آذربایجان موغاملاری

فرهاد جعفری

بیرینجی بؤلوم : گیریش

  گیریش : موسیقی ؛ یونان کؤکلو بیر سوزجوک اولموش و اصلینده یونانجا «Mousika » سؤزوندن آلینمیشدیر. بو سؤزجوک یونانلی لارین دوققوز ماهنی و موسیقی الهه سیندن بیری اولان Mas/Misse نین آدینا باغلی دیر. موسیقی سؤزو ایسلام مدنیتینده ایلک دفعه اولاراق بو آنلامدا یوخ ، یالنیز ریاضیات و فلسفه علم لری نین بیر بؤلومو کیمی ایشلنمیشدیر. موسیقی یه عربجه الحان یا صناعه الالحان دا دئییلیردی. بؤتوولوکده موسیقی ؛ دویغولاری(احساسات) و دوشونجه لری سس واسطه سی ایله  معین موخاطبه چاتدیران صنعت(هنر) دئمکدیر.

   آذربایجان موسیقی سی دونیانین اولدوقجا ان زنگین و گوجلو موسیقی لریندن بیری سی دیر و شرق دونیاسیندا بیرینجی یئری توتموش و بوتون دونیادا بیرینجی لر سیراسیندا دورور. بو ایفاده ایستر کئچمیشده ایستر بوگونلوکده ، ایستر تئوری باخیمیندان و ایستر ایسه عملی باخیمدان ثبوتا یئتیریلمیشدیر. آذربایجان موسیقی سی دئدیکده موغامدان ، آشیق موسیقی سیندن توتموش پاپ ، جاز  ، اوپئرا و باشقا  بونلار کیمی موسیقی لر بو موسیقی نین داخیلینده یئرلشیر. آنجاق آذربایجانین کیملیگینی ، اونون موسیقی سینین اصالتینی دونیادا سسلندیرن تکجه موغام اولموشدور. بونا گؤره کی بو موسیقی نین یارادیجی سی و یاشادانی یالنیز آذربایجان خالقی اولموش ، بیرده کی بو  موسیقی دن باشقا موسیقی لر ، موغامدان آلینمیش و موغاما اساسلانان موسیقی دیرلر. بو سؤزلر هئچ ده  آذربایجاندا پاپ ، جاز  و باشقا موسیقی لر قوندارما اولدوغونو و آذربایجان خالقینا عایید اولماماغی  آنلامی نی داشیمیر. بلکه ده بونلار هر زمان بیزیم خالق موسیقیمیزه اساسلانیرسا بیزیمکی اولور ، هم ده آذربایجان خالقی نین روحیاتی ، وارلیغی و...  بیرینجی درجه ده موغامدا تمثیل اولونور ، سونرالار پاپ، جاز و... ده. بئله لیکه آذربایجان  خالق  موسیقی سی ایکی اساس حیصه دن عبارت دیر : آشیق موسیقی سی ، موغام .

   آشیق (Aşıq) موسیقی سی یالنیز تورک خالق لارینا عایید دیر ، نئجه کی آشیق ادبیاتی – فولکلوروموزون بیر قولو اولارکن –تورک سویلو خالق لاردان باشقا هئچ خالقدا اولمامیشدیر. بو موسیقی دده قورقود کیمی اوزان لارین صنعتی نین دوامی دیر و سینه دن سینه یه ، نسیلدن نسیله کئچرک بیزلره گلیب چاتمیشدی . بو صنعتین هر زمان گؤرکملی سیما لاری اولموشدور دده قورقوددان توتموش ، خسته قاسیم ، آشیق غریب ، قوربانی ، عباس توفارقانلی ، آشیق علسگر و ... یه قدر. بورادا مقصدیمیز آشیق موسیقی سی حاققیندا شوحبت آچماق دگیل ، بلکه یالنیز قیساجا اونون موغام لا فرق لرینی ایضاح ائتمک قصدینده ییک.  آشیق موسیقی سینی موغامدان آییران موختلیف جهت لری وار : آشیق موسیقی سی ادبیات باخیمیندان بوتؤولوکده فولکلوروموزدان(آشیق ادبیاتیندان) قیدالانیر . بئله کی اوندا تکجه  خالقیمیزین یارادیجیلیغی و اونون  آشیق لارینین یارادیجیلیق لاری ایفا اولونور. حال بو کی موغامدا فولکلوردان علاوه کلاسیک ادبیاتیمیزدان و داها دقیقلش سک غزلدن فایدالانماق اولور. سؤزون اصل معناسیندا بیرینجی سی یالنیز آذربایجان فولکلورونا دایانیر آنجاق ایکینجی سی آذربایجان کلاسیک ادبیاتینا و کلاسیک شاعیرلرین اثرلری نین او جومله دن : فضولی ،  سید عظیم شیروانی ، صابر ، واحید ، شهریار و... اساسیندا ایفا اولونور

  موسیقی باخیمیندان دا بونلارین هر بیری نین اؤزللیک لری وار. بورادا دا بونلاری بیری بیریندن آییران موختلف جهت لر وار او جومله دن  : موسیقی نین لاد قورولوشو ، اونون  موسیقی حیصه لری یعنی شؤعبه لردن و یا  عکسینه اولاراق هاوالاردان عیبارت اولماسی ، موسیقی نین نئجه ایفا اولونماسی (ایستر اینسترومئنتال ایستر ووکال – ایئنسترومئنتال صورتده) ، اونلارین ایفا اولونماسیندا هانسی موسیقی آلت لریندن فایدالانماسی ، هر بیری نین ایفاچیلیق مکتب لری و... .

    اؤرنک اوچون ایفاچیلیق مکتبی آشیق موسیقی سینده گئنیش یئر توتور. بئله کی آذربایجانین آشیق موسیقی سی بیر نئچه مکتبه بؤلونور  : بورچالی ، قازاخ ، تبریز- قاراداغ ، اورمو – سولدوز ، زنجان – ساوا – قوم ، همدان وس. بونلارین هر بیری نین اؤزونه مخصوص هاولار ایله یاناشی اورتاق هاوالاری دا وار ، ایستفاده اولونان آلت لر باخیمیندان ، هاوالارین نئجه ایفا اولونماسی(یالنیز هاوالارین و ماهنی لارین اوخونماسی و یا خود بوی بویلاما و داستان اوخوما طرزینه گؤره) باخیمیندان دا بیری بیریندن سئچیلیرلر. میثال اوچون اورمو یا بورچالی مکتبینده یالنیز قوپوز چالینیر و باشقا موشاییعتچی یعنی بالابان ، قاوال و باشقا آلت لر ایفاچی سی آشیغی موشاییعت ائتمیر و یا اورمو مکتبینده بوی بویلاما و یا داستان اوخوما اساس یئری توتور ، حال بو کی باشقا مکتب لرده بو عنعنه لر یوخدور.

  آنجاق موغامدا  وضعیت تام باشقا جور اولور میثال اوچون کئچمیش زمان لاردا شیروان ، قراباغ ، تبریز موغام مکتب لری اولموش سادا ، ایندی داها آذربایجان موغام لاری و اونلارین شؤعبه لری ، گوشه لری ، تصنیف لر ، رنگ لر و...  ایفاچیلیق مکتب لریندن آسیلی اولمایاراق هر یئرده واحید طرزده ایفا اولونور و یا موسیقی آلت لرینه گلدیکجه موغام ایفاچیلیغین اساسی اوچلوک(تار ، کامانچا ، قاوال)دن عبارت اولور و اونا موختلیف آلت لر ده آرتیرماق اولار.

    بو سادالادیغیمز موضوع لار هئچ ده بو دئمک دگیل کی بو ایکی موسیقی بیری بیرینه گؤره ضد مؤوقع توتورلار. بوتون بو مساله لری نظرده توتماق لا یاناشی بونلارین هم ادبیات باخیمیندان همی ده موسیقی قورولوشو و اونلا ایلگی ده اولان مؤوضوع لاردا اورتاق مؤوقع لری واردی. اؤرنک اوچون فولکلور ادبیاتی(بایاتی ، قوشما ، گرایلی و...) ایکی سینده ده ایشلنیر. موسیقی باخیمیندان دا بونلارین اورتاق جهت لری وار. او جومله دن خالق ماهنی لارینی ، ضربی موغام لاری و ... آد آپارماق اولار. اونا گؤره بونلارین سرحدلرینی بو راحاتلیق لا ترسیم ائتمک اولمور.

موغام  (Muğam): موغام سؤزونون اطرافیندا موختلیف فیکیرلر سؤیله نیلمیش دیر . او جومله دن قدیم دؤورلردن بری بیر عنعنه اولاراق موغام سؤزونو عربحه اولان « مقام[یئر ، جایگاه] » لا بیرلشدیرمیش و اونو عرب منشالی بیر سؤزجوک کیمی تقدیم ائتمیشلر. بو بیر قایدا اولاراق بوتون موغام لارین آدلاری ، موغام شؤعبه لری و گوشه لری نین آدی نین آراشدیریلماسیندا دا اؤزونو گؤستریر. بئله کی بوتون بو سؤزلر و یا خود اونلارین چوخوسو عرب و یا فارس منشالی سؤزلر اولدوغو قئیده آلینیر. حال بو کیمی بو ایکی دیل ایله یاناشی تورک دیلی ده ایسلام مدنیتی نین اساس دیل لریندن بیری اولموش یا باشقا سؤزله دئییلسه ایسلام مدنیتی بو اوچ دیلده یاییلمیش و اینکشاف ائتمیشدیر. اونا گؤره ده تورک دیلینی بو مدنیتدن آییرماق اولماز ، ایستر ادبیاتدا ، ایستر موسیقی ده ، ایسترسه شریعت حؤوزه سینده و ... .

  موغام سؤزو آذربایجانین قدیم تاریخینه ایشاره ائتمکده دیر. موغ ، موغان سؤزلر ایله علاقه دار اولموش. بیرینجی سی قدیم آذربایجاندا یاشایان میدیا(ماد) تایفالاریندان اولان موغ لار تایفاسی اولموش. بونلار زردوشت شریعتینین روحانی لری اولموش و اود اوجاق لاریندا بو شریعتین مذهبی عنعنه لرینی حیاتا کئچیریمیشلر. ایکینجی سی ده آذربایجاندا خزر دنیزی نین قیراغیندا بیر دوز اولموش و ها بئله موغ  تایفاسی ایله دا علاقه دار اولموشدور. موسیقی عالیم لری نین فیکرینه گؤره موغام سؤزو ایلک دفعه اولاراق موغان شکلینده ایشلنمیشدیر.آذربایجانین بؤیوک شاعیری گنجه لی نظامی نین اثرلرینده ده موغامی ، موغان واریانتدا قئیده آلینمیشدیر :

موغنی بیر هاوا چال / موغ لار کیمی بیر موغان هاواسی چال.

من بئینوانی او هاوا ایله / عزیزله و هاوانی داها قیزدیر.

باشقا یئرده : موغنی ، او قدیم هاوانی چال / منه بو داستانی [یازماقدا] کؤمک ائله.

بلکه دونیانین داستانیندان جانیمی قورتاردیم / بو داستانی سونا چاتدیردیم.

   بونو نظرده توتماقلا ، آذربایجان تورکجه سینده قیرامئر باخیمندان «ن» حرفی نین «م» حرفینه چئوریلمه سی طبیعی بیر حادثه دیر،  بو نتیجه نی چیخارماق اولار کی موغام لا موغان عینی سؤز دور. بئله لیکله بو باخیمدان موغام/موغان موسیقی سی موغ لارین چالیب ، اوخودوق لاری هاوالار دئمک دیر و اونون آدی آذربایجاندا 2700 ایلدن چوخ ، اوزون بیر تاریخه مالیک دیر. موغام سؤزو باشقا خالق لارین آراسیندا بیر پارا دگیشیکلره  معروض قالاراق ، اونلارین دیللری نین قایدالارینا اویغون شکیله دوشموشدور : عرب لرده «مقام»  ، تورک لرده«ماکام» ، اویغورلار و تورکمن لرده «موکام» ، اؤزبک لر و تاجیک لرده «ماکوم».

   موغام دئدیکده اونون موختلیف آنلام لاری مئیدانا گلیر. 1- موغام آذربایجان خالق موسیقی سی نین بیر نؤوعونه دئییلیر. داها دقیقلشسک موغام ؛ آذربایجانین میللی موسیقی سی دئمکدیر. بئله لیکله بورادا موغامدان مقصد بیر نؤوع موسیقی دیر.2- موغامین ایکینجی آنلامی آذربایجان موغام لارینی دستگاه لار شکلینده ایفا ائتمه سی دیر. او جومله دن شور ، راست ، هومایون ، سئگاه ، بایاتی قاجار و... . « دستگاه » فارس سؤزو اولموش و آنلامی موغام لا عینی دیر ، اونا گؤره اونون موغام یئرینه ایشلدیلمه سی دوزگون دگیل.

   بعضی موسیقیچی لر و موسیقی شوناس لار ایستر – ایسته مز موغامین بو آنلامینی لاد (پرده) مفهومو ایله آییرماق ایسته میرلر. حال بو کی بونلاری بیری بیریندن آییران  موختلیف جهت لر واردی ، او جومله دن : آذربایجان موغام موسیقی سی یئتدی اساس لاد اوزرینده قورولموشدور . بو یئتدی لاد بونلاردان عیبارت دیر: راست ، چاهارگاه ، شور ، سئگاه ، بایاتی شیراز ، شوشتر ، هومایون. اساس موغام لار دا یئتدی اولور : راست ، شور ، شوشتر ، بایاتی شیراز ، هومایون ، چاهارگاه و زابول سئگاهی. بورادا یئتدی اساس موغام لا یئتدی اساس لاد اوست – اوسته دوشور. آنجاق بونو بیلمک لازیم دیر کی موغام لاریمیز بو یئتدی لادا اساسلانیرلار و گاهدان آدلاری دا عینی اولور. اؤرنک اوچون راست لاد ایله راست موغامی(دستگاه آنلامیندا) عینی آدا مالیک دیر. آنجاق راست موغامیندان علاوه ماهور هیندی ، اورتا ماهور ، بایاتی قاجار ، دوگاه موغام لاری دا راست لادی نین اساسیندا ایفا اولونور. باشقا سؤزله دئسک ، راست موغامی عاییله سینه منسوب دورلار. باشقا میثال : زابول سئگاهی ، خاریج سئگاه ، میرزه حسین سئگاهی و... سئگاه لادینا  باغلی دیرلار و تکجه زابول سئگاهی یئتدی اساس موغامدان بیریسی دیر و باشقا سئگاه واریانت لاری سئگاهین عاییله سی حساب اولونور. بورادا داها سئگاه لاد ایله زابول سئگاه موغامی اوست- اوسته دوشمور.

    آذربایجان موغام لاری نین سایی اوسته آدی چکلین موغام لاردان قات - قات چوخ اولموش و یئتدی اساس موغامدان علاوه قیسا موغام لار و ضربی موغام لاردا اولموشلار. بو قایدا قیسا موغام لار و ضربی موغام لار دا اولور یعنی قیسا موغام لار و ضربی موغام لارین هر بیری بیر لادا باغلی دیر. میثال اوچون حیدری ضربی موغامی شوشتر لادی اساسیندا و یا آرازباری ، سماع شمس شور لادی اساسیندا قورولموش و ایفا اولونور. بئله لیکله لاد لا یئتدی اساس موغام بیر بیریندن آیری و فرقلی مساله لر دیر.

   3-گاهدان موغامدان مقصد موغام شؤعبه لری و گوشه لری دیر. موغام لارین ترکیبینده ایفا اولونان شؤعبه و گوشه لر هر موغامین بینؤوره سی دئمک دیر. میثال اوچون : « برداشت ، مایه ، عوشاق ، حسینی ، ولایتی ، دیلکش ، کوردو ، شکسته فارس ، عیراق ، پنجگاه ، راک و قرایی » شؤعبه و گوشه لری نین بیر لشمه سیندن یئتدی اساس موغام لاردان بیری اولان راست موغامی وجودا گلیر.

موغامین ایفا نؤوع لری :  موغام لار خواننده نین  ایفا دا اشتراکی اعتبار ایله ایکی طرزده ایفا اولونورلار : اینسترومئنتال (İnstrumental) و ووکال - اینسترومئنتال(Vokal – İnstrumental).اینسترومئنتال : بئله ایفادا یالنیز موسیقی آلت لریندن ایستفاده اولونور (او جومله دن تار ، کامانچا ، بالابان ، ناغارا و...) و خواننده اونلاری مشاییعت ائتمیر.  اینسترومئنتال ایفانین بیر واریانتی دا «سولو»  دور. بو نؤوع ایفاچیلیقدا موغام یالنیز بیر آلتده ایفا اولونور و گاهدان موغامین ریتملی حیصه لرینده(رنگ ، تصنیف) ناغارا یا باشقا ضرب آلت لری نین بیری سی اونو موشاییعت ائدیر. بو نؤوع ایفاچیلیق چوخلو تار یا کامانچا واسطه سی ایله اولور . آذربایجان موسیقی تاریخینده بو آلت لرین بیرینجی سولو ایفاچی لاری آذربایجان تاری نین آتاسی ساییلان ؛ صادق جان اسد اوغلو(تاردا) و هابیل علی یئو(کامانچا) اولموشدولار. موغام ایفاچیلیغیندا ایستفاده اولونان  اوچلوکدن باشقا موسیقی آلت لری بونلاردان عیبارتدیر : ناغارا ، بالابان ، قانون ، عود ، سنتور ، نئی ، چنگ ، قارا نئی ، باغلاما، تنبور ، قوشا ناغارا و... . بونلار بیز آذربایجانلی لارین میللی موسیقی آلت لری دیر. بونلاردان علاوه موغام ایفاچیلیغیندا باشقا خالق لاردان گلمه آلت لردن ده ایستفاده اولونور : قارمان ، ویولون ، پیانو و... .  بوتون بو آلت لر دؤرد اساس حیصه ده یئرله شیرلر. سیملی آلت لر عاییله سی : تار ، قانون ، چنگ ، سنتور ، عود ، تنبور ، باغلاما ، بربت. کامان آلت لری عاییله سی : کامانچا ، چغانه و... ، ضرب آلت لری عاییله سی : قاوال ، دف ، ناغارا ، قوشا ناغارا  و... ، نفس آلت لری عاییله سی : بالابان ، نئی ، قارا نئی ، زورنا و... .

   ووکال – اینسترومئنتال : بو نؤوع ایفاچیلیقدا هم موختلیف آلت لر چالینیر ، هم ده خواننده اؤز سس ایله موغامی ایفا ائدیر. بورادا اوچ آلتین چالینماسی ضروری شرط دیر : تار ، کامانچا ، قاوال(خواننده بو آلتی چالمالی دیر). «اوچلوک» بورادان مئیدانا گلیر.

آردی وار ...

ایضاح : بو بؤلومون قایناقلاری ایکینجی بؤلومون سونوندا وئیلیبدیر.