارانمیش‌دیر.‏
‏ ‏
صنعت، شعر - همیشه زحمتله یارانیر. قادین صنعتکارین زحمتی بلکه ده ایکی قات‌دیر. ادبیات تاریخی‌نين بؤیوک سیمالاری - آنتیک ‏یونان شاعيره‌سی سافودان، 20- جی عصرده یازیب-یاراتمیش، نوبئل موکافاتی لاورئاتی قابریئلا میسترالا قدر بیر چوخ قادین ‏صنعتکارلار حیاتلارینین و پئشه‌لرینین بو ایکی‌قات چتینلیگیندن دؤنه-دؤنه دانیشمیشلار. سئوگیلرینه، عایله‌لرینه، عزیزلرینه صداقتله، ‏ایلهاملا شعرلر حصر ائتمیشلر. قلمی، دفتری، یازی ماساسینی اؤز اثرلرینده دقیق، معنالی سؤزلرله ترننوم ائتمیشلر. شرق شاعيره‌سی‌نين، ‏ایسلام اؤلکه‌لرینده یاشاییب-یارادان قادین صنعتکارین ایشی ایسه ایکی قات زحمتدن باشقا، هم ده، اون قات جسارت، هونر ایدی.‏
‏ ‏
آروادلا کیشینی باغلاییر کبین، ‏
بو ایشه یول وئریر شریعت، آیین، ‏
منیمسه کبینیم بیر روباعی‌دیر! ‏
وارمی بو کبینه یول وئرن بیر دین؟
‏ ‏
بو وقارلی سؤزلری سککیز یوز ایل بوندان قاباق سؤیله‌میش آذربایجان شاعيره‌سی مهستی گنجوی اؤز سوالی‌نين جاوابینی دا بیلیردی. ‏بیلیردی کی، بئله بیر کبینه یول وئرن دین یوخدور و ایسلام دینی بئله بیر نیکاهین ان قددار دوشمنی‌دیر. بو آجی حقیقتی مهستی خانیم دا ‏بیلیردی، اوندان سونراکی عصرلرده یاشاییب-یاراتمیش اونلارلا باشقا شاعيره‌لر ده، ناتوان دا، حئیران خانیم دا، کمینه ده، قره العین ده، ‏آشیق پری ده. بیلیردیلر و بیله-بیله «کبینلرینی» روباعیله، قوشمایلا، گرایلییلا، غزل ايله، بایاتییلا «کسیردیلر». بو کبینین بهره‌لری، بو ‏نیکاهین اؤولادلاری گؤزلریمیز قارشیسیندادیر: صحیفه‌لری چئویریریک، اوزاق-اوزاق ایللرین آردیندان قولاقلاریمیزا سسلر، صدالار ‏گلیر. اینجه و ظریف قادین پیچیلتیلاری، غملی زومزومه‌لر، شیرین لایلالار، تأثیرلی آغیلار، بعضن ده گولوشلر، شوخ قهقهه‌لر... بلی، ‏گولوشلر، قهقهه‌لر. چونکی ان آغیر چاغلاردا، ان مشقتلی دؤورانلاردا بئله اینسانلار، خوصوصیله قادینلار، گولوشو اونوتماییب، شن ‏ظارافاتدان یادیرغاماییبلار.‏
‏ ‏
چکمه‌سی جیغ-جیغ ائیلر، ‏
ائویمیزی پالچیق ائیلر. ‏
زهله‌م گئدیر او یاردان ‏
هر گئجه آجیق ائیلر. ‏

سامووار پیققیلداییر، ‏
قندقیران شاققیلداییر. ‏
زهله‌م گئدیر او یاردان، ‏
ایش بیلمز، ناققیلداییر. ‏

سو گؤتوردوم حوووضدان، ‏
خوشوم گلیر توووزدان، ‏
یار منه پئنجک آلیب، ‏
آستاری قانوووزدان. ‏

بو شوخ، شیلتاق بایاتیلار شاماخی شاعيره‌سی پرینازین‌دیر. همین او شاعيره‌نین کی، 1902- جی ایلده دهشتلی شاماخی زلزه‌له‌سی‌نين ‏شاهیدی اولموش و بو موصیبته ده تأثیرلی میصراعلار حصر ائتمیش‌دیر: ‏

شهرین دام اؤیلری، ‏
اصل ترخام اؤیلری. ‏
زلزله ویران قویدو، ‏
داغیلدی شام اؤیلری. ‏

بو گلن آرابادی، ‏
قوی گل‌ین آرابادی. ‏
دوننکی جنت شهر، ‏
باخ، بو گون خارابادی.‏
‏ ‏
داغدا بیان وارمولا؟ ‏
سویوب یئین وارمولا؟ ‏
بو اجلسیز قیرغینا، ‏
حاییف دئین وارمولا؟ ‏

‏«سئوینجله کدر اکیز دوغولوب» - دئییبلر. بئله بیر ایفاده ده وار: «بیر گؤزو گولور، بیری آغلاییر». آذربایجان شاعيرلرینین گولن ‏گؤزلری، خوش ساعاتلاری دا اولوب. اما گؤزلری داها چوخ قان- یاشلا دولوب، دردلی- الم‌لی آیلاری، ایللری، یاخشی گونلرینی، ‏ساعاتلارینی اوسته‌له‌ییب. اودور کی، قادینلیغین بو پوئتیک سالنامه‌سیندن داها چوخ آه- فریاد سسلری اوجالیر. شاعيره‌لر خالقین عومومی ‏موصیبتلرینه - زلزله‌لره، تالانلارا، ماحاريبه قیرغینلارینا، اؤلنلره، ایتنلره یاس توتورلار. شاعيره‌لر شرق قادینی‌نین عومومی آجی ‏تالئیینئ - حوقوقسوزلوغا، برابرسیزلیگه، موطیع‌لیگه آغلاییرلار. بیر ده هر شاعيره‌نین، هر قادینین اؤز شخصی یارالاری، شخصی ‏دردی، ایتکی‌سی وار.‏
‏ ‏
بؤیوک ناتوان 17 یاشیندا دونیادان گئدن اوغلو میر عباسا ماتم ساخلاییر:‏
‏ ‏
بویون بلاسین آلیم، سرو تک ییخیلما، اوغول، ‏
دویونجا گؤرمه‌میشم گئتمه، بیرزامان، گئتمه! ‏
چیخایدی کاش گؤزوم، گورمه‌یه‌يدی هیجرانین، ‏
اؤلونجه بیل ائدرم ناله و-فغان، گئتمه! ‏
صاباحاتک اوتوروب چکمیشم جفالارینی، ‏
بویوم برابری‌سن ایندی، الامان، گئتمه! ‏

ایگیرمی یئددی ایل سونرا 20 یاشیندا گنج مشدیخانیم لئیلی، ناتوانین «اؤلورم» ردیفلی غزلینه نظیره یازیب، ناکام طالعینه آغلاییر:‏
‏ ‏
نیشانه قالمادی مندن. قیزیم دا اؤلدو منیم، ‏
گؤزومه اولدو عجب تیره روزیگار، اؤلورم. ‏

لئیلی اؤزونه آغلاییر، ایتیردیگی قیزینا آغلاییر، فراق ایچینده قویوب گئتدیگی شاعير سئوگیلی‌سینه آغلاییر. بو نه قدر اینسانی بیر ‏حيس‌دیر. نئچه- نئچه قادین دونیادان بئله ناکام گئدیب. اما اونلارین دئمه‌دیکلرینی، دئیه بیلمدیکلرینی لئیلی دئییب، بو سؤزلرله اونلان دا، ‏اؤزونو ده ابدیلشدیریب. پوئزییا ائله اینساندان دونیادا قالان نیشانه دئییل‌می؟ بیر ده، پوئزییا اینسانین مؤحنت، اینتیظار، حسرت اوزرینده ‏غلبه‌سی دئییل‌می؟ ‏

‏17- جی عصرده بئش آذربایجان قیزینی اسیر آپاریبلار. اونلار وطندن اوزاقلاردا حسرت و مؤحنت ایچینده عؤمورلرینی باشا ووروبلار. ‏بو بئش قلبین عذابلاری - اوچ عصرین سارسینتیلاری، قئیلی-قالی آراسیندا چوخدان ایتیب،اریییب، اونودولوب. ایتیب؟ اریییب؟ اونودولوب؟ ‏یوخ، بو بئش «یئسیر قیز»ین بیری - گولشاد شاعيره ایمیش؛ اؤزونون و رفیقه‌لرینین غوصه‌لرینی قلمه آلیب و بئش قلبین هارایی ایتمه‌ییب. ‏دیدیلیب تؤکولموش جونگ صحیفه‌لرین- دلی، گول لچگی کیمی ضعیف بیر «آه»، بیر گیلئی، بیر حسرت نغمه‌سی، اوچ عصرین باشی ‏اوستدن گلیب بیزه، بو گونه چاتیب: ‏

گؤیدن اؤتن بؤلوک-بؤلوک دورنالار، ‏
بیزدان سلام اولسون عجم ائلینه. ‏
یاشیل گئیمیش ساری تئللی دورنالار، ‏
بیزدم سلام اولسون عجم ائلینه. ‏
بئش قیز ایدیک بیر آرادا، بو یئرده، ‏
یا ایلاهی، درمان ائله بو درده ‏
جانیم دورنا، هر وطنده، هر ائلده، ‏
بیزدن سلام اولسون عجم ائلینه.‏
‏ ‏
‏17-جی عصردن، «ایستانبول شهریندن - قوستنتنییه»دن گلن بو غملی صدایا، 19- جو عصرده تئهراندان باشقا بیر شاعيره‌نین یانیقلی ‏سسی سس وئریر: ‏

من آشیغام قارا باخ، ‏
قارا سالخیم، قارا باغ، ‏
تئهران جنته دؤنسه، ‏
یاددان چیخماز قاراباغ. ‏

بو شعر آغابیگیم آغانین‌دیر. ایبراهیم‌خلیل خانین قیزی، ایران حؤکمداری فتحعلی شاها اره وئریلمیش آذربایجان قیزینین «قیزیل قفسده» ‏یازدیغی شعر. ‏

بیر-بیرینین معاصرلری اولان شاعيرلریمیز بعضن شعرلشمیش، بیر-بیرینه پوئتیک جاوابلار یازمیشلار. موختلیف شاعيره‌لرین ‏یاراتدیقلاری «آغام جانی» ردیفلی غزللر بونا ان یاخشی ميثال‌دیر. اما بو کیتابدا بیز باشقا بیر سسلشمه‌نی ده ائشیدیریک: بیر-بیریندن ‏خبرسیز اولان، بعضن، حتی آیری- آیری دؤورلرده یاشامیش شاعيره‌لرین مؤوضوع و طالع سسلشمه‌لرینی... ‏

شاعيره بستی آتاسینا، آناسینا، قارداشینا، بیبی‌سینه، خالاسینا یالواریر، «یاشی اللی، آغ توکو قاشیندان بللی، آجی سؤزلو، زهر دیللی بیر آغ ‏یالا منی وئرمه‌یین» - دئیه فریاد قوپاریر. ‏

زهر قاتدیلار آشیما، ‏
بلالار گلدی باشیما، ‏
باخمادیلار گؤز یاشیما، ‏
ساتدیلار کافتارا منی ‏
آغ‌یال جاناوارا منی، - ‏

دئین اسمر، سانکی بستی‌نين سسینه سس وئریر، آتاسیندان، آناسیندان، قارداشیندان، عمی اوغلوسوندان گیلئی‌لنیر. ‏
و ائله بیل کی، اوچونجو بیر شاعيره بو بختی قارا قیزی تسلی ایله اوووندورور:‏
‏ ‏
گؤوهر دئیر، زورنان اره وئریلن ‏
بو دونیادا نه بیر سن‌سن، نه ده من. ‏

چادرا موسلمان گئییم «مودا»سی‌نين معین بیر عونصورو دئییلدی: او، اسارت رمزی، موطيع‌لیک تیمثالی، قادینین اؤز اوستونده داشیدیغی ‏فردی، سیار زیندانی ایدی. موسلمان ائولرینده اندرون و بیرون آدلی ایکی حیصه اولوردو. پنجره‌سیز سال دیوارلارلا کوچه‌دن، باییردان ‏گیزلدیلمیش ایچری حیصه - اندرون - قادینلارین یاشادیغی یئر، بوتون عؤمورلرینی سوردوکلری دار و محدود بیر سیغیناجاق ایدی. چادرا ‏یالنیز گئییم عونصورو اولمادیغی کیمی، اندرون دا یالنیز معمارلیق ایصطیلاحی دئییل. چادرا دا، اندرون دا - حیات طرزی، اخلاق و آنلاق ‏نورماسی، ایسلام شرقی‌نين قادینا اولان «فلسفی» موناسیبتی ایدی.‏
‏ ‏
بو کیتابی واراقلادیقجا دوشونوردوم، شاعيره‌لریمیزین چوخونون عؤمرو- گونو اندروندا کئچیب، حیاتلارینی قارا چادرا آلتیندا یاشاییبلار. ‏بس اوندا نه غریبه حال‌دیر؟ بوتون دونیادان تجرید اولونموش، سال داشلارلا، کور، پنجره‌سیز دیوارلارلا آیریلمیش اندرونا آذربایجان ‏قادینلاری باییرداکی گئنیش دونیانین بوتون دویغولارینی، سئوینج و کدرلرینی کئچیره بیلیبلر، چادرانین قارا پرده‌سی آلتیندان یئر اوزونون ‏بوتون رنگلرینی، چالارلارینی گؤره بیلیبلر، سئچه بیلیبلر... ‏

باشقا دینلر کیمی ایسلام دینی، اینسانین فردینی، «من»اینی اؤلدورمگه چالیشیب. بو جهتدن شریعت احکاملاری قادینلارا قارشی داها ‏آمانسیز اولوب. ‏

اینسانین بؤیوکلوگو، باریشمازلیغی و قودرتی اوندادیر کی، او، همیشه اؤز منليگی، غورورو اوغروندا عوصيانا قالخیب. بو اینسانلیق ‏عوصيانیندا قادینلیغین دا اؤز پایی وار. بعضن «عوصيان» سؤزون موستقیم معناسیندا قیام، ووروش اولوب، قوربانلار آپاریب. بئله ‏شهیدلردن بیری طاهیره قره العین‌دیر. اما اینسان لیاقتی اوغروندا دؤگوشون ظاهير‌ن گؤرونمز، سس‌سیز، ساکیت فورمالاری دا وار، ‏شریعتین دونیانی قادینا حرام ائله‌دیگی بیر دؤورده سئوگی حاقیندا، حیات حاقیندا اؤز سؤزونو پیچیلتییلا بئله اولسا دا دئمک فداکارلیق‌دیر، ‏هونردیر. چونکی بو ضعیف پیچیلتیلار اصل شعره چئوریلیرسه، دئمه‌لی اونلار قلبین چیرپینتیلاریندان دوغولوب. قلبین چیرپینتیلاری ‏ایسه، طبیل ضربه‌لریندن فرقلی اولاراق ائشیدیلمزدیر. ‏

البته، کیتابداکی شعرلر نه کمیت، نه ده کئیفیت باخیمیندان عینی اؤلچوده دئییل‌دیر. آنجاق ان یاخشی شعرلرده شاعيره‌لرین منی، فردی ‏دویولور: هر بیرینین اؤز سسی، اؤز سؤزو ائشیدیلیر. ‏

آغابیگیم آغانین غزلیندن ایکی میصراع حیفظ اولونوب. بو بئیتده نارین مئه کیمی یونگول، گوجله سئزیلن بیر تأسوف وار:‏
‏ ‏
افسوس کی. یاريیم گئجه گلدی، گئجه گئتدی، ‏
هئچ بیلمیرم عؤمروم نئجه گلدی، نئجه گئتدی. ‏

آغابیگیم آغانین ظریف‌ليکله ائتدیگی گیلئی قارشی‌سیندا شهربانونون شیکایتلری نه قدر احتیراصلی و چیلغین‌دیر:‏
‏ ‏
عیشوه بیلمز. غمزه بیلمز، ناز بیلمز، ‏
سئوگی بیلمز، صؤحبت بیلمز، ساز بیلمز، ‏
سؤز ائشیتمز، قاش آنلاماز، گؤز بیلمز، ‏
آنا، منی بیر نادانا وئردیلر. ‏
گوناهیما، بابالیما گیردیلر. ‏

قویون دئییل قویونلارا قاتام من. ‏
اؤکوز دئییل چودارلارا ساتام من. ‏
ایگید دئییل قوجاقلاشیب یاتام من، ‏
آنا، منی بیر نادانا وئردیلر، ‏
گوناهیما، بابالیما گیردیلر. ‏

آذربایجان شاعيرلری بوندان دا کسکین دیلله دانیشماغی باجاریرلار. آشیق پری حدن آرتیق جانفشانليق ائله‌ين عاشیقی «آغلاما دوعا ‏یازدیر» - دئیه یئرینده اوتوزدورور.‏
‏ ‏
ظریف، ملاحتلی اولماغی دا باجاریر شاعيرلریمیز. حئیران خانیمین بو میصراعلاریندا نه قدر اینجه بیر قادین عیشوه‌کارلیغی وار: ‏

ائی سرو- قد و سیمتک. ‏
شکر لب و قؤنچه دهان، ‏
دوغروسو، سن چوخ گؤزلسن، ‏
بیز ده بیر آز پیس دئییلیک. ‏

فاطما خانیم کمینه ساده‌لؤوح بیر صمیمیتله: ‏

‏«ائی گؤزوم، احمده باخ، گؤر نه قشنگ اوغلان‌دیر» - دئیه، حيسلئرینی گیزلتمیر. ‏

شاعيره زئینب ایسه آزاد اینسان حيسینی طبیعیليکله ایفاده ائدیر: ‏

گل ائشیت زئینب سؤزونو، ‏
یولدان ییغ یارین گؤزونو. ‏
چوخ دا اینجیتمه اؤزونو، ‏
گؤتور منی قاچ، ایسماییل! ‏

هر شعر بیر اینسان کاراکتئری، بیر قادین تئمپئرامئنتی، بیر طالع‌دیر! دویماغی، سئومگی باجاران، بعضن حيسلری اوغورسوزلوغا دوچار ‏اولان، بعضن یاریندان، بعضن اؤولادیندان، بعضن وطنیندن آیری دوشن قادینلار... داها چوخ آغلایان، اما گولمگی ده باجاران، ایظطیراب ‏چکن، اومید بسله‌ين، آرزولارلا یاشایان، دوشونن، دویان قادینلار... حیاتلارینی، حيسلرینی شعرین دیلیله ابدیلشدیرمیش، عؤمورلرینین ‏شعره دؤنموش قلپه‌لرینی بیزه یادیگار قویوب گئتمیش شاعيره‌لر...‏
‏ ‏
دونیانین هر اوزونو گؤرموش، شوخ بایاتیدان حوزنلو قوشمالارا قدر هر اووقاتدا شعرلر یازمیش بستی تقریبن یوز ایل عؤمور سوروب، ‏عؤمرونون بیر عصرینی باشا وورارکن بستی سئوینجینی، دردینی، دویدوقلارینی چوخدان اونوتموش، یاشیدلارینین، موعاصیرلرینین ‏چوخونو تورپاقلارا تاپشیرمیش، غریبه بیر «واخت غوربتینه» دوشوبموش. بو «واخت غوربتینده» اونو تانییان قالماییب. شاعيره غریبه ‏بیر نیسگیلله: ‏

آشیق بستی منم، ‏
ائللر تانیمیر...- ‏

دئییر و بو یاشیندا بئله صيرف قادین پسیخولوگییاسینا مخصوص بیر عیشوه یله علاوه ائدیر: ‏

سیننیم دوخسان اولوب ‏
ایللر اینانمیر.‏
‏ ‏
بیر عصرلیک عؤمرون مودریک تجروبه‌سیندن بستی‌نين باشقا بیر پوئتیک و درین اوبرازی دا یارانیب:‏
‏ ‏
ملئیکه بویلودو، شیرین لهجه‌لی، ‏
ازلدن تاماشا اولان بو دونیا. ‏
قوجا جادوگردی، آلدادیر سنی، ‏
جاوانلیق دونوندا قالان بو دونیا. ‏

ظنیمجه، بو اوبرازی یالنیز قادین صنعتکار کشف ائده بیلردی.‏
‏ ‏
آذربایجان شاعيرلرینی اوخویون، تانی‌یین، سئوین. اونلار بو سئوگییه لاییقدیرلر. ‏

Nigar Rəfibəyli
İŞIQLI HƏYAT HƏSRƏTİNDƏ


Tariximizin qəhrəmanlıq səhifələrində Azərbaycan qadınının öz şöhrəti, öz şərəfli yeri var. “Kitabi-Dedə ‎Qorqud” qəhrəmanı igid Buğaca süd verən anası, Koroğlunun sadiq Nigarı, Qaçaq Nəbinin silahdaşı qoçaq ‎Həcər - xalqımızın iftixarıdır. Məğrur, əyilməz bir qızın şərəfinə Bakıda möhtəşəm qala ucaltmış şair xalqımız ‎vətən torpağının ən fusunkar güşələrinə şairanə adlar verib – Qızbənövşə yaylağı, Qırxqız bulağı, Gəlin ‎qayası...‎

Xalqımızın keçmişdə müdrik hökmdarı Nüşabə də olub, cəsur üsyan başçısı Rüstəm də, tədbirli dövlət ‎xadimləri Sara xatun da, Tuti Bikə də...‎

Ancaq xalqımızın keçmişində qadınlarımızın göz yaşlarından doğan dəryalar, ah-nalələrindən buludlanan ‎səmalar, ağılardan parçalanan ürəklər də olub.‎

Ölülər dünyasının üfunəti içində yaşıl və köməksiz pöhrə kimi əsim-əsim əsən, tapdanan, əzilən, incidilən ‎balaca, zərif bir varlıq - on iki yaşlı Nazlı, Cəlil Məmmədquluzadənin yanıqlı qələmindən doğulmuş kövrək ‎qızcığaz, mömin və küt Hacı Həsənin qızı, bədbəxt İsgəndərin bacısı, şəhvət hərisi fırıldaqçı Şeyx ‎Nəsrullahın “şikarı”...‎

Kim bilir bəlkə, Nazlının şair təbi vardı? Kim bilir, bəlkə o, başına gələn müsibətləri şeir misralarıyla ifadə ‎etmək istəyirmiş, bacarmırmış? Bəlkə, şeir yazmağı bacarsaydı, onu Şeyx Nəsrullahın murdar ağuşuna atmaq ‎istəyən atasına, gözü, ağlı, qulağı mövhumat dumanından tutulmuş atasına bu sözlərlə müraciət edərdi:‎

Yalvarram qohum-qardaşa,‎
Bax gözümdən axan yaşa,‎
Baxtımı döndərmə daşa,‎
Vermə məni yada, ata!‎
Salma yanar oda, ata!‎

Kəsmə həryerdən çaramı,‎
Vurub qanatma yaramı,‎
Gəl keçirmə sən çıramı,‎
Vermə məni yada, ata!‎
Salma yanar oda, ata!‎

Anam boynun büküb ağlar,‎
Bacım sinəsini dağlar ‎
Bacım qızı qara bağlar
Vermə məni yada, ata! ‎
Salma yanar oda, ata!‎

Nazlı sənə şirin bala ‎
Haqdan keçib, çəkmə ala ‎
Aldanıb dövlətə, mala,‎
Vermə məni yada, ata!‎
Salma yanar oda, ata!‎

Hacı Həsən ağa körpə qızını dövlətə, mala, bu dünyanın nemətinə, sərvətinə deyil, o dünyanın cənnət ‎xülyasına, şəriətin “savabına” qurban vermək istəyirdi. Nazlının bacısı yox idi; onun üçün sinəsini dağlayan - ‎qardaşı dərdli İsgəndər idi. Bu şerin də müəllifi “Ölülər”dəki Nazlı, Mirze Cəlilin ölməz Nazlısı yox, real ‎həyatda yaşamış, şaire Nazlıdır.‎

Adlarının eyniliyi təsadüfidir. Acı taleyin, qara bəxtin, yanıqlı yalvarışların eyniliyi təsadüfi deyil - inqilabdan ‎əvvəlki dövrdə qadınlarımızın ümumi müsibəti, faciəsi, aqibətidir.‎

Sanki şairə Nazlı, Mirzə Cəlil Nazlısının ağrılarını şeir diliylə ifadə edir.‎

Sanki Mirzə Cəlil Nazlısı neçə-neçə real Nazlının bədii təcəssümü, timsalıdır.‎

Qarşımızdakı kitab Azərbaycan qadınlığının bir növ poetik salnaməsidir. Bu salnaməni hörmətli alimimiz, ‎yazıçımız Əzizə xanım Cəfərzadə neçe ilin gərgin axtarışları, ağır zəhməti, səyi nəticəsində toplamışdır. ‎Salnamə neçə-neçə Azərbaycan şairəsinin çoxəsrlik fəaliyyəti, ilhamı, yanğısı nəticəsində yaranmışdır.‎

Sənət, şeir - həmişə zəhmətlə yaranır. Qadın sənətkarın zəhməti bəlkə də ikiqatdır. Ədəbiyyat tarixinin böyük ‎simaları - antik yunan şairəsi Safodan, XX əsrdə yazıb-yaratmış, Nobel mükafatı laureatı Qabriela Mistrala ‎qədər bir çox qadın sənətkarlar həyatlarının və peşələrinin bu ikiqat çətinliyindən dönə-dönə danışmışlar. ‎Sevgilərinə, ailələrinə, əzizlərinə sədaqətlə, ilhamla şeirler həsr etmişlər. Qələmi, dəftəri, yazı masasını öz ‎əsərlərində dəqiq, mənalı sözlərlə tərənnüm etmişlər. Şərq şairəsinin, islam ölkələrində yaşayıb-yaradan qadın ‎sənətkarın işi isə ikiqat zəhmətdən başqa, həm də, onqat cəsarət, hünər idi.‎

Arvadla kişini bağlayır kəbin,‎
Bu işə yol verir şəriət, ayin,‎
Mənimsə kəbinim bir rübaidir!‎
Varmı bu kəbinə yol verən bir din?‎

Bu vüqarlı sözləri səkkiz yüz il bundan qabaq söyləmiş Azerbaycan şairəsi Məhsəti Gəncəvi öz sualının ‎cavabını da bilirdi. Bilirdi ki, belə bir kəbinə yol verən din yoxdur və islam dini belə bir nikahın ən qəddar ‎düşmənidir. Bu acı həqiqəti Məhsəti xanım da bilirdi, ondan sonrakı əsrlərdə yaşayıb-yaratmış onlarla başqa ‎şairələr də, Natəvan da, Heyran xanım da, Kəminə də, Qürrətüleyn də, Aşıq Pəri də. Bilirdilər və bilə-bilə ‎‎“kəbinlərini” rübaiylə, qoşmayla, gəraylıyla, qəzəllə, bayatıyla “kəsirdilər”. Bu kəbinin bəhrələri, bu nikahın ‎övladları gözlərimiz qarşısındadır: səhifələri çeviririk, uzaq-uzaq illərin ardından qulaqlarımıza səslər, sədalar ‎gəlir. İncə ve zərif qadın pıçıltıları, qəmli zümzümələr, şirin laylalar, təsirli ağılar, bəzən də gülüşlər, şux ‎qəhqəhələr... Bəli, gülüşlər, qəehqəhələr. Çünki ən ağır çağlarda, ən məşəqqətli dövranlarda belə insanlar, ‎xüsusilə qadınlar, gülüşü unutmayıb, şən zarafatdan yadırğamayıblar.‎

Çəkməsi cığ-cığ eylər,‎
Evimizi palçıq eylər.‎
Zəhləm gedir o yardan ‎
Hər gecə acıq eylər.‎

Samovar pıqqıldayır,‎
Qəndqıran şaqqıldayır.‎
Zəhləm gedir o yardan,‎
İşbilməz, naqqıldayır.‎

Su götürdüm hovuzdan,‎
Xoşum gəlir tovuzdan,‎
Yar mənə pencək alıb,‎
Astarı qanovuzdan.‎

Bu şux, şıltaq bayatılar Şamaxı şairəsi Pərinazındır. Həmin o şairənin ki, 1902-ci ildə dəhşətli Şamaxı ‎zəlzələsinin şahidi olmuş və bu müsibətə də təsirli misralar həsr etmişdir:‎

Şəhərin dam öyləri,‎
Əsl tərxam öyləri.‎
Zəlzələ viran qoydu,‎
Dağıldı şam öyləri.‎

Bu gələn arabadı,‎
Qoy gəlsin arabadı.‎
Dünənki cənnət şəhər,‎
Bax, bu gün xarabadı.‎

Dağda biyan varmola?‎
Soyub yeyən varmola?‎
Bu əcəlsiz qırğına,‎
Hayıf deyən varmola?‎

‎“Sevinclə kədər əkiz doğulub” - deyiblər. Belə bir ifadə də var: “Bir gözü gülür, biri ağlayır”. Azərbaycan ‎şairlərinin gülən gözləri, xoş saatları da olub. Amma gözləri daha çox qan-yaşla dolub, dərdli- ələmli ayları, ‎illəri, yaxşı günlərini, saatlarını üstələyib. Odur ki, qadınlığın bu poetik salnaməsindən daha çox ah-fəryad ‎səsləri ucalır. Şairələr xalqın ümumi müsibətlərinə - zəlzələlərə, talanlara, müharibə qırğınlarına, ölənlərə, ‎itənlərə yas tuturlar. Şairələr Şərq qadını nın ümumi acı taleyine - hüquqsuzluğa, bərabərsizliyə, mütiliye ‎ağlayırlar. Bir də hər şairənin, hər qadının öz şəxsi yaraları, şəxsi dərdi, itkisi var.‎

Böyük Natəvan 17 yaşında dünyadan gedən oğlu Mir Abbasa matəm saxlayır:‎

Boyun bəlasın alım, sərv tək‏ ‏yıxılma, oğul,‎
Doyunca görməmişəm getmə, birzaman, getmə!‎
Çıxaydı kaş gözüm, gorməyəydi hicranın,‎
Ölüncə bil edərəm naləvü-fəğan, getmə!‎
Sabahatək oturub çəkmişəm cəfalərini,‎
Boyum bərabərisən indi, əlaman, getmə!‎

İyirmi yeddi il sonra 20 yaşında gənc Məşədixanım Leyli, Natəvanın “Ölürəm” rədifli qəzəline nəzirə yazıb, ‎nakam taleyinə ağlayır:‎

Nişanə qalmadı məndən. qızım da öldü mənim,‎
Gözümə oldu əcəb tirə ruzigar, ölürəm.‎

Leyli özünə ağlayır, itirdiyi qızına ağlayır, fəraq içində qoyub getdiyi şair sevgilisinə ağlayır. Bu nə qədər ‎insani bir hissdir. Neçə- neçə qadın dünyadan belə nakam gedib. Amma onların demədiklərini, deyə ‎bilmədiklərini Leyli deyib, bu sözlərlə onlan da, özünü də əbədiləşdirib. Poeziya elə insandan dünyada qalan ‎nişanə deyilmi? Bir də, poeziya insanın möhnət, intizar, həsrət üzərində qələbəsi deyilmi?

XVII əsrdə beş Azerbaycan qızını əsir aparıblar. Onlar vətəndən uzaqlarda həsrət və möhnət içində ‎ömürlərini başa vurublar. Bu beş qəlbin əzabları - üç əsrin sarsıntıları, qeyli-qalı arasında çoxdan itib,əriyib, ‎unudulub. İtib? Əriyib? Unudulub? Yox, bu beş “Yesir qız”ın biri - Gülşad şairə imiş; özünün və rəfiqələrinin ‎qüssələrini qələmə alıb və beş qəlbin harayı itməyib. Didilib tökülmüş cüng səhifələrin- dəlı, gül ləçəyi kimi ‎zəif bir “ah”, bir giley, bir həsrət nəğməsi, üç əsrin başı üstdən gəlib bizə, bu günə çatıb:‎

Göydən ötən bölük-bölük durnalar,‎
Bizdan salam olsun Əcəm elinə.‎
Yaşıl geymiş sarı telli durnalar,‎
Bizdm salam olsun Əcəm elinə.‎
Beş qız idik bir arada, bu yerdə,‎
Ya ilahi, dərman elə bu dərdə ‎
Canım durna, hər vətəndə, hər eldə,‎
Bizdən salam olsun Əcəm elinə.‎

XVII esrdən, “İstanbul şəhərindən - Qostəntəniyyə”dən gələn bu qəmli sədaya, XIX əsrdə Tehrandan başqa ‎bir şairənin yanıqlı səsi səs verir:

Mən aşığam qara bax,‎
Qara salxım, qara bağ,‎
Tehran cənnətə dönsə,‎
Yaddan çıxmaz Qarabağ.‎

Bu şeir Ağabəyim ağanındır. İbrahimxəlil xanın qızı, İran hökmdarı Fətəli şaha ərə verilmiş Azərbaycan ‎qızının “qızıl qəfəsdə” yazdığı şeir.

Bir-birinin müasirləri olan şairlərimiz bəzən şeirləşmiş, bir-birinə poetik cavablar yazmışlar. Müxtəlif şairələrin ‎yaratdıqları “Ağam canı” rədifli qəzəllər buna ən yaxşı misaldır. Amma bu kitabda biz başqa bir səsləşməni ‎də eşidirik: bir-birindən xəbərsiz olan, bəzən, hətta ayrı- ayrı dövrlərdə yaşamış şairələrin mövzu və tale ‎səsləşmələrini...‎

Şairə Bəsti atasına, anasına, qardaşına, bibisinə, xalasına yalvarır, “yaşı əlli, ağ tükü qaşından bəlli, acı sözlü, ‎zəhər dilli bir ağ yala məni verməyin” - deyə fəryad qoparır.‎

Zəhər qatdılar aşıma,‎
Bəlalar gəldi başıma,‎
Baxmadılar göz yaşıma,‎
Satdılar kaftara məni ‎
Ağyal canavara məni, -‎

Deyən Əsmər, sanki Bəstinin səsinə səs verir, atasından, anasından, qardaşından, əmioğlusundan gileylənir.‎
Və elə bil ki, üçüncü bir şairə bu bəxtiqara qızı təsəlliylə ovundurur:‎

Gövhər deyər, zornan ərə verilən ‎
Bu dünyada nə bir sənsən, nə də mən.‎

Çadra müsəlman geyim “moda”sının müəyyən bir ünsürü deyildi: o, əsarət rəmzi, mütilik timsalı, qadının öz ‎üstündə daşıdığı fərdı, səyyar zindanı idi. Müsəlman evlərində əndərun və birun adlı iki hissə olurdu. ‎Pəncərəsiz sal divarlarla küçədən, bayırdan gizlədilmiş içəri hissə - əndərun - qadınların yaşadığı yer, bütün ‎ömürlərini sürdükləri dar və məhdud bir sığınacaq idi. Çadra yalnız geyim ünsürü olmadığı kimi, əndərun da ‎yalnız memarlıq istilahı deyil. Çadra da, əndərun da - həyat tərzi, əxlaq və anlaq norması, islam şərqinin ‎qadına olan “fəlsəfi” münasibəti idi.‎

Bu kitabı varaqladıqca düşünürdüm; şairələrimizin çoxunun ömrü- günü əndərunda keçib, həyatlarını qara ‎çadra altında yaşayıblar. Bəs onda nə qəribə haldır? Bütün dünyadan təcrid olunmuş, sal daşlarla, kor, ‎pəncərəsiz divarlarla ayrılmış əndəruna Azerbaycan qadınları bayırdakı geniş dünyanın bütün duyğularını, ‎sevinc və kədərlərini keçirə biliblər, çadranın qara pərdəsi altından yer üzünün bütün rənglərini, çalarlarını ‎görə biliblər, seçə biliblər...‎

Başqa dinlər kimi islam dini, insanın fərdini, “mən”ini öldürməyə çalışıb. Bu cəhətdən şəriət ehkamları ‎qadınlara qarşı daha amansız olub.‎

İnsanın böyüklüyü, barışmazlığı və qüdrəti ondadır ki, o, həmişə öz mənliyi, qüruru uğrunda üsyana qalxıb. ‎Bu insanlıq üsyanında qadınlığın da öz payı var. Bəzən “üsyan” sözün müstəqim mənasında qiyam, vuruş ‎olub, qurbanlar aparıb. Belə şəhidlərdən biri Tahirə Qürrətüleynidir. Amma insan ləyaqəti uğrunda döyüşün ‎zahirən görünməz, səssiz, sakit formaları da var, Şəriətin dünyanı qadına haram elədiyi bir dövrdə sevgi ‎haqqında, həyat haqqında öz sözünü pıçıltıyla belə olsa da demək fədakarlıqdır, hünərdir. Çünki bu zəif ‎pıçıltılar əsl şerə çevrilirsə, deməli onlar qəlbin çırpıntılarından doğulub. Qəlbin çırpıntıları isə, təbil ‎zərbələrindən fərqli olaraq eşidilməzdir.‎

Əlbəttə, kitabdakı şeirlər nə kəmiyyet, nə də keyfiyyət baxımından eyni ölçüdə deyildir. Ancaq ən yaxşı ‎şeirlərdə şairələrin məni, fərdi duyulur: hər birinin öz səsi, öz sözü eşidilir.‎

Ağabəyim ağanın qəzəlindən iki misra hifz olunub. Bu beytdə narın meh kimi yüngül, güclə sezilən bir ‎təəssüf var:‎

Əfsus ki. yarım gecə gəldi, gecə getdi,‎
Heç bilmirəm ömrüm necə gəldi, necə getdi.‎

Ağabəyim ağanın zərifliklə etdiyi giley qarşısında Şəhrəbanunun şikayətləri nə qədər ehtiraslı və çılğındır:‎

İşvə bilməz. qəmzə bilməz, naz bilməz,‎
Sevgi bilməz, söhbət bilməz, saz bilməz,‎
Söz eşitməz, qaş anlamaz, göz bilməz,‎
Ana, məni bir nadana verdilər.‎
Günahıma, babalıma girdilər.‎

Qoyun deyil qoyunlara qatam mən.‎
Öküz deyil çodarlara satam mən.‎
İgid deyil qucaqlaşıb yatam mən,‎
Ana, məni bir nadana verdihr,‎
Günahıma, babalıma girdilər.‎

Azerbaycan şairləri bundan da kəskin dillə danışmağı bacarırlar. Aşıq Pəri həddən artıq canfəşanlıq eləyən ‎aşiqi “ağlma dua yazdır” - deyə yerində otuzdurur.‎

Zərif, məlahətli olmağı da bacarır şairlərimiz. Heyran xanımın bu misralarında nə qədər incə bir qadın ‎işvəkarlığı var:‎

Ey sərv-qəddü simtək.‎
Şəkkər ləbü qönça dəhan,‎
Doğrusu, sən çox gözəlsən,‎
Biz də bir az pis deyilik.‎

Fatma xanım Kəminə sadəlövh bir səmimiyyətlə:‎

‎“Ey gözüm, Əhmədə bax, gör nə qəşəng oğlandır” - deyə, hisslerini gizlətmir.‎

Şairə Zeynəb isə azad insan hissini təbiiliklə ifadə edir:‎

Gəl eşit Zeynəb sözünü,‎
Yoldan yığ yarın gözünü.‎
Çox da incitmə özünü,‎
Götür məni qaç, İsmayıl!‎

Hər şeir bir insan xarakteri, bir qadın temperamenti, bir taledir! Duymağı, sevməyi bacaran, bəzən hissləri ‎uğursuzluğa düçar olan, bəzən yarından, bəzən övladından, bəzən vətəninden ayrı düşən qadınlar... Daha çox ‎ağlayan, amma gülməyi də bacaran, iztirab çəkən, ümid bəsləyən, arzularla yaşayan, düşünən, duyan ‎qadınlar... Həyatlarını, hisslərini şerin diliylə əbədiləşdirmiş, ömürlərinin şerə dönmüş qəlpələrini bizə yadigar ‎qoyub getmiş şairələr...‎

Dünyanın hər üzünü görmüş, şux bayatıdan hüznlü qoşmalara qədər hər ovqatda şeirlər yazmış Bəsti təqribən ‎yüz il ömür sürüb, ömrünün bir əsrini başa vurarkən Bəsti sevincini, dərdini, duyduqlarını çoxdan unutmuş, ‎yaşıdlarının, müasirlərinin çoxunu torpaqlara tapşırmış, qəribə bir “vaxt qürbətine” düşübmüş. Bu “vaxt ‎qürbətində” onu tanıyan qalmayıb. Şairə qəribə bir nisgillə:‎

Aşıq Bəsti mənəm,‎
Ellər tanımır...-‎

deyir və bu yaşında belə sırf qadın psixologiyasına məxsus bir işvəylə əlavə edir:‎

Sinnim doxsan olub ‎
İllər inanmır.‎

Bir əsrlik ömrün müdrik təcrübəsindən Bəstinin başqa bir poetik və dərin obrazı da yaranıb:‎

Məleykə boyludu, şirin ləhcəli,‎
Əzəldən tamaşa olan bu dünya.‎
Qoca cadugərdi, aldadır səni,‎
Cavanlıq donunda qalan bu dünya.‎

Zənnimcə, bu obrazı yalnız qadın sənətkar kəşf edə bilərdi.‎
Azərbaycan şairlərini oxuyun, tanıyın, sevin. Onlar bu sevgiyə layiqdirlər.‎

No comments: