قاراگيله - روبابه مورادووا‌نين خاطيره‌سينه

آنار

موسيقي شؤعبه‌سى‌‌نين مسئول رئداکتورو ايمران بير الينده قلم صاباحکي وئريليشلرين پروقراميني نظردن کئچيريردي. اونون باشي اوستونده دايانميش طاهير ايضاحات وئريردي:

-7.15-ده اوپئرا موسيقي‌سي. - "کوروغلو" ،"سئويل" ،"وطن". - صاباحکي پروقرامي او حاضيرلاميشدي - 8.20-ده رقصلر. 9.40-دا آشيق موسيقي‌سي. 10.15-ده سيمفونيک ساعات. 11.00. موغامات کونسئرتي. 12.50-ده... 13.30-دا... 17.15-ده....

ايمران ديقتله قولاق آسيردي. اونون هئچ بير اعتيراضي يوخ ايدي. پروقرام رنگارنگ، ماراقلي ترتيب اولونموشدو.

-20.30-دا ليريک ماهنيلار. "کوچه‌لره سو سپميشم" ،"آمان اووچو" ،"بختور اولدوم" - طاهير سوسدو.

ايمران باشيني قالديردي:

-ياخشي سونرا؟

طاهير بير آن دوروخدو، سونرا قطعيتله علاوه ائتدي:

-بير ده ائلدار موسايئوين "رعنا" ماهنيسي.

ايمران تعجوبله اونا باخدي.

-دوزدور، ايمران موعليم، - طاهير ايضاح ائتمگه باشلادي، - بو ماهنيني بو گون وئرميشيک، آما...

-نه آما؟

طاهير اؤزو ده بيلميردي "نه آما؟". آما او، ايمرانا نئجه باشا سالسين کي، ماهنيني بو گون اوندان خبرسيز وئريبلر، ناحاق وئريبلر. بو ماهني محض صاباح، اؤزو ده محض 20.30-دا گئتمه‌ليدير.

گنج بسته‌کار ائلدار طاهيرين دوستو ايدي. آما مساله بوندا دئگيل. رعنا ائلدارين نيشانليسي‌دير، ماهني اونا حصر اولونوب، آما مساله بوندا دا دئگيل. مساله اوندادير کي، صاباح رعنا‌نين آد گونودور. طاهير ائلدارا سؤز وئرميشدي: اونلار رعناگيله گيريب پالتولاريني چيخاران دقيقه لرده ائلدار جيبيندن هديه‌سيني - جيب راديوجيهازيني چيخاراجاق، طاهير ده دئيه‌جکدي: ائلدار، بير باکيني توت. ائلدار دا باکى‌‌نين دالغاسيني توتاجاقدي و بو زامان، دوز دقيقه بدقيقه ديکتور اعلان ائده‌جکدي: ائلدار موسايئو: "رعنا". و ملاحتلي بير سس ائلدارين آديندان رعنايا وورغون بير کؤنلون عشق- محبت ترانه‌سيني اوخوياجاقدي.

ايمران دئدي:

-"رعنا" ماهنيسيني چيخارت، يئرينه آيري بير شئي سال.

طاهير دينمه‌دي. بوتون بو سببلري ايضاح ائتمک چوخ چتين اولاردي.

-بلکه قالسين... بيليرسيز... - دئيه او ضعيف بير جهد ائتدي.

ايمران قورو بير طرزده:

-يوخ، طاهير، - دئدي، - موطلق دگيش. بيليرسن کي، گونده عئيني ماهنيلاري وئرمک اولماز، - او آياغا قالخدي - ياخشي، من ايستودييايا گئديرم - قاپييا چاتارکن بير ده طاهيره طرف دؤندو :

- عوضينه بير خالق ماهنيسي سال. "گول اوغلان" ،يا "قاراگيله".

-ياخشي.

طاهيرين اووقاتي تلخ اولموشدو. او، ائلدارا نه دئيه‌جگي و رعنايا نه سورپريز حاضيرلاياجاقلاري حاقيندا دوشونوردو.

کاظيم تبريز ياخينليغينداکي حاجي يحيا چايخاناسيندا بير کونجده اوتوروب دوشونوردو: هانسي ياخشيدير - سيلديريم قايادان اوچوروما آتيلماق، يا باش گيجللنديرن سورعتله گونده بئله‌دن- بئله گئدن آمئريکا حربي ماشينلارى‌نين  آلتينا توللانماق؟

اونون قراري قطعي ايدي.

کاظيمين 37 ياشي واردي. عؤمرونون اون دؤرد ايليني محبسده کئچيرميشدي. اون دؤرد ايل ايدي کي، او اولدوزلاري، گونشي، ايستيني، سازاغي ميل- ميل بارماقليقلار آراسيندان گؤرموش، دويموشدو. اون دؤرد ايل ايدي کي، او، آناسى‌نين ، ميحى‌‌نين ( Mihi )، دوستلاري‌نين  طالعييندن، اوتلارين ايگيندن، قوشلارين سسيندن، جاهان حاديثه لريندن، ساوالاندان اسن سرين مئه‌دن - اينسانلاردان، دونيادان خبرسيزدي. اون دؤرد ايل ايدي کي، او حاقا، عدالته ايناميني، خوشبخت گله‌جگه ايناميني قيريب سينيق گوزگو کيمي آتميشدي. عؤمرونون اون دؤرد ايليني کاظيم محبسده چوروتموشدو. ايندي او آزاد ايدي. نئچه گون ايدي محبسدن بوراخيلميشدي.

اوميدسيزليگين سال ديوارينا ديرنميش آدام بئله اؤزونه بير بابا يولو قويور. کاظيم محبسده اوميد گوزگوسونو سينديريب آتارکن بير پارچاسيني ساخلاميشدي. بو پارچادا اونون سون پناهي، سون سيغناغي، عؤمرونون يئگانه و آخيرينجي خيلاص جيغيري - بابا يولو عکس اولونماقدايدي. "بلکه، آنام هله ياشايير؟ بلکه، ميحين ديريدير؟ بلکه، دوستلاردان ساغ قالاني وار؟". سحرسيز محبس گئجه‌لري‌نين  اون دؤرد ايلليک قارانليغيندا هئچ کسين ماراقلانماديغي، هئچ کسين سوروشماديغي کاظيم بو نيگاران فرضييه‌لرله ياشاميشدي.

بير نفر، هئچ اولماسا بيرجه نفر اونو يادا سالمالي ايدي. بير جوت گؤز آنا گؤزلري، دوست گؤزلري، يا دا ميحى‌‌نين قارا گؤزلري اونون يولونو چکمه‌لى ايدي. يوخسا هر شئي معناسيزلاشاردي. گرک او کيمه‌سه، بير نفر، بيرجه نفره لازيم اولايدي. لاکين بو پوچ بير اوميد ايدي. آناسي آلتي ايل بوندان قاباق اؤلموشدو. قارداشلاريندان بيري ايتکين دوشموش، او بيري آسيلميشدي. دوستلار... اوزون محبس ايللري عرضينده او دوستلاري تئز-تئز يادا ساليردي. قوربان، حوسئين، اييوب... " بيزه دوست دئمک اولارمي؟ حوسئينله بير بؤيوموش، قوربانلا، اييوبلا بير اوخوموشوق. لاکين يوللاريميز چوخ تئز آيريلدي. اوشاقليق، ايلک گنجليک دؤورو قورتاراندا، يول سئچمک مقامي گلنده بيز آيري-آيري سمتلره گئتديک... داها دوغروسو، اونلار گئتدي. من گئتمه‌ديم. اؤز يئريمده دوردوم. او واخت منه ائله گليردي کي، ان دوغرو يول هئچ بير يول سئچمه‌مک، هئچ بير سمته گئتمه‌مکدير. بير يئرده دوروب دايانديغين يئري سئير ائتمک، درک ائتمک، دريندن اؤگرنمک، سئومک. گونشه باخماق. مگر گونشه باخماقچون هاراسا گئتمک لازيمدير. گونش هر يئردن گؤرونور. (دوغرودور گونش هر يئردن گؤرونور، لاکين بعضاً اونا دمير بارماقليقلار آراسيندان باخمالي اولورسان - بو حقيقتي کاظيم سونرالار باشا دوشدو).

مگر آيين، اولدوزلارين، باهار ياغيشي‌‌نين گؤزلليگيني دويماقچون موطلق بير يول سئچمک، باش آليب هاراسا گئتمک، بو اوزون سفرده يوز ايشگنجه‌يه، عذابا دؤزمک لازيم ايدي...

اييوب منيم مودعالاريما جاواب وئريردي کي، آيا، اولدوزا، ياغيشا، کولگه، گونشه اؤز ديلينده آي، اولدوز، ياغيش، کولک، گونش دئمک حاقي اوچون، عؤمرو بويو بئللريني بوکوب قارا تورپاقدان باشقا هئچ بير شئي گؤرمه‌ين اينسانلارين باشيني قالديريب گونشه، آيا، اولدوزا باخا بيلمه‌لرى اوچون موباريزه ائتمک لازيمدير.

قوربان، حوسئين، اييوب موباريزه يولونو سئچديلر. بو يول قورباني و حوسئيني دار آغاجينا گتيردي، اييوب ايسه...

اون دؤرد ايل ايدي کي، کاظيم اييوبون عاقيبتيندن خبرسيزدي. اوميد گوزگوسونون حيفظ اولونموش پارچاسيندا او، تئز-تئز اييوبون عکسيني گؤروردو.

بلي، اييوب ساغ قالميشدي. آمانسيز قيصاصين جللاد الي اونا دگمه‌ميشدي.

کاظيم محبسدن چيخاندان سونرا اييوبون ياشاديغي بالاجا داخمايا گئتدي، اونا مرکزي خياباندا ايکيمرتبه‌لي ائوي نيشان وئرديلر.

موباريزه يولونون چوخلو کسه‌لري وار. بو کسه‌لره دوشوب گئرييه ده قاييتماق، باشقا يوللارا گئديب چيخماق دا مومکوندور.

اييوب ايندي فارس ديلينده روزنامه بوراخير. گونش عوضينه "شمس" ،ياغيش عوضينه "باران" يازير و ايثبات ائله‌مگه چاليشير کي، گئج-تئز هامي بئله دئيه‌جک.

کاظيم ايکي‌مرتبه‌لي ائوين قاپيسيندان ايچري گيردي. اييوب اول اونو تانيمادي، سونرا تانيدي، سئويندي، سونرا پرتلشدي، ندنسه پؤرتدو. کاظيم دا سيخيليردي. چونکي دانيشماغا سؤز تاپميرديلار. بو آغير سوکوتا سون قويماقچون اييوب عاييله‌سيندن دانيشماغا باشلادي. اونون ايکي اوشاغي واردي. آروادي شمسيه خانيم فارس ايدي، اؤزو ده يوکسک روتبه‌لي تئهران مأمورلاريندان بيري‌نين قيزي ايدي. اييوبون گنجليک بودرمه‌لريندن سونرا اونون طالعى اوچون بو نيگاهين اهميتي چوخ بؤيوک ايدي. خوشبختليکدن شمسيه خانيم محدود ميللي حيسلردن چوخ يوکسکده دوروردو. اونون اوچون آذري و فارس آنلاييشلاري يوخ ايدي و محض بونا گؤره ده او، اوشاقلاريني فارس ديلينده تربيه‌لنديريردي.

اييوب کاظيمي چؤل قاپيسينا قدر اؤتوردو. حَيَطده ايکي باغبان اگيليب قان-تر ايچينده يئر قازيرديلار. اييوب اونلارا گؤستريشلر وئردي. کاظيم دوشوندو: گؤره‌سن باشلاريني قالديريب گونشه باخماغا بونلارين ماجالي اولورمو؟

-ارباب نه بويوراجاق؟

خيدمتچي کاظيما ياناشميشدي. کاظيم:

-چاي گتير، - دئدي.

-باش اوسته، - خيدمتچي گئتدي.

کاظيم يئنه آغير فيکيرلره غرق اولدو. اييوب گيله بير هفته بوندان قاباق گئتميشدي. محبسدن چيخديغي بير آيا ياخيندي. بس او نه‌يي گؤزله‌يير، آخي نه‌يي گؤزله‌ييردي؟ محبسدن چيخديقدا او سانکي اؤزگه بير زامانا، ياد بير اؤلکه‌يه دوشموشدو. او هئچ کسله اونسيت باغلايا، اولفت تاپا بيلميردي. اونون وارليغي، هئچ کيمه، هئچ نه‌يه گرک دئگيلدي. اونون حياتي‌نين هئچ بير معناسي، مقصدي يوخ ايدي؟ بس او نييه يوبانيردي. ايلک گنجليک ايللرينده نيگاران، قورخونج، واهيمه‌لي بير مئيل کيمي کئچن، محبس ايللرينده گئت-گئده دورولان، آيدينلاشان، ثابيتلشن، آزادليغا چيخديقدان، بير آيدا شاهيد اولدوغو بوتون بو شئيلري گؤردوکدن سونرا قطعي قرار حالينا گلن بو فيکري - اينتيحار فيکريني حياتا کئچيرمگي نييه يوبانديرير، بو گوندن صاباحا کئچيرير، ترددود ائدير، گونو گونه ساتيردي؟

او نه گؤزله‌ييردي، نه ايسته‌ييردي؟ او نييه ياشاماقدان، ديريليکدن، حياتدان بئله برک-برک ياپيشميشدي؟ مقصدي نه ايدي؟

موباريزه، آزادليق، عدالت. او هئچ واخت بئله يوکسک مقصدلر حاقيندا دوشونموردو. ميحين ساغ اولسايدي کاظيم هر سحر اونون ساچلاريني اؤپر، اؤپه-اؤپه ميحى‌ني يوخودان اوياداردي -تک ائله بير بونا گؤره ياشاماغا دگردي. فقط ميحين ده يوخ ايدي.

-بو دا چاي، بويورون، ارباب.

کاظيم قارشيسينداکي ايستي چايا باخيردي. آما ايستي چاي، بورکو چايخانا، اييوبون ايکيمرتبه‌لي ائوي، اون دؤرد ايلليک محبس گئجه‌سي، پنجره‌دن گؤرونن اون دؤرد گئجه‌ليک آي، گونده بئله‌دن- بئله گئدن آمئريکا ماشينلاري، سيلديريم قايا، اينتيحار قراري - هر شئي، هر شئي هاراسا دالا چکيلميش، دومانلانميش، ايتميشدي. کاظيم ميحى‌ني دوشونوردو. قيسا سورن خوشبخت گونلريني دوشونوردو.

...او زامان کاظيم سياستدن اوزاق بير طلبه ايدي. آلمان فلسفه‌سي، روس، فرانسيز روماني، ايتاليان اينجه‌سنتي، شرق موسيقيسي، بير ده قلب مونيسلري - نيظامي، حافيظ، فوضولي... کيتابلار، آلبوملار، واللار... کاظيمين عالمي، کاظيمين وارليغي بو ايدي. دوستلار اونو سياسته جلب ائتمک ايسته‌ييرديلر. او، خيامين بير روباعى‌سيني ميثال گتيره‌رک بويون قاچيريردي. دوستلار اونا ميللي ايستيقلاليتدن دانيشيرديلار. او جاواب وئريردي: ميللي حيس محللي حيسدن نه قدر يوکسکسه، عوموم‌بشري حيس ده ميللي حيسدن او قدر يوکسکدير. و علاوه ائديردي - گؤته بونو هله اون دوققوزونجو عصرده دئييب. ايندي ايسه ايگيرمينجى عصردير. ايگيرمينجى عصرده ميلتلر يوخدور. ايگيرمي بيرينجى عصرده ايسه ديللر ده اولماياجاق. من نه آذرييم، نه فارس، نه اينگيليس، نه چينلي. من بشر اوغلويام. من فوضوليني آذريجه اوخويورام، آما او منيمله کؤنلون ديلينده، ترجومه‌يه احتياجي اولمايان بير ديلده - حافيظ‌‌‌‌ين، پئترارکانين، هاينه‌‌نين ديلينده دانيشير".

کاظيم ايندي بو فيکيرلري خاطيرلاييب گولومسوندو و سونرا اونو ايستينطاق ائدن سرهنگي خاطيرلادي. "ايراندا بير ميلت وار - فارس ميلتي، بير ديل وار - فارس ديلي". - سرهنگ اونونلا نه گؤته‌دن صؤحبت ائله‌ييردي، نه ده خيامدان. او هارين بير قوووتين ديلينده دانيشيردي.

آجي محبس خاطيره‌لري باتاقليق کيمي اونون فيکريني چکير، لاکين ميحى‌‌نين ايشيقلي صورتي يئنيدن کاظيمين يادداشيندا آليشير، بايراق کيمي دالغالانير، اونون خيالي‌نين اوزرينه خوش بير آخشام تأسوفو چؤکه‌رک اوزاقلارا آپاريردي.

"آخير کي، بير دفعه دوستلاري توولاييب اونو ييغينجاغا آپارديلار. تبريزده يئنيجه آچيلميش دارولفونونون بؤيوک سالونوندا توپلانيش واردي. گنجلر آلوولو چيخيشلار ائديردي. کاظيم سانکي بوتون بو سؤزلري بيرينجي دفعه ائشيديردي. اوتاق موباحيثه لري‌نين تئزيسلري بؤيوک سالون دولوسو بير ايزديحامي تلاطومه گتيرن چاغيريش، قودرت اولموشدو. کاظيمين باشيندا بوتون عالم قاتيشميشدي. بير طرفدن شوپئنهاوئر و اونون کدري، بير طرفدن شاه ايسماعيل ختايى و اونون آذري ديلينده وئرديگي فرمانلار.

ييغينجاقدان سونرا موساميره (کونسئرت و دانيشيق) اولدو. خاننده‌لر عاشيقلاري، رقاصه‌لر خاننده‌لري عوض ائديرديلر. سونرا صحنه‌يه ميحين قالخدي. او، خالق ماهنيسي اوخودو.

کاظيم ميحى‌نه باخير، اونون سسيني ائشيديردي و ندنسه اونا ائله گليردي کي، باهار چاغي ايگده آغاجلاريني ايگله‌يير، ايگده عطري دويور. ائله بيل کيمسه يوز ايللر بويو قوجا شرق شاعيرلري‌نين ياراتديقلاري ان خفيف، ان کؤورک محبت بئيتلريني اونون قلبينه پيچيلداييردي.

موساميره‌دن سونرا قوربان کاظيمي ميحين‌له تانيش ائله‌دي... اونلار يوخولو تبريز کوچه‌لرييله گئديرديلر. ميحين زومزومه ائديردي، ايگده آغاجلاري‌نين ايگي گليردي. اونلار ياغيشا دوشدولر. ميحين بير آغاجين آلتيندا داياندي، آغاجين يارپاقلاريندان، بوداقلاريندان اونون باشينا دامجي-دامجي سو ياغيردي. کاظيم ياغيشين لاپ آلتيندا دايانيب ميحى‌نه شعر اوخويوردو: نه پئترارکادان، نه حافيظدن، فوضوليدن اوخويوردو:

کؤنولده مين غميم واردير کي، پونهان ائيله‌مک اولماز،

بو هم بير غم کي، ائل تنيندن افقان ائيله‌مک اولماز.

نه موشکول درد اولورسا، بولونور عالمده درماني

نه موشکول درد ايميش عشقين کي، درمان ائيله‌مک اولماز.

ياغيش شيددت‌لنير، کاظيم بو غز‌لي اوخويور و باشا دوشوردو کي، ميحى‌نه عاشيق اولموشدور، بير ده او حقيقتي درک ائديردي کي، فوضولي د، پئترارکا دا، حافيظ ده کؤنلون ديلينده يازميشلار. لاکين عاشيق اولاندا ايتالييالي سئوگيليسينه پئترارکادان اوخويور، فارس حافيظي يادا سالير، کاظيم ايسه بو ياغيشلي آخشام قديم آذربايجان شهري‌نين آغاجلاري آلتيندا قاراگؤزلو بير قيزا فوضولي‌نين اؤلومسوز بئيتلريني پيچيلداييردي.

ميحينله کاظيم ائولنديلر. کاظيمين قلبيني سارسيتميش ميحين، اونون عقيده‌سيني، سياستدن گئن گزمک عقيده‌سيني سارسيدا بيلمه‌ميشدي. عکسينه او، ميحى‌نه تاثير گؤسترمگه چاليشيردي. "موباريزه‌يه قاريشما، ايستعداديني، سسيني، تبسومونو سياسته قوربان وئرمه" ،- دئييردي.

داش قايايا راست گلميشدي. ميحى‌ني غايه‌سيندن دؤندرمک مومکون دئگيلدي. او، تئز-تئز فدائيلر قارشيسيندا چيخيش ائدير، تبريز راديوسويلا اينقيلابي ماهنيلار اوخويوردو.

...بير-بيريندن آغير صحنه‌لر کاظيمين گؤزلري قارشيسيندا جانلاندي. عالم داغيليردي. مينلرله اينسا‌نين اوميدي، فرحي، امگي تئهران سربازلاري‌نين تپيگي آلتيندا يئرله يئکسان اولور، ازيليردي... خارابا قالميش ائولر، سؤندورولموش اوجاقلار، دربه‌در اولموش عاييله‌لر...

کاظيم اؤز طالعيندن آرخايين ايدي - هئچ بير واخت سياسته قاريشماميشدي، اونا زاوال يوخدو. او ويجدان عذابي چکيردي. دوستلار، قارداشلار، ان ياخشي آداملار قوربان گئدرکن کناردا قالماق، اؤز باشيني گيرله‌مک، ساکيت يئرده دالدالانماق کيشيليکدن دئگيلدي. نه ائتمه‌لي، واختيندا اونلارا قوشولمادي، ايندي ده اونلارين طالعينه شريک چيخا بيلمز. کاظيم نه بيله‌يدي کي، بوتون بونلارا باخماياراق اون دؤرد ايل محبسده ياتمالي اولاجاق. او، دوشونن، ضيالي، ساوادلي بير آذري ايدي - دئمه‌لي، شاهنشاه سلطنتي‌‌نين دوشمني‌ايدي. اونون تقصيري - موباريز دوستلاري ايدي. اونون گوناهي - آروادي ميحين ايدي. سسيني، تبسومونو، ايستعداديني اينقيلابين سرنجامينا وئرميش موغنى ميحين.

شاه قوشونلاري تبريزه سوخولدوقلاري گون عالم قاتيشميشدي. کاظيم بؤيوک موصيبتله ائولرينه چاتا بيلدي. او، دلي کيمي اوتاغا آتيليب ميحى‌ني سوروشدوقدا قوجا آناسي: - گلمه‌ييب، - دئدي، - گؤره‌سن هاردا قالدي - قاري اللريني گؤيه قالديردي، - آللاه سن اؤزون خطادان ساخلا.

کاظيمين گوماني يالنيز راديو بيناسينا ايدي. لاکين راديو موحاصيره ائديلميشدي. او، بينايا ياخين دوشه بيلمه‌دي. ايکي ساعاتدان سونرا کاظيمي دا آپارديلار.

محبسه چاتان قيريق معلوماتلاردان آيدين اولوردو کي، موباريزلرين چوخو سون گوله‌يه قدر ووروشموش، سون گوله‌ني اؤز گيجگاهينا سيخميشلار. لاکين اله کئچنلر ده اولوب.

کاظيم اله کئچميش قادينلارلا عسگرلرين وحشي رفتاريندان چوخ شئي ائشيتميشدي، چوخ شئي بيليردي. ميحين حاقيندا، موحاصيره اولونموش راديو بيناسي حاقيندا دوشونرکن او هميشه ميحى‌ني هلاک اولموش بيلمک ايسته‌ييردي. کاظيم خيالن ائشيتديگي فريادلارا -سربازلار الينده چاپالايان ميحى‌‌نين فريادلارينا دؤزه بيلميردي. بعضاً او يوخودا ميحى‌ني گؤروردو. کاظيم تحقير اولونان، ايضطيراب چکن آروادي‌نين ايمدادينا يوخودا بئله چاتا بيلميردي. او، بو واهيمه‌لي يوخودان اويانير، دهشت اونو باسيردي، دوغرودانمي، ميحين بو وحشيلرين الينده‌دير، مين عذابا، ايشگنجه‌يه دؤزور. يوخ، يوخ، - کاظيم اؤزونو ساکيت ائديردي - "ميحين اؤلوب، راحاتلانيب، دينجه‌ليب".

کاظيم ميحى‌‌نين خيالي قبريني گؤزلري اؤنونده جانلانديريردي. بو اونون تسلليسي ايدي.

کاظيم ايندي او مزار حاقيندا دوشونوردو. بو قبير داشي تک ميحى‌‌نين دئگيل، اونون، کاظيمين دا عؤمرونون سونلوغو، عؤمرونون آخيرينجي منزيلي ايدي.

کاظيمين اوميدي ده، اينامي، عؤمرونون معناسي، مقصدي ده محض بو داشا دگيب چيليک-چيليک اولموشدو. بو خيالي مزاردان او يانا يول يوخ ايدي. کاظيم بونو بيليردي. بس اونا نه قاليردي؟ گئج ده اولسا کاظيم چوخ مطلبلري آنلاميشدي. او، خالقي‌نين غئيرتيني يوخ، جزاسيني چکميشدي. او، محبسدن چيخديغي بو مودتده دؤولتين ناراحات، نيگاران بير تله‌سيکليکله آپارديغي فارسلاشديرما سياستيني گؤروردو، لاکين کاظيم بو سياسته قارشي دورانلارين ايگيني-سوراغيني بئله ائشيتمه‌ميشدي. او بيليردي کي، تکباشينا موباريزه ائتمک عاغيلسيزليقدير. "بلکه، هئچ لازيم دا دئگيل" - دئيه آجي-آجي سوال ائديردي. تامام بدبينلشميشدي.

کاظيم اطرافداکي صؤحبتلري دينله‌مير، لاکين آيري-آيري سؤزلري ائشيديردي. "گونش، چؤرک، ياغيش". بيردن کاظيما ائله گلدي کي، بو سؤزلري يالنيز باخ بو آداملار، بير ده او اؤزو - کاظيم ايشله‌دير، باشا دوشور. بو چايخانا‌نين چؤلوند، بوتون بو شهرده، بو اؤلکه‌ده، بو دونيادا هئچ کس، هئچ کس بو ديلده دانيشمير. بئش دقيقه دن سونرا بو آداملار گئده‌جک، کاظيم بير ده هئچ واخت اونلارا راست گلمه‌يه‌جکدي.

کاظيما ائله گلدي کي، اؤلمه‌سه،بير آز دا چوخ ياشاسا يئر اوزونده بو سؤزلري بيلن، بو ديلي آنلايان يئگانه آدام اولاجاق، او، بو عاقيبتي ايسته‌ميردي. لاکين او بو احتيمالا قارشي موباريزه يوللارينا دا بلد دئگيلدي. ايندي او، يالنيز بيرجه شئي ايسته‌ييردي: اينتيحار ائتمک.

چايخانا دولور، بوشالير، کيمسه گلير، کيمسه گئدير...

کونجده اوتوروب درين فيکيرلره دالميش، باياقدان بري يالنيز بيرجه ستکان چاي ايچيب حرکتسيز اوتورموش آدام هئچ کسين ديقتيني جلب ائتميردي... کاظيم فيکيرلريندن آيريليب آداملارا، اونلارين حرکتلرين، دانيشيقلارينا ديقت وئرمگه باشلادي. سانکي حياتي‌نين بو آخيرينجي آنلاريندا او گؤردوگو سون اينسانلارين حرکتلريني، دانيشيقلاريني - حياتين بير قلپه‌سيني اؤزويله اورا، قارانليق، موبهم بير عالمه آپارماق ايسته‌ييردي. قارشيداکي ماسا‌نين آرخاسيندا اوتوران، کيشيلردن بيري خيدمتچيني چاغيردي:

-گده، - دئدي، - او نمنه‌دير اورا مينديرميسينيز؟

-راديودور، ارباب، آغا اونو آمئريکا دوکانيندان آليب.

-آتان رحمتليک، به ايندي نييه لال قولامعلي کيمي سوسوب دوروب؟

-ارباب، ايندي تئهران اينگيليس ديلي درسي وئرير، اودور کي، راديونو قورموروق.

-تئهران اولماسين، آيري يئر اولسون، - کيشي اگيليب خيدمتچي‌نين قولاغينا نه ايسه پيچيلدادي. خيدمتچي ديکسينيب سيچرادي. خئيلي هيجانلي حالدا چايخانا صاحيبينه ياناشدي. نه ايسه اونا دئدي. سونرا چايخانا صاحيبي قارشيداکي ماسايا طرف گلدي. کيشي‌يه موراجيعتله:

-عزيز قوناغيمين بير سؤزو ايکي اولا بيلمز، - دئدي. - آغا نه‌يه قولاق آسماق ايسته‌ييرسه قولاق آسا بيلر. عزيز قوناغا جانيمي دا قوربان وئررم.

-قوربا‌نين قوزودان اولسون. من دئديم بير موغاماتا قولاق آساق، - کيشي غئيري-موعين بير سمته ايشاره ائتدي. - او تايدا ياخشي خاننده‌لر وار. ايجازه وئرسه‌نيز...

کيشي جاواب گؤزله‌مه‌دن آياغا قالخدي، راديوجيهازا طرف آدديملادي. چايخانا صاحيبي‌‌نين بنيزي قاچميشدي، آما اؤزونو او يئره قويموردو. کيشي‌يه موراجيعتله:

-آغا، - دئدي - آنجاق سياست...

-آرخايين اول، - کيشي اونون سؤزونو کسدي. - موغاماتا قولاق آساق. من اونلارين ساعاتلاريني بيليرم. ايندي موغامات وئريرلر. سئگاهين دا کي، نه اوروسو، نه اينگيليسي، سئگاه ائله سئگاهدير دا... هه، ائله کي، کئچدي کوممونيست تبليغاتينا، او ساعات سسيني باتير.

خيمدتچي کاظيما ياخينلاشدي:

-بلکه، ارباب پولونو وئرمک ايسته‌يير.

کاظيم:

-يوخ، - دئدي، - من هله اوتوراجام. بير چاي دا گتير.

کيشي راديويلا اللشيردي. قاريشيق سسلر گليردي - عربجه، تورکجه، اينگيليسجه، فيرنگجه - هر ميلتين اؤز سسي واردي.

بيردن... چايخانايا ايگده آغاجي‌نين عطري دولدو.

بيردن چايخانا يوخ اولدو، آداملار يوخ اولدو، اطرافا اوزاق تبريز آخشامي چؤکدو. ياغيش ياغدي. اورتادا تک بير آغاج قالدي. آغاجدان شيريل-شيريل سو دامجيلاري تؤکولمگه باشلادي. بو دامجيلار آغاجين آلتيندا دايانميش قاراگؤزلو قيزين ساچلارينا گيلدير-گيلدير آخيردي، کاظيم قيزديرمالي کيمي يئريندن سيچرادي، راديويا طرف جومدو. او، سانکي راديودان گلن سسي قورتوم-قورتوم ايچمک، اودماق ايسته‌ييردي. راديودان ماهني ائشيديليردي.

تبريزين يوللاري دولانبادولان، قاراگيله دولانبادولان

اگر مني ، سئوميرسن گئت آيري دولان، قاراگيله، گئت آيري دولان.

نه سنه قيز قحطدير، نه منه اوغلان، قاراگيله، نه منه اوغلان.

قيزيل‌گول اسدي، صبريمي کسدي، سيل گؤزون ياشين، قاراگيله آغلاما بسدي.

کاظيم اوزونو راديو جيهازي‌نين اوستونه قويدو.

چايخانا اولکي چايخانا ايدي. چايخانا صاحيبي اوتوردوغو يئرده قوورولوردو. خيدمتچي ائله هئي اودقونوردو. آداملار موسيقي دينله‌ييب فيض‌ياب اولوردولار. کاظيم ساييقلاييردي: اودور... اودور. ميحين.

چايخانا صاحيبي خيدمتچي‌يه طرف دؤندو:

-دليدير؟

-من ده ائله گومان ائديرم، آغا. بيرجه فينجان چاي ايچيب، دؤرد ساعاتدير اوتوروب گؤزلريني زيلله‌ييب بير نؤقطه‌يه.

چايخاناداکيلار تعجوبله اونا باخيرديلار. هره بير سؤز دئييردي. راديودان ايسه ناکام بير عشقين يانيقلي نغمه‌سي چاغلاييب آخيردي:

گؤزياشيملا سولارام تئهران يولونو، قاراگيله، تئهران يولونو،

بير ايلدير گؤرمه‌ميشم يارين بويونو، قاراگيله، يارين، بويونو.

-بير ايل؟ اون دؤرد ايل، ميحين، دوز اون دؤرد ايل، - کاظيم راديويا پيچيلداييردي. - سن ساغسانميش، ميحين، سن يئنه اوخويورسان. اؤز نغمه‌لريني اوخويورسان، بيزيم نغمه‌لري. اوخويا بيليرسن، اوخوماغا ايختييارين وار. سن مني ده اونوتماميسان، ميحين، همي؟

گلميشم اوتاغينا اويادام سني، قاراگيله، اويادام سني...

نه گؤزل خلق ائله‌ييب يارادان سني، قاراگيله، يارادان سني.

بو سؤزلري بئله يانيقلي دئين دوداقلار اونو - کاظيمي، ايلک عشقين ياراسيني اونودا بيلمزدي. او، بو ماهنيني دا کاظيم اوچون اوخويوردو. بلکه ده دوز اون دؤرد ايل ايدي کي، هر گون اوخويوردو. کاظيم ساغديرسا ائشيده‌جک اوميدييله اوخويوردو.

قيزيلگول اسدي،

صبريمي کسدي...

بو اون دؤرد ايلده اونون صبري کسيلمه‌ميشدي، او هر گون اوخويور، اوخويوردو.

...سيل گؤزون ياشين، قاراگيله، آغلاما بسدي.

وثيقه‌سيز، ويزاسيز راديو دالغالارين ديلى يله اينتيظارلي ميحين سرحدسيز فضالاردان ايتکين سئوگيليسيني هارايلاييردي، تسللي آختارير، تسللي وئريردي... بدبين اولما، کيمسه‌سيزلشمه، کاظيم. باخ ائشيديرسنمي، من اوخويورام، گونشه گونش، تورپاغا تورپاق، سئوگييه سئوگي، آيريليغا آيريليق دئين بير ديلده اوخويورام. سن ياشاماليسان، کاظيم. نغمه‌‌نين شيلتاق سؤزلرينه اينانما، بيليرم مندن آيري دولانا بيلميرسن، بو گئن دونيادا سنه قيز قحطدير، منه ده اوغلان، کاظيم. من س‌نين اوميدينله، تبريز کوچه‌لري‌نين خيالييلا، ايگده آغاجلاري‌نين باهار عطرييله ياشاييرام. آغلاما کاظيم، آغلاما...

سيل گؤزون ياشين، قاراگيله، آغلاما بسدي.

بو سس سانکي قاناد آچيب چايخانادان چيخير، پرده-پرد، دالغا-دالغا حسرتلي بير دييارا ياييليردي...

-تبريک ائديريک، تبريک ائديريک.

ائلدار و طاهير رعناگيلين دهليزينده دايانميشديلار.

ائلدار جيبيندن بالاجا راديوجيهازي چيخاردي، رعنايا وئردي.

-بو دا س‌نين هديه‌ن، - بير قدر پرت گؤرونوردو.

طاهير:

-دوگمه‌سيني باس، - دئدي.

ائلدار ترس-ترس اونا باخدي. رعنا راديوجيهازين دوگمه‌سيني باسدي. "قاراگيله" ماهني‌سى‌‌نين سون پرده‌لري منزيله ياييلدي. رعنا‌نين گؤزلري سئوينجله پارلادي:- ياخشي بوردا نييه دايانميشيق. ايچري گلين.

اوتاغا کئچديلر.

اينسان حياتي‌‌نين موختليف مقصدلري اولا بيلر، آزادليق، ايستيقلاليت، عدالت - بوتون بونلار شوبهه‌سيز چوخ يوکسک غايه‌لردير. لاکين اينسانلارين بير چوخو بئله اولو مقصدلرله ياشامير.

چوخ ساده، کيچيک، عادي مقصدلرله ياشايانلار دا وار. آما هر حالدا بؤيوک، يا کيچيک - مقصد اولماليدير. مقصدسيز، غايه‌سيز ياشاماق مومکون دئگيل.

کاظيم اينتيحار ائتمه‌دي، ياشادي. چونکي ايندي اونون دا حياتيندا مقصد واردي. بلکه بو چوخ دا يوکسک مقصد دئگيل. آما هر حالدا بو ياشاماقچون بير سبب ايدي.

ايندي کاظيم ايشله‌مک، گئجه-گوندوز تر تؤکوب ايشله‌مک، بير قدر پول ييغماق و بو پولا بير راديوجيهاز آلماق مقصدييله ياشاييردي.

24 آپرئل، 1962

Anar

QARAGİLƏ

Rübabə Muradovanın xatirəsinə

Musiqi şöbəsinin məsul redaktoru İmran bir əlində qələm sabahkı verilişlərin proqramını nəzərdən keçirirdi. Onun başı üstündə dayanmış Tahir izahat verirdi:

-7.15-də opera musiqisi. - "Koroğlu", "Sevil", "Vətən". - Sabahkı proqramı o hazırlamışdı - 8.20-də rəqslər. 9.40-da aşıq musiqisi. 10.15-də simfonik saat. 11.00. Muğamat konserti. 12.50-də... 13.30-da... 17.15-də....

İmran diqqətlə qulaq asırdı. Onun heç bir etirazı yox idi. Proqram rəngarəng, maraqlı tərtib olunmuşdu.

-20.30-da lirik mahnılar. "Küçələrə su səpmişəm", "Aman ovçu", "Bəxtəvər oldum" - Tahir susdu.

İmran başını qaldırdı:

-Yaxşı sonra?

Tahir bir an duruxdu, sonra qətiyyətlə əlavə etdi:

-Bir də Eldar Musayevin "Rəna" mahnısı.

İmran təəccüblə ona baxdı.

-Düzdür, İmran müəllim, - Tahir izah etməyə başladı, - bu mahnını bu gün vermişik, amma...

-Nə amma?

Tahir özü də bilmirdi "nə amma?". Amma o, İmrana necə başa salsın ki, mahnını bu gün ondan xəbərsiz veriblər, nahaq veriblər. Bu mahnı məhz sabah, özü də məhz 20.30-da getməlidir.

Gənc bəstəkar Eldar Tahirin dostu idi. Amma məsələ bunda deyil. Rəna Eldarın nişanlısıdır, mahnı ona həsr olunub, amma məsələ bunda da deyil. Məsələ ondadır ki, sabah Rənanın ad günüdür. Tahir Eldara söz vermişdi: onlar Rənagilə girib paltolarını çıxaran dəqiqələrdə Eldar cibindən hədiyyəsini - cib radiocihazını çıxaracaq, Tahir də deyəcəkdi: Eldar, bir Bakını tut. Eldar da Bakının dalğasını tutacaqdı və bu zaman, düz dəqiqəbədəqiqə diktor elan edəcəkdi: Eldar Musayev: "Rəna". Və məlahətli bir səs Eldarın adından Rənaya vurğun bir könlün eşq-məhəbbət təranəsini oxuyacaqdı.

İmran dedi:

-"Rəna" mahnısını çıxart, yerinə ayrı bir şey sal.

Tahir dinmədi. Bütün bu səbəbləri izah etmək çox çətin olardı.

-Bəlkə qalsın... bilirsiz... - deyə o zəif bir cəhd etdi.

İmran quru bir tərzdə:

-Yox, Tahir, - dedi, - mütləq dəyiş. Bilirsən ki, gündə eyni mahnıları vermək olmaz, - o ayağa qalxdı - Yaxşı, mən studiyaya gedirəm - qapıya çatarkən bir də Tahirə tərəf döndü

- Əvəzinə bir xalq mahnısı sal. "Gül oğlan", ya "Qaragilə".

-Yaxşı.

Tahirin ovqatı təlx olmuşdu. O, Eldara nə deyəcəyi və Rənaya nə sürpriz hazırlayacaqları haqqında düşünürdü.

Kazım Təbriz yaxınlığındakı Hacı Yəhya çayxanasında bir küncdə oturub düşünürdü: hansı yaxşıdır - sıldırım qayadan uçuruma atılmaq, ya baş gicəlləndirən sürətlə gündə belədən- belə gedən Amerika hərbi maşınlarının altına tullanmaq?

Onun qərarı qəti idi.

Kazımın 37 yaşı vardı. Ömrünün on dörd ilini məhbəsdə keçirmişdi. On dörd il idi ki, o ulduzları, günəşi, istini, sazağı mil-mil barmaqlıqlar arasından görmüş, duymuşdu. On dörd il idi ki, o, anasının, Mihinin, dostlarının taleyindən, otların iyindən, quşların səsindən, cahan hadisələrindən, Savalandan əsən sərin mehdən - insanlardan, dünyadan xəbərsizdi. On dörd il idi ki, o haqqa, ədalətə inamını, xoşbəxt gələcəyə inamını qırıb sınıq güzgü kimi atmışdı. Ömrünün on dörd ilini Kazım məhbəsdə çürütmüşdü. İndi o azad idi. Neçə gün idi məhbəsdən buraxılmışdı.

Ümidsizliyin sal divarına dirənmiş adam belə özünə bir baba yolu qoyur. Kazım məhbəsdə ümid güzgüsünü sındırıb atarkən bir parçasını saxlamışdı. Bu parçada onun son pənahı, son sığnağı, ömrünün yeganə və axırıncı xilas cığırı - baba yolu əks olunmaqdaydı. "Bəlkə, anam hələ yaşayır? Bəlkə, Mihin diridir? Bəlkə, dostlardan sağ qalanı var?". Səhərsiz məhbəs gecələrinin on dörd illik qaranlığında heç kəsin maraqlanmadığı, heç kəsin soruşmadığı Kazım bu nigaran fərziyyələrlə yaşamışdı.

Bir nəfər, heç olmasa bircə nəfər onu yada salmalı idi. Bir cüt göz ana gözləri, dost gözləri, ya da Mihinin qara gözləri onun yolunu çəkməliydi. Yoxsa hər şey mənasızlaşardı. Gərək o kiməsə, bir nəfərə, bircə nəfərə lazım olaydı. Lakin bu puç bir ümid idi. Anası altı il bundan qabaq ölmüşdü. Qardaşlarından biri itkin düşmüş, o biri asılmışdı. Dostlar... Uzun məhbəs illəri ərzində o dostları tez-tez yada salırdı. Qurban, Hüseyn, Əyyub... " Bizə dost demək olarmı? Hüseynlə bir böyümüş, Qurbanla, Əyyubla bir oxumuşuq. Lakin yollarımız çox tez ayrıldı. Uşaqlıq, ilk gənclik dövrü qurtaranda, yol seçmək məqamı gələndə biz ayrı-ayrı səmtlərə getdik... Daha doğrusu, onlar getdi. Mən getmədim. Öz yerimdə durdum. O vaxt mənə elə gəlirdi ki, ən doğru yol heç bir yol seçməmək, heç bir səmtə getməməkdir. Bir yerdə durub dayandığın yeri seyr etmək, dərk etmək, dərindən öyrənmək, sevmək. Günəşə baxmaq. Məgər günəşə baxmaqçün harasa getmək lazımdır. Günəş hər yerdən görünür. (Doğrudur günəş hər yerdən görünür, lakin bəzən ona dəmir barmaqlıqlar arasından baxmalı olursan - bu həqiqəti Kazım sonralar başa düşdü).

Məgər ayın, ulduzların, bahar yağışının gözəlliyini duymaqçün mütləq bir yol seçmək, baş alıb harasa getmək, bu uzun səfərdə yüz işgəncəyə, əzaba dözmək lazım idi...

Əyyub mənim müddəalarıma cavab verirdi ki, aya, ulduza, yağışa, küləyə, günəşə öz dilində ay, ulduz, yağış, külək, günəş demək haqqıyçün, ömrü boyu bellərini büküb qara torpaqdan başqa heç bir şey görməyən insanların başını qaldırıb günəşə, aya, ulduza baxa bilmələriyçün mübarizə etmək lazımdır.

Qurban, Hüseyn, Əyyub mübarizə yolunu seçdilər. Bu yol Qurbanı və Hüseyni dar ağacına gətirdi, Əyyub isə...

On dörd il idi ki, Kazım Əyyubun aqibətindən xəbərsizdi. Ümid güzgüsünün hifz olunmuş parçasında o, tez-tez Əyyubun əksini görürdü.

Bəli, Əyyub sağ qalmışdı. Amansız qisasın cəllad əli ona dəyməmişdi.

Kazım məhbəsdən çıxandan sonra Əyyubun yaşadığı balaca daxmaya getdi, ona mərkəzi xiyabanda ikimərtəbəli evi nişan verdilər.

Mübarizə yolunun çoxlu kəsələri var. Bu kəsələrə düşüb geriyə də qayıtmaq, başqa yollara gedib çıxmaq da mümkündür.

Əyyub indi fars dilində ruznamə buraxır. Günəş əvəzinə "şəms", yağış əvəzinə "baran" yazır və isbat eləməyə çalışır ki, gec-tez hamı belə deyəcək.

Kazım ikimərtəbəli evin qapısından içəri girdi. Əyyub əvvəl onu tanımadı, sonra tanıdı, sevindi, sonra pərtləşdi, nədənsə pörtdü. Kazım da sıxılırdı. Çünki danışmağa söz tapmırdılar. Bu ağır sükuta son qoymaqçün Əyyub ailəsindən danışmağa başladı. Onun iki uşağı vardı. Arvadı Şəmsiyyə xanım fars idi, özü də yüksək rütbəli Tehran məmurlarından birinin qızı idi. Əyyubun gənclik büdrəmələrindən sonra onun taleyi üçün bu nigahın əhəmiyyəti çox böyük idi. Xoşbəxtlikdən Şəmsiyyə xanım məhdud milli hisslərdən çox yüksəkdə dururdu. Onun üçün azəri və fars anlayışları yox idi və məhz buna görə də o, uşaqlarını fars dilində tərbiyələndirirdi.

Əyyub Kazımı çöl qapısına qədər ötürdü. Həyətdə iki bağban əyilib qan-tər içində yer qazırdılar. Əyyub onlara göstərişlər verdi. Kazım düşündü: görəsən başlarını qaldırıb günəşə baxmağa bunların macalı olurmu?

-Ərbab nə buyuracaq?

Xidmətçi Kazıma yanaşmışdı. Kazım:

-Çay gətir, - dedi.

-Baş üstə, - xidmətçi getdi.

Kazım yenə ağır fikirlərə qərq oldu. Əyyubgilə bir həftə bundan qabaq getmişdi. Məhbəsdən çıxdığı bir aya yaxındı. Bəs o nəyi gözləyir, axı nəyi gözləyirdi? Məhbəsdən çıxdıqda o sanki özgə bir zamana, yad bir ölkəyə düşmüşdü. O heç kəslə ünsiyyət bağlaya, ülfət tapa bilmirdi. Onun varlığı, heç kimə, heç nəyə gərək deyildi. Onun həyatının heç bir mənası, məqsədi yox idi? Bəs o niyə yubanırdı. İlk gənclik illərində nigaran, qorxunc, vahiməli bir meyl kimi keçən, məhbəs illərində get-gedə durulan, aydınlaşan, sabitləşən, azadlığa çıxdıqdan, bir ayda şahid olduğu bütün bu şeyləri gördükdən sonra qəti qərar halına gələn bu fıkri - intihar fıkrini həyata keçirməyi niyə yubandırır, bu gündən sabaha keçirir, tərəddüd edir, günü günə satırdı?

O nə gözləyirdi, nə istəyirdi? O niyə yaşamaqdan, dirilikdən, həyatdan belə bərk-bərk yapışmışdı? Məqsədi nəydi?

Mubarizə, azadlıq, ədalət. O heç vaxt belə yüksək məqsədlər haqqında düşünmürdü. Mihin sağ olsaydı Kazım hər səhər onun saçlarını öpər, öpə-öpə Mihini yuxudan oyadardı -tək elə bir buna görə yaşamağa dəyərdi. Fəqət Mihin də yox idi.

-Bu da çay, buyurun, ərbab.

Kazım qarşısındakı isti çaya baxırdı. Amma isti çay, bürkü çayxana, Əyyubun ikimərtəbəli evi, on dörd illik məhbəs gecəsi, pəncərədən görünən on dörd gecəlik ay, gündə belədən- belə gedən Amerika maşınları, sıldırım qaya, intihar qərarı - hər şey, hər şey harasa dala çəkilmiş, dumanlanmış, itmişdi. Kazım Mihini düşünürdü. Qısa sürən xoşbəxt günlərini düşünürdü.

...O zaman Kazım siyasətdən uzaq bir tələbə idi. Alman fəlsəfəsi, rus, fransız romanı, italyan incəsənəti, Şərq musiqisi, bir də qəlb munisləri - Nizami, Hafız, Füzuli... Kitablar, albomlar, vallar... Kazımın aləmi, Kazımın varlığı bu idi. Dostlar onu siyasətə cəlb etmək istəyirdilər. O, Xəyyamın bir rübaisini misal gətirərək boyun qaçırırdı. Dostlar ona milli istiqlaliyyətdən danışırdılar. O cavab verirdi: Milli hiss məhəlli hissdən nə qədər yüksəksə, ümumbəşəri hiss də milli hisdən o qədər yüksəkdir. Və əlavə edirdi - Göte bunu hələ XIX əsrdə deyib. İndi isə XX əsrdir. XX əsrdə millətlər yoxdur. XXI əsrdə isə dillər də olmayacaq. Mən nə azəriyəm, nə fars, nə ingilis, nə çinli. Mən bəşər oğluyam. Mən Füzulini azəricə oxuyuram, amma o mənimlə könlün dilində, tərcüməyə ehtiyacı olmayan bir dildə - Hafızin, Petrarkanın, Heynenin dilində danışır".

Kazım indi bu fıkirləri xatırlayıb gülümsündü və sonra onu istintaq edən sərhəngi xatırladı. "İranda bir millət var - fars milləti, bir dil var - fars dili". - Sərhəng onunla nə Götedən söhbət eləyirdi, nə də Xəyyamdan. O harın bir qüvvətin dilində danışırdı.

Acı məhbəs xatirələri bataqlıq kimi onun fıkrini çəkir, lakin Mihinin işıqlı surəti yenidən Kazımın yaddaşında alışır, bayraq kimi dalğalanır, onun xəyalının üzərinə xoş bir axşam təəssüfü çökərək uzaqlara aparırdı.

"Axır ki, bir dəfə dostları tovlayıb onu yığıncağa apardılar. Təbrizdə yenicə açılmış Darülfünunun böyük salonunda toplanış vardı. Gənclər alovlu çıxışlar edirdi. Kazım sanki bütün bu sözləri birinci dəfə eşidirdi. Otaq mübahisələrinin tezisləri böyük salon dolusu bir izdihamı təlatümə gətirən çağırış, qüdrət olmuşdu. Kazımın başında bütün aləm qatışmışdı. Bir tərəfdən Şopenhauer və onun kədəri, bir tərəfdən Şah İsmayıl Xətai və onun Azəri dilində verdiyi fərmanlar.

Yığıncaqdan sonra müsamirə oldu. Xanəndələr aşıqları, rəqqasələr xanəndələri əvəz edirdilər. Sonra səhnəyə Mihin qalxdı. O, xalq mahnısı oxudu.

Kazım Mihinə baxır, onun səsini eşidirdi və nədənsə ona elə gəlirdi ki, bahar çağı iydə ağaclarını iyləyir, iydə ətri duyur. Elə bil kimsə yüz illər boyu qoca Şərq şairlərinin yaratdıqları ən xəfıf, ən kövrək məhəbbət beytlərini onun qəlbinə pıçıldayırdı.

Müsamirədən sonra Qurban Kazımı Mihinlə tanış elədi... Onlar yuxulu Təbriz küçələriylə gedirdilər. Mihin zümzümə edirdi, iydə ağaclarının iyi gəlirdi. Onlar yağışa düşdülər. Mihin bir ağacın altında dayandı, ağacın yarpaqlarından, budaqlarından onun başına damcı-damcı su yağırdı. Kazım yağışın lap altında dayanıb Mihinə şer oxuyurdu: nə Petrarkadan, nə Hafizdən, Füzulidən oxuyurdu:

Könüldə min qəmim vardır ki, pünhan eyləmək olmaz,

Bu həm bir qəm ki, el tənindən əfqan eyləmək olmaz.

Nə müşkül dərd olursa, bulunur aləmdə dərmanı

Nə müşkül dərd imiş eşqin ki, dərman eyləmək olmaz.

Yağış şiddətlənir, Kazım bu qəzəli oxuyur və başa düşürdü ki, Mihinə aşiq olmuşdur, bir də o həqiqəti dərk edirdi ki, Füzuli də, Petrarka da, Hafız də könlün dilində yazmışlar. Lakin aşiq olanda italiyalı sevgilisinə Petrarkadan oxuyur, fars Hafızi yada salır, Kazım isə bu yağışlı axşam qədim Azərbaycan şəhərinin ağacları altında qaragözlü bir qıza Füzulinin ölümsüz beytlərini pıçıldayırdı.

Mihinlə Kazım evləndilər. Kazımın qəlbini sarsıtmış Mihin, onun əqidəsini, siyasətdən gen gəzmək əqidəsini sarsıda bilməmişdi. Əksinə o, Mihinə təsir göstərməyə çalışırdı. "Mübarizəyə qarışma, istedadını, səsini, təbəssümünü siyasətə qurban vermə", - deyirdi.

Daş qayaya rast gəlmişdi. Mihini qayəsindən döndərmək mümkün deyildi. O, tez-tez fədailər qarşısında çıxış edir, Təbriz radiosuyla inqilabi mahnılar oxuyurdu.

...Bir-birindən ağır səhnələr Kazımın gözləri qarşısında canlandı. Aləm dağılırdı. Minlərlə insanın ümidi, fərəhi, əməyi Tehran sərbazlarının təpiyi altında yerlə yeksan olur, əzilirdi... Xaraba qalmış evlər, söndürülmüş ocaqlar, dərbədər olmuş ailələr...

Kazım öz taleyindən arxayın idi - heç bir vaxt siyasətə qarışmamışdı, ona zaval yoxdu. O vicdan əzabı çəkirdi. Dostlar, qardaşlar, ən yaxşı adamlar qurban gedərkən kənarda qalmaq, öz başını girləmək, sakit yerdə daldalanmaq kişilikdən deyildi. Nə etməli, vaxtında onlara qoşulmadı, indi də onların taleyinə şərik çıxa bilməz. Kazım nə biləydi ki, bütün bunlara baxmayaraq on dörd il məhbəsdə yatmalı olacaq. O, düşünən, ziyalı, savadlı bir Azəri idi - deməli, şahənşah səltənətinin düşməniydi. Onun təqsiri - mübariz dostları idi. Onun günahı - arvadı Mihin idi. Səsini, təbəssümünü, istedadını inqilabın sərəncamına vermiş müğənni Mihin.

Şah qoşunları Təbrizə soxulduqları gün aləm qatışmışdı. Kazım böyük müsibətlə evlərinə çata bildi. O, dəli kimi otağa atılıb Mihini soruşduqda qoca anası: - gəlməyib, - dedi, - görəsən harda qaldı - qarı əllərini göyə qaldırdı, - Allah sən özün xətadan saxla.

Kazımın gümanı yalnız radio binasına idi. Lakin Radio mühasirə edilmişdi. O, binaya yaxın düşə bilmədi. İki saatdan sonra Kazımı da apardılar.

Məhbəsə çatan qırıq məlumatlardan aydın olurdu ki, mübarizlərin çoxu son gülləyə qədər vuruşmuş, son gülləni öz gicgahına sıxmışlar. Lakin ələ keçənlər də olub.

Kazım ələ keçmiş qadınlarla əsgərlərin vəhşi rəftarından çox şey eşitmişdi, çox şey bilirdi. Mihin haqqında, mühasirə olunmuş radio binası haqqında düşünərkən o həmişə Mihini həlak olmuş bilmək istəyirdi. Kazım xəyalən eşitdiyi fəryadlara -sərbazlar əlində çapalayan Mihinin fəryadlarına dözə bilmirdi. Bəzən o yuxuda Mihini görürdü. Kazım təhqir olunan, iztirab çəkən arvadının imdadına yuxuda belə çata bilmirdi. O, bu vahiməli yuxudan oyanır, dəhşət onu basırdı, doğrudanmı, Mihin bu vəhşilərin əlindədir, min əzaba, işgəncəyə dözür. Yox, yox, - Kazım özünü sakit edirdi - "Mihin ölüb, rahatlanıb, dincəlib".

Kazım Mihinin xəyali qəbrini gözləri önündə canlandırırdı. Bu onun təsəllisi idi.

Kazım indi o məzar haqqında düşünürdü. Bu qəbir daşı tək Mihinin deyil, onun, Kazımın da ömrünün sonluğu, ömrünün axırıncı mənzili idi.

Kazımın ümidi də, inamı, ömrünün mənası, məqsədi də məhz bu daşa dəyib çilik-çilik olmuşdu. Bu xəyali məzardan o yana yol yox idi. Kazım bunu bilirdi. Bəs ona nə qalırdı? Gec də olsa Kazım çox mətləbləri anlamışdı. O, xalqının qeyrətini yox, cəzasını çəkmişdi. O, məhbəsdən çıxdığı bu müddətdə dövlətin narahat, nigaran bir tələsikliklə apardığı farslaşdırma siyasətini görürdü, lakin Kazım bu siyasətə qarşı duranların iyini-sorağını belə eşitməmişdi. O bilirdi ki, təkbaşına mübarizə etmək ağılsızlıqdır. "Bəlkə, heç lazım da deyil" - deyə acı-acı sual edirdi. Tamam bədbinləşmişdi.

Kazım ətrafdakı söhbətləri dinləmir, lakin ayrı-ayrı sözləri eşidirdi. "Günəş, çörək, yağış". Birdən Kazıma elə gəldi ki, bu sözləri yalnız bax bu adamlar, bir də o özü - Kazım işlədir, başa düşür. Bu çayxananın çölündə, bütün bu şəhərdə, bu ölkədə, bu dünyada heç kəs, heç kəs bu dildə danışmır. Beş dəqiqədən sonra bu adamlar gedəcək, Kazım bir də heç vaxt onlara rast gəlməyəcəkdi.

Kazıma elə gəldi ki, ölməsə, bir az da çox yaşasa yer üzündə bu sözləri bilən, bu dili anlayan yeganə adam olacaq, o, bu aqibəti istəmirdi. Lakin o bu ehtimala qarşı mübarizə yollarına da bələd deyildi. İndi o, yalnız bircə şey istəyirdi: intihar etmək.

Çayxana dolur, boşalır, kimsə gəlir, kimsə gedir...

Küncdə oturub dərin fıkirlərə dalmış, bayaqdan bəri yalnız bircə stəkan çay içib hərəkətsiz oturmuş adam heç kəsin diqqətini cəlb etmirdi... Kazım fikirlərindən ayrılıb adamlara, onların hərəkətlərinə, danışıqlarına diqqət verməyə başladı. Sanki həyatının bu axırıncı anlarında o gördüyü son insanların hərəkətlərini, danışıqlarını - həyatın bir qəlpəsini özüylə ora, qaranlıq, mübhəm bir aləmə aparmaq istəyirdi. Qarşıdakı masanın arxasında oturan, kişilərdən biri xidmətçini çağırdı:

-Gədə, - dedi, - o nəmənədir ora mindirmisiniz?

-Radiodur, ərbab, ağa onu Amerika dükanından alıb.

-Atan rəhmətlik, bə indi niyə lal Qulaməli kimi susub durub?

-Ərbab, indi Tehran ingilis dili dərsi verir, odur ki, radionu qurmuruq.

-Tehran olmasın, ayrı yer olsun, - kişi əyilib xidmətçinin qulağına nə isə pıçıldadı. Xidmətçi diksinib sıçradı. Xeyli həyəcanlı halda çayxana sahibinə yanaşdı. Nə isə ona dedi. Sonra çayxana sahibi qarşıdakı masaya tərəf gəldi. Kişiyə müraciətlə:

-Əziz qonağımın bir sözü iki ola bilməz, - dedi. - Ağa nəyə qulaq asmaq istəyirsə qulaq asa bilər. Əziz qonağa canımı da qurban verərəm.

-Qurbanın quzudan olsun. Mən dedim bir muğamata qulaq asaq, - kişi qeyri-müəyyən bir səmtə işarə etdi. - O tayda yaxşı xanəndələr var. İcazə versəniz...

Kişi cavab gözləmədən ayağa qalxdı, radiocihaza tərəf addımladı. Çayxana sahibinin bənizi qaçmışdı, amma özünü o yerə qoymurdu. Kişiyə müraciətlə:

-Ağa, - dedi - ancaq siyasət...

-Arxayın ol, - kişi onun sözünü kəsdi. - Muğamata qulaq asaq. Mən onların saatlarını bilirəm. İndi muğamat verirlər. Segahın da ki, nə urusu, nə ingilisi, segah elə segahdır da... hə, elə ki, keçdi kommunist təbliğatına, o saat səsini batır.

Ximdətçi Kazıma yaxınlaşdı:

-Bəlkə, ərbab pulunu vermək istəyir.

Kazım:

-Yox, - dedi, - mən hələ oturacam. Bir çay da gətir.

Kişi radioyla əlləşirdi. Qarışıq səslər gəlirdi - ərəbcə, türkcə, ingiliscə, firəngcə - hər millətin öz səsi vardı.

Birdən... çayxanaya iydə ağacının ətri doldu.

Birdən çayxana yox oldu, adamlar yox oldu, ətrafa uzaq Təbriz axşamı çökdü. Yağış yağdı. Ortada tək bir ağac qaldı. Ağacdan şırıl-şırıl su damcıları tökülməyə başladı. Bu damcılar ağacın altında dayanmış qaragözlü qızın saçlarına gildir-gildir axırdı, Kazım qızdırmalı kimi yerindən sıçradı, radioya tərəf cumdu. O, sanki radiodan gələn səsi qurtum-qurtum içmək, udmaq istəyirdi. Radiodan mahnı eşidilirdi.

Təbrizinyolları dolanbadolan, Qaragilə dolanbadolan

Məni ki, sevmirsən get ayrı dolan, Qaragilə, get ayrı dolan.

Nə sənə qız qəhətdir, nə mənə oğlan, Qaragilə, nə mənə oğlan.

Qızılgül əsdi, səbrimi kəsdi, Sil gözün yaşın, Qaragilə ağlama bəsdi.

Kazım üzünü radio cihazının üstünə qoydu.

Çayxana əvvəlki çayxana idi. Çayxana sahibi oturduğu yerdə qovrulurdu. Xidmətçi elə hey udqunurdu. Adamlar musiqi dinləyib feyziyab olurdular. Kazım sayıqlayırdı: Odur... odur. Mihin.

Çayxana sahibi xidmətçiyə tərəf döndü:

-Dəlidir?

-Mən də elə güman edirəm, ağa. Bircə fıncan çay içib, dörd saatdır oturub gözlərini zilləyib bir nöqtəyə.

Çayxanadakılar təəccüblə ona baxırdılar. Hərə bir söz deyirdi. Radiodan isə nakam bir eşqin yanıqlı nəğməsi çağlayıb axırdı:

Gözyaşımla sularam Tehran yolunu, Qaragilə, Tehran yolunu,

Bir ildir görməmişəm yarın boyunu, Qaragilə, yarın, boyunu.

-Bir il? On dörd il, Mihin, düz on dörd il, - Kazım radioya pıçıldayırdı. - Sən sağsanmış, Mihin, sən yenə oxuyursan. Öz nəğmələrini oxuyursan, bizim nəğmələri. Oxuya bilirsən, oxumağa ixtiyarın var. Sən məni də unutmamısan, Mihin, həmi?

Gəlmişəm otağına oyadam səni, Qaragilə, oyadam səni...

Nə gözəl xəlq eləyib yaradan səni, Qaragilə, yaradan səni.

Bu sözləri belə yanıqlı deyən dodaqlar onu - Kazımı, ilk eşqin yarasını unuda bilməzdi. O, bu mahnını da Kazım üçün oxuyurdu. Bəlkə də düz on dörd il idi ki, hər gün oxuyurdu. Kazım sağdırsa eşidəcək ümidiylə oxuyurdu.

Qızılgül əsdi,

Səbrimi kəsdi...

Bu on dörd ildə onun səbri kəsilməmişdi, o hər gün oxuyur, oxuyurdu.

...Sil gözün yaşın, Qaragilə, ağlama bəsdi.

Vəsiqəsiz, vizasız radio dalğaların diliylə intizarlı Mihin sərhədsiz fəzalardan itkin sevgilisini haraylayırdı, təsəlli axtarır, təsəlli verirdi... Bədbin olma, kimsəsizləşmə, Kazım. Bax eşidirsənmi, mən oxuyuram, günəşə günəş, torpağa torpaq, sevgiyə sevgi, ayrılığa ayrılıq deyən bir dildə oxuyuram. Sən yaşamalısan, Kazım. Nəğmənin şıltaq sözlərinə inanma, bilirəm məndən ayrı dolana bilmirsən, bu gen dünyada sənə qız qəhətdir, mənə də oğlan, Kazım. Mən sənin ümidinlə, Təbriz küçələrinin xəyalıyla, iydə ağaclarının bahar ətriylə yaşayıram. Ağlama Kazım, ağlama...

Sil gözün yaşın, Qaragilə, ağlama bəsdi.

Bu səs sanki qanad açıb çayxanadan çıxır, pərdə-pərdə, dalğa-dalğa həsrətli bir diyara yayılırdı...

-Təbrik edirik, təbrik edirik.

Eldar və Tahir Rənagilin dəhlizində dayanmışdılar.

Eldar cibindən balaca radiocihazı çıxardı, Rənaya verdi.

-Bu da sənin hədiyyən, - bir qədər pərt görünürdü.

Tahir:

-Düyməsini bas, - dedi.

Eldar tərs-tərs ona baxdı. Rəna radiocihazın düyməsini basdı. "Qaragilə" mahnısının son pərdələri mənzilə yayıldı. Rənanın gözləri sevinclə parladı:- Yaxşı burda niyə dayanmışıq. İçəri gəlin.

Otağa keçdilər.

İnsan həyatının müxtəlif məqsədləri ola bilər, Azadlıq, istiqlaliyyət, ədalət - bütün bunlar şübhəsiz çox yüksək qayələrdir. Lakin insanların bir çoxu belə ulu məqsədlərlə yaşamır.

Çox sadə, kiçik, adi məqsədlərlə yaşayanlar da var. Amma hər halda böyük, ya kiçik - məqsəd olmalıdır. Məqsədsiz, qayəsiz yaşamaq mümkün deyil.

Kazım intihar etmədi, yaşadı. Çünki indi onun da həyatında məqsəd vardı. Bəlkə bu çox da yüksək məqsəd deyil. Amma hər halda bu yaşamaqçün bir səbəb idi.

İndi Kazım işləmək, gecə-gündüz tər töküb işləmək, bir qədər pul yığmaq və bu pula bir radiocihaz almaq məqsədiylə yaşayırdı.

24 aprel, 1962