دِدین یوزده نِچه؟ اُرتوقرافی سِمینارئندان بویانا…

ممد علی  

چُخدان بری، بیزیم دیلیمیزی آلچالتماق اوچون دریده‌ن قابئقدان چئخان بللی قوه‌لر، و اُنلارئن یِرلی ال‌بیرلری، هر بیر تهر سؤزه، تؤهمته ال آتئبلار. اُنو چنگیزخان موغول‌لارئ‌نئن دیلینده‌ن توتوب، آذری آد قُیولموش بیر تانئنماز دیلین یِرینه اُتورموش، غصبی بیر دیل کیمی آدلاندئرماق، بو یوروش‌لرین دؤیوش هایلارئ یِرینی توتوب؛ و اُنو کؤکونده‌ن قازماق نیتی ده دانئلمایئب‌دئر.  تبریزلی احمد کسروی‌نین یازئلارئندان سُنرا، ایللاه دا ۱۳۲۵ده ملی حکومتین یئخئلدئغئندان بویانا ،تبریز دانشگاهئ اده‌بیات دانشگده‌سینه مأمور گؤنده‌ریلمیش دکتر ماهیارنوابی‌نئن باشئنا جُمالاشان یاد، و یِرلی اوستادلار هیم‌بیر اُلوب، دیلیمیزی آردئ، آراسئ کسیلمه‌ین هجوماِ اوزبه اوز قُیموشدور.

کیمیسی جزوه یازئب،کیمیسی کرینگان کندینده‌ن یارئم بِیت بیر قُشما تاپئب، سِوینجک  دوشوب کی تاپدئم، سانکئ بیر ایتگین دوشموش لغت کیتابئنا ال تاپئب. دیبده نه‌منه؟ هامئسئ اویدورما. یالانچئ سنَدلر، ایچی بُش ادعالار دامدان دوواردان یاغدئرئلئب، و بو دیلی با‌ش‌سئز باراتاسئز، اُدا باشئ‌سئز کاروانسارا کیمی تانئتدئرئب، و اُلارئن گؤزونده  بو دیل اِله چئخارسئز سایئلئب کی، آقا مهندس ناصح ناطقین دِدیگی ایله، جومله لرینده آنجاق دیبینده‌کی فعلی تورکو اُلماق‌لا سلیس بیر تورکو جومله یازئلار. اؤزونده‌ن بیر سؤزو اُلمایان، سؤزلرینی فارس دیلینده‌ن و هرده‌ن ده عره‌ب دیلینده‌ن آلدئغئنئ دِمک‌دن یُرولمامئشلار. سارئ‌قیه‌نی ساروقیه، گوموش قیه‌نی دمشقیه، آخماقیه‌نی احمقیه سؤزونون ده‌ییشیلیب تورکو سؤزه اُخشادئلماسئ کیمی علمی ! دلیل‌لرله اؤزلرینه اوره‌ک وِرمیشدیلر.

بو یُلون دیزی قِییم یُلچولارئندان بیری، اؤزو ده وارلئ، آمما یاهالتماش آدلئ، دکتر محمود افشار یزدی و اُنون اُغلو، و موقوفات بونیادئنئ دا آد آپارماق اُلار. بو بونیادئن آذربایجانا، ایللاه دا اُنون دیلینه خصوصی بیر وورغونلوغو وار ایدی، والینده‌ن گله‌نی اُنو پیس‌لمه‌یه، ازیشدیرمه‌یه، و یِره یاتئرتماغا اسیرگمه‌میشدی. بو علاقه، زمانئندا  بیر پارا آذربایجانلئ اُلان کیتاب اهلی (نه اهل‌الکتاب)، و حساب اهلی اُلان ساوادلئ‌لارئ، میلچه‌یین شیره‌یه چکیلمه‌سی کیمی، اؤزونه چکمیشدی. و نی‌یه چکمه‌یه‌یدی؟ بیری‌نین یازئسئنئ موفته چاپ اِتسینلر، اؤزو مقامات یانئندا منزلت تاپسئن و اُلوکی، آیرئ من بیلمه‌ین مزایا دا بیله‌سینه قاش گؤز آتا؛ داها اُنا دُداق بوزه‌رلر؟. دونیا بش گونلوک دو، یا آصادقئن سؤزو ایله : دونیا فئرئلداقخانادئ، چِویرینه عشق اُلسون.!

بو تاریخچه‌ اُنون اوچون بوردا گتیریلیر کی دانئشدئغئمئز مطلبین ایندی یُخ، چُخ قاباقدان باشلادئغئ و دالئسئ توتولماسئ همه‌شه نظرده اُلسون.

حیدربابانئن چاپدان چئخماسئ نِچه ایل قبروستان ساکیت‌لیگی ایچینده، بُم کیمی سس‌لندی، و اده‌بیات دانشگده‌سینده، تاپئلماز بیر زادئ آختارانلارئ، برک دیسگیندیردی، و چُرتونو بته‌ر پُزدو. آمما بونون آجئغئنا دا، دوشمنچی‌لیک‌لر برکیدی؛ و حکومتین سیداحمد الی ایله گؤرمک ایسته‌دیگی ایشی، اثرسیز اُلدوغوندان، بیر باشا امنیتی پلیسی کنترولو قاباقکئندان دا شدت‌لندیردی. ۱۳۵۷نجی ایلین انقلابئنا کیمین.  بو انقلابدان چُخ‌لارئ چُخ زادلار اوموردو. و اومان یِرده‌ن کوسه‌رلری دُغرولتماقدا، بوندان کوسه‌نلر اومدوغو زادلارئن هِچ بیرینه چاتمایاندا، اؤزو ده اؤلکه‌نین اوچ بوجاغئندا، ایشلری قاباقکئندان دا پیس‌لشمیش گؤردولر. و اصلینده بو اومسوق قالانلار انقلابدان قاباقکی گون کیمی باشدان باشلامالئ اُلدولار.

اِله کی، اؤلن اؤلدو، قاچان قاچدئ، گیزلنن تاپئلدئ و یِر یِرین اُلدو و شهرنو اؤز دیلینده مدره‌سه ایسته‌یه‌نین، آمما سو سویون اُلمادئ. بیری بو کی، سو سویون اُلسایدئ، آجئ ‌نئن سویو همه‌شه‌کی کیمی اورموگؤلونه چاتاردئ و قارئشاردئ اؤزونون قاباقجا گتیردیگی سویا؛ آجئ دا دییه‌نده یانئ بوتون بو گؤله تؤکولن چایلار. دِمه به سویون باشئنا بیر اُیون گله‌جک کی، نه یِرده تاپئلا، نه  گؤیده، و نه ده یِرین تکینده. سو تاپئلسا ایدی آنجاق یا «لوبلان آلماسئ» یا دا بامادُرون ایچینده اُلاجاق ایدی. هامان بامادُر کی زمانئندا آتا اُغلونا دِمیشدی : آراق ایچدین دینمه‌دیم، پاپروز چکدین دینمه‌دیم، قومار اُینادئن دینمه‌دیم، کؤپک اُغلو ایندی منیم اِویمه اِرمنی بادئمجانئ- یانئ بامادُر- گتیریرسن؟ ایندی هامان بو  بامادُر، آلما ایله بیرلیکده اورمو گؤلونو قوروتماقدا اتهام اِدیلیر ! دونیانئن ایشینه باخ.

بو ایشین اوستونده‌ن بش اُن ایگیرمی ایل گِچدی. بیر گون سؤز چئخدئ کی،  تهران دارالخلافه‌سینده ایل‌لرده‌ن بری قداغان اُلموش بیر دیلی یازماق اوچون، اُرتوقرافی، یا املا، یا بیزه مدره‌سه‌ده دییلن کیمی دیکته سمینارئ قورولاجاق. ایندی هله ایشیمیز یُخ کی، بو املانئ هاردا یازماق اوچون، مدره‌سه‌ده؟ بازارئن کاروانسارالارئندا؟ یا هاردا؟ دالدادان خبری اُلمایانلار دِدیلر کی اگر بو یئغئنجاق آذربایجانئن دیلی اوچون ایدی، نی‌یه بس اردبیل ده، اورموداِ، اهرده، تبریزده، مراغادا یا هِچ اُلماسا اوشدوبین‌ده، نباتی خان چُبانا یاخئن اُلماق اوچون، یا اِله بو شبسترده، شیخ ماحمودون توربه‌سینده، یا شهریار آدئنئ چکدیگی هر بیر یِرده قورولموردو؟ آتدئلار، توتدولار،  بللی اُلدو کی، اُرا گؤز قاباغئ دئ و تاکسئ زاد تاپماق راحاند اُلارمئش. هامئ‌نئن کی ماشئنئ یُخدو، بیر پارا دا هِچ، اُ شهرین شولوق خیاوانلارئندا ماشئن سوره بیلمه‌زدی. نقطه. سطیر باشئ.

بو سمینار قورولا-قورولا بیریسی، مظلوم فارسی دیلی اوچون گؤز یاشئ تؤکدو، و دکتر هیئتی قانتار آیاغئنا چکدی کی، بو اُیونلار اُنون باشئ‌نئن آلتئندا دئر. سن دِ، من دِییم. دیبده لِفِر فئشقا چالئب اُیونو دایاندئردئ.

آمما سمینارئن ایچینده ده رأی بیرلیگی تاپئلمادئ و قطعنامه‌نی امضالایانلاردان بیری سمینارئن ایچینده‌کی ایستی هاوادان، اِشیکده سرین هاوایا چئخئب، حالئ یِرینه گلنده‌ن سُرا آیئلدئ، اؤزو، تک جانئنا اُرادا امضالادئغئ زادلارئن آلتئنا وئران کیمی اُلاراق، ایکی یُل(۱۳۸۳+۱۳۸۶)  سمینارا خروج اِده‌ن بیر  تهه‌رده، هم فارسئ سیاغئ یازماغئ اؤلوم دیریم ساواشئ آدلاندئردئ، و هم بیزیم دیلیمیزه، یانئ اؤزونون ده دیلینه یاپئشدئرماق ایسته‌ین چُخلو فارسئ و عره‌بی سؤزون اُلدوغونو، دیلین مدعی‌لری ایله بیرگه،- البته  اؤزو بیلمه‌میشده‌ن-، آشکار اِتدی. بو ادعایا گؤره دیلیمیزده آزئندان یوزده اللی- آلتمئش عره‌ب فارس سؤزلری اؤزلرینه یِر اِله‌ییب، و دؤشه‌نیبدیر. الینده هِچ بیر سنَد اُلمادان. آمما هابرماسئ امدادا چاغئرماغئ اونوتمامئشدئ. بیزیم دیلده‌ن باشئ چئخمایان هابرماسئ ! غافیل کی، بوتون هابرماس‌لار یئغئشسا دا، بیر دیلین قداغان اُلماسئنا سس وِِره بیلمه‌ز، و اُنو قئنایا بیلمه‌ز !

بیر یُل بو سؤزون آنباردان گلدیگینی بیله‌سینه چاتدئرماق اوچون اؤز یازدئغئ بیر مقاله‌نی آراشدئراندا بللی اُلدو کی، هامان یوزده اللی-آلتمئش بونون اؤز یازئسئندا یوزده اُن بِشدیر. نه اُلار؟ کیشی ده سؤز بیردی !

دوز دو کی، یوزده هر نه گؤیلون ایسته‌ر ده یازماق اُلار. آمما اُنون بیر دیله دخلی اُلماز کی. سؤز بوردادئ کی، بیری‌نین یازئسئندا آز یا چُخ عره‌ب- فارس، یا هر هانسئ دیلین سؤزونو ایشلتمک، اُ دیلده تاپئلان یا ایشله‌دیلمیش بِله‌نچی سؤزلری، تانئتماق کیمی، اُلاسئ بیر ایش دگیل. یانئ یاد سؤزلری بِله لیک‌له تاپماق اُلماز، بلکه اُنلارئ بوتونلوک‌له دیلین لغت ُفندوندا آختارماق ایسته‌ر. و بو تاپئلاندان سُنرا اُنو هر تهه‌ر یُرماق اُلار. بو یوزده قضیه‌سی آرانئ اِله قارئشدئردئ کی، اُنون قُرخمازیانا  دِدیگی : سؤزلری فارسئ کیمی یازماق قناعتینه گلمه‌سی آرخادا قالدئ و هِچ کیم بوقناعته ساتاشمادئ. بیر حالدا کی اصل قضیه اِله اُ قناعته گلمک ایدی.

آمما، گِنه ده، بو یوزده قضیه‌سی ایندی‌لیکده چُخ ایشله‌نن ادعالاردان دئ. اینتاسئ کیمین ده اُنو ایشلتمه‌سی اؤزو بیر سؤز دور. بیر وار، دیلی یُخا چئخماق ایسته‌ین بونو دِسین؛ بیر ده وار، تانئش پالتارئندا اُلان یا آیئ دُستلوغو اِده‌ن اُنا سوواشسئن. آمما بونو ایره‌لی سوره‌نلر هر کیم ده اُلورسا، سُن و سُنوج بیر، و ده‌ییشمه‌ز دیر.؛ دییه‌نلرین بیری آیدئن‌جا، و آشکارا، بیری ده دُلایئ یُل‌لا هامان سوماغئ ایسته‌ییر، آمما سوم سوم دِییر.

بونو گؤزده توتساق کی، سِمینارداکئ‌لارئن چُخو یاشلئ و محترم آداملار اُلوب، و آزلئغئ یِنی نسلده‌ن و جوانلار اُلموشدو، گِچه‌جه‌یه باغلئ‌لئق بیرینجی دسته‌ده‌ن آرتئق گؤرونوردو. آمما بو اُ دِمک دگیلدی کی، جوانلار بو باخئشا قاپئلمایئب، یا اُنا اویدورولمایئب‌لار. نمونه‌ اوچون آقا ایواز طاهادان آد آپارماق اُلار. اُ سمیناردان ایگیرمی ایلده‌ن آرتئق گِچمه‌سینه باخمایاراق، اؤز یازئسئندا بِله یازئر:   ««سؤزون قئسساسئ، سؤز داغارجئغئ‌نئن آلتمئش (۶۰) فایئزدان چُخو، آلئنما [هامان دخیل] سؤزلرده‌ن اُلوشموش آذربایجان تورکجه‌سی…..»«   ایواز طاها بو سؤزو سیتات، یا نقل قُول کیمی یُخ، منیمسه‌نمیش بیر سؤز کیمی یازئب.گؤره‌سن ایواز طاهانئن هِچ فیکرینه گلیب کی، بو یوزده، یا اؤزو یازدئغئ کیمی فایئز هاردان گلیر؟ بو بیر دُغرو سای‌دئر؟، یا ال هاواسئ بیر مقاله‌ده اُخونوب، و اُنو اولگو گؤتورمک‌دن گلیر؟ اگر دُغرو سای‌دئ، یِری هاردا دئ؟ اگر ال‌هاواسئ دئ، بو آخئ جدّی یازانا یاراشان دئر؟ اُنو بیلمیره‌م، من آمما، بو آنباردان اُلان سایئ، بیرینجی یُل، مین اوچ یوز هشتادلاردا هامان سمیناردا اُلان و سُرا اؤزو اوچون بیر گِدیش یُلو دوزه‌لده‌ن یوخارئدا دِِدیگیمز جزوه‌لرده اُخوموشدوم. و اول‌لر اینانمئردئم اُنونکو اُلا، اُنا گؤره کی، اُنون گونده‌لیک ایشینه گؤره، سایلار، بیله‌سینه بیزلرده‌ن آرتئق اهمیتی اُلمالئ ایدی. فرانسالئ بیر مثل وار کی دِییر : آدام سِوه‌نده سایماز، یانئ تورکوسو، سِوه‌نده اؤلچوسوز خرجله‌ر. بیزیم ده آتا بابا سؤزو دگیل چای نه دی، سای نه دی؟ یا، قاس، هاداران پاداران نه‌دی، اؤلچو نه دی؟

هر اوزونه گؤره ازبرده‌ن دانئشانلارئن، سؤزونون سومویو اُلمایانلارئن و یا آیرئ بیر دوشونجه‌لری اُلانلارئن دیلینده ایشله‌نن بیر سؤز اُلوب و بونا گؤره کی، دِدی- دِدی چُخ قره‌داغلئ‌نئن اِوینی یئخئب،  بونون آیاغئنئ بیر یاندا باغلامالئ‌ دئر. ایل‌لردی تانئش، یاد،  بو یوزده‌نی یِرلی یِرسیز ایشله‌دیب و بیزلر ده هِی دِمیشیک کی، بِله بیر زاد اُلا بیلمه‌ز. آمما بیز اؤزوموز ده ازبرده‌ن دِمیشیک. یانئ بیز ده سایمامئش دِمیشیک. نی‌یه دِمیشیک؟ بیزیم گؤزوموزه عقله باتان بیر سؤز گلمه‌ییب. آمما بو یاخئنلاردا گؤره‌نده کی، جوان نسل، ایواز طاهانئن نمونه‌سینده ده، ایسته‌ر ایسته‌مز بورا سوروتله‌نیب، داها، داشدئم ، زارا گلدیم. کیمه بیر زاد دِمک اُلاردئ؟ گوجوم آنجاق اؤزومه چاتاردئ. یازئلارئ قُیدوم قاباغئما، دیزیمی سئندئردئم، آمما دیبده انگیم اوزاندئ! بیر ایکی بیزیمکی، اوچ دؤرد قاپئنئ اؤرت، بش آلتئ سموار آلتئ، کی البته آلتئ یِرینه، یانئ اُلدو، هِی چای ایچدیم، سایدئم.  صفحه صفحه، سطیر سطیر، هؤوه به هؤوه، نم نِچه‌مین صفحه ال‌یازمانئ باشدان دیبه گِتدیم، یاخئن گونلرده الده‌ن وِردیگیم قرده‌شیمین یِرینی بُشلایاراق، دیره‌ندیم، اوزده‌ن گِتمه‌دیم، به‌یه بو ازبرده‌ن دانئشئلان هادارانلارا سُن قُیولسون.

بونون دا تکجه یُلو، اِله  ریاضیات یُلو ایدی. یانئ آلتئ یِددون قئرخ ایکی. یوزده سؤزو آرایا گلنده ایش اده‌بیاتدان چئخئب دوشه‌ر سای، حساب، ریاضیات یُلونا. بیرده‌ن یوزه کیمی سایئلماسا  داها اُنون نِچه‌سی اِله، نِچه‌سی بِله اُلدوغونو دِمک اُلماز. دا بونا سؤز اُلماز. دُغرودان؟

بو سایئشدا، آیرئ دیل‌لرده‌ن گلمیش سؤزلر، هانسئ دیلده‌ن گلمه‌سینه باخمایاراق، یاد سؤزلرکیمی بیر یِرده سایا آلئنئب. یُخسا ایش اوزواناردئ.

سایما ایشی قورتاردئقدان سُنرا اله گلن سایلارئ یُرماق، تفسیر اِتمک بیرینجی یِرده بیزی یوزده‌نین نه گونه قالدئغئنا آپارئب چئخارداردئ. اُنون اوچونکی بیز بو سایئشئ ایلک یِرده، یوزده‌نی، یا آیرئ‌لارئ‌نئن دِدیگی ایله فایئزئ اله گتیرمکده‌ن  اؤترو باشلامئشدئق.

بو یوزده کی، اومود اُلونور بعضی عطشانلارئن قئزدئرماسئنئ اندیرمه‌یه یاردئم اِتسین، یا بیر پارا اوچون برک ایستی بیر اُتاغا بیرده‌ن اِشیگین شخته‌سینی بوراخماق کیمین اُلسون، اِله کسگین اُلمایا دا بیله‌ر.اُنا گؤره کی، تجروبه منه گؤرسدیب، کُر توتدوغون بوراخماز و، بیر پارا دا اساسدا باخئب گؤرمک اوچون گؤزونو آچماق ایسته‌مز، و اُنا دا هِچ کیمین گوجو چاتماز.

سایمانئ، و یوزده‌نی قورتاراندان سُرا گؤردوم بو آزئندان یوزده آلتمئش، (ایواز طاهانئن سایئنئ دِییره‌م) بیز تاپان سایدان چُخ یوکسکده دورور. اِله یوکسکده کی، صمد وورغونون من سنین عشقین‌له پرواز اِیله‌ره‌م، یوکسک‌لره‌م شعری یادا دوشور.

اُ یازان سایئ بیز تاپان سایا چاتدئرماق کی یُخ، ایلک یِرده یاخئنلاتماق اوچون گره‌ک قاباقجا اُنو ایکی‌یه بؤله‌ک، سُنرا اله گله‌نی ایکی‌یه یُخ، بلکه اوچه بؤله‌ک کی، اُ یوکسک‌لره پرواز اِیله‌میش سای، دوشه قوش حدّینه، و بیز تاپان یوزده ایله چیگین به چیگین اُلا، یانئ یوزده اُن هنده‌ورینه(۱۰٪) و بونو دقت‌لی دِِسه‌ک (۱۰/۸ ٪) یانئ بیزیم سایدئغئمئز یوز مینه یاخئن سؤزده، یوزده (۱۰/۸)ی یاد سؤزلر یا بیر پارانئن آلئنما آدلاندئردئغئ و بیر آیرئ‌لارئ‌نئن دخیل آد قُیدوغو سؤزلرده‌ن دوزلیر. بو سؤزلر حتی بیزیم اده‌بیاتدا بیر یُل دا ایشلنمیش اُلسا یاد سؤز گؤرولوب وسایئلئب. یاد سؤز ده سؤیله‌ینده هر بیر آیرئ دیلده‌ن (چُخو دا لاتین، یونان، سانسکریت، عره‌ب، فارس) گلمیش سؤزلر دیر. بو یازئنئ اُخویان گؤرور کی بو سایلارئ بیربیری ایله توتوشدوراندا آلتئ یُل آرتئق اسگیک‌لیگی وار. یانئ آنباردان دِییلن یوزده، آلتئ یُل دُغرودان تاپئلان یوزده‌ده‌ن آرتئق دئر، آیرئ سؤزله دِسه‌ک، آلتئ یُل شیشیردیلیب. نی‌یه شیشیردیلیب؟ احتمال‌لا بیزیم دیلین تاهئنئ پُزماق اوچون، اُنو آلچالتماق نیتی ایله.  بونو دا قبول اِتمک گره‌ک کی، بیر پارا دا بیلمه‌یه بیلمه‌یه، یا آیرئ بیر سای قارشئ‌سئندا اُلمادئغئنا گؤره، یانئ گؤزو باغلئ، یا هر آیرئ بیر سببه گؤره کی، من بیلمیره‌م،‌ بو شیشیردیلمیش سایا میدان آچئر. بیر ده بونو آرتئراق کی، آنباردان گلن سای، سؤزون سومویو اُلماماق تئوروسوندان سو ایچیر، و بُغازئنا باتماماسئنا گؤره، هر بیر سای اُلا بیله‌ر. آنباردان گله‌نین آدئ اوستونده دیر. و ایسته‌میر ده، اؤزونو دِدیگی سایدا جئزئغا سالا، و اُنا گؤره ده اوستالئق‌لا آزئندان سؤزونو وِردیگی سایئن باشئنا آرتئرئر، چون دا آنبارا نه جئزئق !      شیشیرتمه‌نین اؤزونون ده بیر آدئ وار:یالان.  هر یالان بیر دُغرونو گیزلتمک، یا آزئندان اُنو مئسدئرماق اوچون دییله‌‌ر. یالان، علمی ایشلرده آلچاقلئق و اه‌یریلیک گؤرسدیجیسی دیر. علمی ایشده اُندان اوزاق دورماق یِی‌دیر.

 

ایندی، بو سایلارئن ایشئغئندا نه دوشونمک اُلار، یا نه‌یه دوشونمک اُلار؟

آرتئقلاشا یُرمالار اینجه‌لیک‌لره آپارئر، و اُلو کی، فایدالئ اُلماسا دا، بیلمه‌لی بیر زادلار اُلسون.

بیر پارا حرف‌لرده اوروپا دیل‌لرینده‌ن گلمیش سؤزلر عره‌ب فارس سؤزلرینده‌ن آرتئق دئ؛ بیر پارا دا ترسینه دیر. عره‌ب فارس سؤزونو بیرگه گتیره‌نده، بونو دِمک ایسته‌ر کی، فارس سؤزلری عره‌ب سؤزو قارشئسئندا بیر بالاجا آزلئق دوزه‌لدیر، و اوست اوسته بیر نِچه یوز سؤزده‌ن اُیانا گِچمه‌ز.

اوروپا دیل‌لرینده‌ن گلمیش سؤزلرین بؤیوک چُخلوغو رُنسانس‌دان بری باشلانمئش و قُل بوداق آتمئش علم‌لر، ایللاه دا تجروبی علم‌لرین دونیاسئنا باغلئ سؤزلردی. عره‌ب فارس سؤزلری چُخلوغوندا شعر دونیاسئنئ بزه‌ین‌لرده‌ن دیر. هره‌سی‌نین اؤز یِری وار.

عره‌ب سؤزلری دیلیمیزده، هم دینی باخئمدان، و هم اوزون اوزون ایل‌لر عره‌ب خلیفه‌لیگی، یانئ حکومتی، و هم شعر عالمینده عروض اؤلچوسونده ایشلنمه‌سینه گؤره،  بیز ده، اسلام تاپمئش اؤلکه‌لر کیمی، بو سؤزلری ایشله‌دیب یا ایشله‌تمه مجبورلوغوندا قالماسئندان دئر.  اوروپا دیل‌لری‌نین سؤزلری، عره‌ب سؤزلری کیمی، بیر پارا حرف‌لرله باشلانان سؤزلرده چُخ و بیر پاراسئندا آز دئر. هر حرفین اؤز دیلینده سؤزو چُخ اُلاندا، طبعاً اُ سؤزلر آیرئ آیرئ علم‌لرده و تکنیک‌لرده ده آرتئق ایشله‌نیب و بو حساب‌لا  بیزده ده، اُ سؤزلر چُخ تاپئلئر. مثلاً c،p،f حرف‌لری لاتینده، و م حرفی عره‌بده هامئدان آرتئق دئر. cحرفی ایله باشلانان سؤزلر چُخ زمان ک سسی وِرمه‌سی اوچون،k حرفی ایله بیرگه، عره‌ب فارس سؤزلرینی دالئدا قُیوب و چُخ سایلی یاد سؤزلرین ایچینده یِرلشیر.

هابِله بونون اوچون‌دور کی،بیزیم دیلده ب حرفی‌له باشلانان سؤزلر پ حرفی ایله باشلانان سؤزلرده‌ن اوچ قات آرتئق اُلماسئنا باخمایاراق، پ حرفینده اوروپالئ سؤزلر، اُلارئن اؤزونده  چُخ سؤزلو اُلدوغو اوچون، یاد سؤزلرین یوزده‌سی ایکی قات آرتئقدئر.

 

عره‌بی سؤزلره گلدیکده سایدا هامئدان آرتئق یاد سؤزو اُلان م حرفی دیر. بو سای مین سؤزده‌ن ده آرتئق دئر و  یوزد ه‌سی ۲۶/۵ ٪دئر.

اوروپا دیل‌لرینده‌ن گلمیش سؤزلر عره‌ب سؤزلرینه تای، اوزون زماندان بری دیله گیرمه‌ییب؛ بلکه، اوروپا اؤلکه‌لری‌نین صنایعی گوجلندیک‌دن، و بیر یاندان خام مال آختارئشئ و بیر یاندان دا خام مالدان دوزه‌لمیش زادلارئ ساتماق اوچون بازار آختارمالارئ اوزونده‌ن، یِر اوزونه سپه‌لنمه‌سی ایله سؤزلری ده مال‌لارئ کیمی بیزه چاتئبدئر. ان اوزاق زمان، یوخارئدا دِدیگیمیز کیمی، رُنسانس دؤرونه چاتا بیله‌ر. اوروپادا صنعتی انقلابدان بری، و سُن زمانلار ایکی بین‌الملل ساواشدان چئخان دونیادا صنایع مالئ، و فیزیکین، شیمی‌نین، مکانیکین و آیرئ علم‌لرین اُرالاردا دوزه‌لدیگی، و بورالاردا ایشلندیگی اوزونده‌ن، محصل یُل‌لانمالارئندان و گل‌گِدین  دموکراتیک‌لشمه‌ سینده‌ن  و دیبده ده انفورماسیون، بو رابطه‌نی اوز به اوزده‌ن آرتئق، انترنت یُلو ایله دیلی ده گؤنده‌رمه‌یه آپارئب چئخاردئبدئ..

 

ایشی یونگول‌لدیب و راحاتلاتماق اوچون ۳۲ حرفی بیر نِچه یِره بؤلوب و هر بؤلومو خصلت‌لرینه گؤره باشلئجا تانئتماق بونا اویقون وِریلیبدی. بولارئن چُخو تکرار سس‌لنن اُلدوقدا آنجاق عره‌بلرین اؤزونه آنلاشئلان دئ و مثلاٍ ایکی جور ت سسی، دؤرد جور ز سسی آیرئ دیل لرده تایئ تاپئلمایان دئر. اُنا گؤره ده بیز ذ-ز-ژ-ص-ض-ط-ظ-حرفلرینی بیر یئغئنا قُیوب و ژ حرفینی آز سؤزلو اُلدوغونا گؤره بولارا آرتئرئب و یِددیسینه بیر یِرده یِتیشمیشیک. بو یِددی حرف اوست اوسته ۵۵۰ سؤزو یِتیریر. و یوزده‌سی ۲۳٪ اُلور. بیلمک گره‌ک کی، بولارئن بِشی آنجاق عره‌ب سؤزلری داشئ‌یار.

ژحرفی‌نین اوست اوسته یوز سؤزده‌ن آز اُلدوغو ایله، یوزده‌سی (۷۶/۷٪ )  ایله رکوردچو دور. قالان یوزده ۲۳ ترکیبی سؤزلردیر اُنون اوچون کی ژ سسی دیلیمیزده اُلدوغو ایله بِله، تورکو دیل‌لرینده بو حرف‌له باشلانان سؤز یُخدور؛ دیلی شیرین‌لرین ز سسینی تلفوظ اِتدیکلرینده‌ن باشقا !

 

دُققوز سسلی حرف ایله باشلانان سؤزلرده  یاد سؤزلرین سایئ ۱۳۶۸ اُلدوقدا یوزده‌سی (۸/۸٪) دیر.

چ حرفی‌له باشلانان سؤزلرده هامئدان آز یاد سؤزو اُلان حرف دیر ۶۰ سؤزله. یوزده‌سی (۱/۶٪) دیر.

ی حرفی‌له باشلانان سؤزلرده، آنجاق ۶۵ یاد سؤز وار. بونون یوزده‌سی (۱٪) دی.

ق حرفی‌له باشلانان سؤزلرکی، بیرگه سسلی‌لرده‌ن سُرا، هامئدان چُخ سؤزلو حرف دیر، ۲۹۷ یاد سؤز ایله یوزده‌سی(۳/۴٪) اُلور. «ق» بیر حسابا، تک جانئنا، دیلین لاپ چُخ سؤزو اُلان حرفی دیر. و چُخ زمان سؤزون باشئندا گلنده، اُنون تورک کؤکونده‌ن اُلماسئ‌نئن گؤرسدیجیسی دیر.

اوچونجو آز یاد سؤزو اُلان گ حرفی دیر. ۱۲۳ سؤزله یوزده‌سی (۴٪ ) دی.

د حرفی‌له باشلانان سؤزلرده،۴۱۶ یاد سؤز وار و یوزده‌سی (۶/۱٪) دی.

س حرفی‌له باشلانان سؤزلرده، ۴۷۷ یاد سؤزون یوزده‌سی(۷/۷٪)دی.

ب حرفی‌له باشلانان سؤزلرین،۵۲۷ یاد سؤز وار، و یوزده‌سی (۸٪)دی.

یوخارئدا گلن بو سکگیز حرف‌ اؤزلویونده ۶۰ مینه یاخئن سؤز داشئ‌یئر.

باخ : قرافیک آ.]

 

قالان حرف‌لر :

پ حرفی‌له باشلانان سؤزلرده  ۴۵۲ یاد سؤز وار، و یوزده‌سی(۱۷/۵٪)دئر.

ت حرفی‌له باشلانان سؤزلرین  ۴۶۸ یاد سؤز ایله، یوزده‌سی (۸/۹٪) دیر.

ث حرفی‌له باشلانان سؤزلرین ۲۱ یاد سؤزله یوزده‌سی (۲۸٪)دی.

ج حرفی‌له باشلانان سؤزلرین،  ۱۸۷ یاد سؤزله، یوزده‌سی (۸/۹۸٪)دی.

خ حرفی‌له باشلانان سؤزلرین ۲۷۶ یاد سؤزله، یوزده‌سی (۱۴/۱۹٪)دور.

ح حرفی‌له باشلانان سؤزلر،۲۲۸ یادسؤزله. یوزده‌سی (۲۵٪)دی.

ر حرفی‌له باشلانان سؤزلرده ۴۲۷ یاد سؤز وار و یوزده‌سی (۳۶/۸٪) دیر.

ش حرفی‌له باشلانان سؤزلرین ، ۳۳۲ یاد سؤزو وار، و یوزده‌سی (۱۳/۲۲٪)دی.

ع حرفی‌له باشلانان سؤزلرده  ۳۲۸ یاد سؤز وار و، یوزده‌سی (۳۶/۴٪)دی.

غ حرفی‌له باشلانان سؤزلرده، ۱۸۰ یاد سؤز وار، یوزده‌سی (۳۵/۶۴٪)

ف حرفی‌له باشلانان سؤزلرین یاد سؤزلری ۳۷۶  اُلدوقلا، یوزده‌سی (۲۹/۳۲٪) دی.

ک حرفی ایله باشلانان سؤزلرین یاد سؤزلری ۷۱۶ اُلدوقلا یوزده‌سی (۱۴/۴۳٪) اُلور.

ل حرفی ایله باشلانان سؤزلرین، ۲۶۳ یاد سؤزو اُلاراق یوزده‌سی (۱۸/۲٪) دیر.

م حرفی‌له باشلانان سؤزلرده ۱۲۱۵ یاد سؤز وار و یوزده‌سی (۲۶/۵٪)دئ.

ن حرفی ایله باشلانان سؤزلرده،  ۴۶۸ یاد سؤز اُلماقلا یوزده‌سی (۲۳/۵۸٪) اُلور.

و حرفی‌ایله باشلانان سؤزلرین، ۳۱۲ یاد سؤزله یوزده‌سی (۲۴/۳۳٪) اُلور.

ّّها حرفی ایله باشلانان سؤزلرده، یاد سؤزلر۲۷۹ اُلاراق یوزده‌سی (۱۷/۲۷٪)دی.

[باخ : قرافیک ب.]

بو تهه‌ر، هر زاد حسابلانئب یازئلئبد‌ئ. ۳۲ حرفین باشلانماسئ ایله تاپئلان بوتون سؤزلر، ایسته‌ر تورکو سؤزلر اُلسون، ایسته‌ر یاد سؤزلر، سایئلئب یوزده‌سی تاپئلئب و یازئلئبدئر.

یازئ‌نئن بوراسئنا چاتاندا گؤردوم سؤزلرین سایئشئندان اله گلن سایلارئ انده‌ر دؤنده‌ر اِله‌ییب، و یوزده‌سینی ده چئخاردئب، ماشئنا دا کؤچورتموشم، داها آرتئق بیرزاد قالمایئب بو سایلارئن باشئنا گتیره‌م.

یوخارئدا وِریلن یوزده‌لر، ایللاه دا ایری توتوملو  و آرتئق ایشله‌ک حرف‌لرین سایلارئ، بونو آیدئن گؤرسدیر کی، بو بوتون‌دیل یوزده‌سی، بیله-بیله اُلمادان، اؤزلویونده ایشله‌نسه، حدده‌ن آرتئق یاد سؤزلرین یازئلماسئ گؤزله‌نیلمه‌ز بیر زاد اُلار. بو، البته، اُ معنایا دگیل کی، بیر یازئچئ، یا هر بیر یازئ یازان ایسته‌دیگی کیمی، یا یازدئغئ یازئ‌نئن ایجاب اِتدیگی سؤزده‌ن- هر بیر یوزده‌نی گؤزلمه‌لی اُلدوغونا گؤره- اوز دؤنده‌رسین. یانئ بو بیر نِجه یاز، نِجه یازما کاراکتری اُلان بیر زاد دگیل. هر یازان نِجه کی، گؤیلو ایستیر، یازئسئندا بوتون آزادلئغئنئ ساخلامالئ دئر. حتی، یازئسئ بوردا گؤرسدیلن یوزد‌ه‌لری آشئب داشسا دا ! بشرین خصلت‌لرینی و اُلارئن هر هاردا اوزه چئخماسئنئ قاباقجادان گؤروب بیلمک اُلماز. اُراجان کی، بورداکئ یازئ‌نئن آجئغئنا دا اُلموشسا، بیری بیر یازئ یازئب و بُلان سُلان، گؤیلو ایسته‌دیگی هر هانسئ بیر یاد دیلده‌ن اُلور اُلسون سؤزلر گتیریب و یازسئن. اُ ساده‌جه اُخویانئن الینده دی کی، اُنو آلقئشلایا، یا قئنایا.

بو یازئ‌نئن اساس سؤزو،  ایکی یؤنه اوز توتور : بیرینجی یِرده بو دیلین اهلینه کی، هر سببه اُلور اُلسون، بِله بیلیب‌لر کی، اُ شیشیردیلمیش یوزده‌لرده بیر دوزگونلوک وار، و ایندی گؤرسونلر کی، یانئلئب‌لار، و دوزگون سؤز هایاندادئ. ایکینجی یِرده بو دیله، بِله‌نچی اویدوروجو سؤزلرله قارا یاخماق، و ده‌یرینی اسگیلتمک نیت‌لری اُلانلاری یِرینده اُتورتماغا چالئشما.

کیم کی، گؤزونون قاباغئنداکئ سایلا راضئ‌لاشا بیلمیر، یا اُنو دوز بیلمیر، یا ایسته‌میر گؤیلو ایسته‌دیگی سایدان ال چکه.، اُندا اُنون اؤزونده‌ن ال چکمه‌لی دیر.

یانئ اگر بیری‌نین بو سایلارا گؤره تاپدئغئ یا سِچدیگی یُلو، اُنون دونیا گؤروشونده‌ن و سیاسی بیر ایدئولژودان آسئلئ اُلسا، کی بیزیم اؤلکه‌ده ده چُخ زمان بِله دیر، بِله‌نچی سایلار و رقم‌لر، اُنلارئن ریاضی یُرماسئ و استدلالئ، اُخوندوغو، و گؤرولدویو زماندا بیر بالاجا اثرئ اُلسا دا، چُخ آز سُرا گِنه اؤز دوشرگه‌سینه قِییدیب و اؤزونو اؤز دوشونجه‌سی اِوینده تاپئب راحاتلاشاجاق. دوه گؤردون؟ قئغئنئ دا گؤرمه‌دیم !

ممدعلی