Jan 28, 2015

آذربایجان موغاملاری : بئشینجی بؤلوم « ماهور هیندی موغامی »

فرهاد جعفری

آذربایجان موغامی نین بینؤوره سینی تشکیل ائدن یئتدی اساس لاد (پرده) بونلاردان عیبارت اولموش : راست ، شور ، سئگاه ، بایاتی شیراز ، چاهارگاه ، شوشتر و هومایون. بوتون درآمدلر ، برداشتلار ، مایه لر ، شعبه لر و گوشه لر ، رنگلر ، تصنیفلر ، آواز لار و حتی موغامین ایاقلاری ، اوستده سادالادیغیمیز 7 اساس موسیقی لادی نین بیرینه اساسلانمالی دیر. بوتؤولوکده  موسیقی لادلاری موغام (دستگاه) قالیبینده آنلام تاپیر. بو قالیبی ده تعیین ائدن موغامین فورمالاری یعنی اساس موغاملار ، قیسا موغام لار ، ضربی موغاملار  و اساس موغاملارین عاییله سینه منسوب اولان موغاملار دیر. باشقا سؤزله دئییلسه هر بیر موسیقی لادی نین تمثیلچی سی بو دؤرد موغام فورماسی دیر.

راست عاییله سی : معین بیر لادا منسوب اولان موغاملار او لادین عاییله سی ساییلیر. میثال اوچون راست موغامی ، ماهور هیندی ، اورتا ماهور ، بایاتی قاجار ، دوگاه ، قاتار ، هئیراتی و چوبان بایاتی راست عاییله سینه منسوبدورلار. بو موغاملار سانکی راست موغامی نین واریانتلاری دیر.  بونلارین مضمونلاری دا بیری بیرینه بنزه ییر. عوزئییر حاجی بیگلی «آذربایجان خالق موسیقی سی نین اساسلاری» آدلی اثرینده راست موغامی نی مردلیک ، گومراهلیق مضمونو داشیان بیر موغام کیمی قئیده آلمیشدیر. بو احوال و روحیه راست عاییله سینه ده عاییددیر. آنجاق ماهور هیندی و اورتا ماهور دا راست موغامینا نیسبت بو احوال و روحیه داها چوخ گورونور . بئله کی بو ایکی موغامین احوال و روحیه سی قهرمانلیق و ایگیتلیگه دوغرو گئدیر. حال بو کی بایاتی قاجار و دوگاه موغام لاری معین قدر حوزونلو مضمون داشییرلار. اونا گوره دیر کی بو ایکی موغام مذهبی موسیقی(نوحه ، مرثیه ، موناجات ، آذان) ده چوخ ایشلنیرلر.
بونلاردان علاوه راست موغامی نین شوعبه لری و گوشه لری بو موغاملاردا تکرار اولونور. او جومله دن حسینی ، شیکسته فارس ، عراق کیمی شوعبه لری و گوشه لری ماهور هیندی ، اورتا ماهور ، دوگاه و بایاتی قاجاردا سسلنیرلر. آنجاق هر شوعبه نین ایفا اولوندوغو موغامدا اوزونه مخصوص خصوصیت لری و هابئله  ایاغی وار. بوتون بو اوخشارلیقلارا باخمایاراق راست عاییله سینه منسوب اولان بوتون موغاملارین او جومله دن راست ، ماهور هیندی ، اورتا ماهور ، بایاتی قاجار ، دوگاه ، قاتار و هئیراتی اؤزلرینه مخصوص اَیاقلاری وار. راست عاییله سینه منسوب اولان موغاملارین رنگلری و تصنیفلری ده گاهدان بو عاییله نین باشقا موغاملاریندا ایفا اولونور. او جومله دن ماهور رنگلری گاهدان قاتار موغامیندا یا ماهور هیندی تصنیفلری و رنگلری اورتا ماهوردا و راست تصنیفلری و رنگلری ماهور هیندی ده و ... ایفا اولونور.
ماهور هیندی (Mahur - Hindi) : ماهور هیندی موغامی راست عاییله سینه عاییددیر. بو موغام اوزلوگونده موستقیل لادا (پرده یه) مالیک دگیل و یوخاریدا ایشاره اولوندوغو کیمی راست لادینا باغلی دیر. اونا گوره دیر کی بو موغام راست عاییله سیندن ساییلر. ماهور سوزونون آنلامی بللی دگیل. بو سوزو هیندده یاشایان بیر قبیله آدی ایله باغلی قیئد ائدیرلر. تخمینا ماهور هیندی نین شوعبه لری و گوشه لری برداشت و مایه دن ساوایی راست موغام ایله عئینی دیر : برداشت ، مایه ، عوشاق ، حسینی ، ویلایتی ، شیکسته فارس ، موبریقه ، عیراق ، قرایی ، ماهور هیندی-یه اَیاق. آنجاق بو شوعبه لر موغاملارین هر بیرینده فرقلی صورتده ایفا اولونور. دیلکش ، کوردو ، پنجگاه و راک شوعبه لری ماهور هیندی ده ایفا اولونمور. راست ایله ماهور هیندی موغام لاری نین سس تونالیته سی ده فرقلنیر. میثال اوچون اورتا ماهورون شوعبه لری و گوشه لری ماهور هیندی و راست موغامینا  نیسبت زیل پرده لرده ایفا اولونور. راست موغامی «سول» پرده سی و ماهور هیندی ایسه «دو» پرده سینده کوکلنیر. بونلاردان علاوه  ماهور هیندی  راست موغامینا نیسبت کیچیک حجملی و ییغجام موغام دیر. حال بوکی راست موغامی ان گئنیش موغاملاردان بیری سی دیر.
 ماهور ؛ قدیم موسیقی متنلرینده و جدول لرینده موغاملار سیراسیندا (12 موغام یا اَدوار مشهوره)[1] اولمامیش و کئچمیشده شوعبه اهمیتینه مالیک ایمیش. آذربایجانین و ها بئله شرق عالمی نین بویوک موسیقی شوناسی ماراغالی عبدالقادر-ین اورمولو صفی الدین الادوار اثرینه یازدیغی «روح پرور» آدلی شرحینده یازدیغینا گوره ماهور شوعبه لر سیراسیندا اولموش و موخالیف شوعبه سی ایله بیرلیکده بوزورک/ بزرگ موغامی نین بیر شوعبه سی اولموشدور. بوزورگ کئچمیشده 12 موغامدان بیری سی اولموش آنجاق بو گون آذربایجان موغامیندا بوزورگ آدلی موسیقی حیصه سینه راست گلمیریک. موخالیف آدلی شوعبه ؛ ایسه بو گون چاهارگاه موغامی نین ترکیبینده منصوریه و حاصار شوعبه لری آراسیندا و ها بئله مانند موخالیف شوعبه سی ؛ زابول - سئگاه ، میرزه حسین سئگاهی ، خاریج سئگاه موغام لاریندا ایفا اولونماقدادیر.
اورتا عصیرلره (چوخ احتمال 11 ه.ق / 17 م یوز ایللیگه) عاید اولان «بهجت الروح» موسیقی رساله سینده ماهور بیر شوعبه کیمی نووروز خارا ایله بیرلیکده نوا موغامی نین داخیلینده قئیده آلنیمیشدی. شوعبه خصوصیتینی داشییان ماهور تاریخ بویو موختلیف دگیشیکلره معروض قالمیش ، بئله کی  بیر نئچه شوعبه و گوشه نی اوزونده جمعلشدیرمیش و گئتدیکجه موغام شکلینه دوشموشدور. سون یوز ایللیک لرین موسیقی شوناسی میر محسن نواب ؛ ماهور موغامی نین ترکیبینده آشاغیداکی شوعبه لری و گوشه لری قئید ائتمیشدیر : ماهور ، شور ، عشیران ، دوگاه ، زنگ - شتر ، حجاز ، ماورالنهر ، شهناز ، حاجی یونی ، سارنج ، شوشتر ، مثنوی ، سوز و گداز. بونلاردان تکجه ماهور ، سوز و گداز و عشیران بوگون ماهور موغامیندا ایفا اولونور ، آنجاق بو سیاهی ده ماهوردان مقصد ماهورون مایه سی دیر. کئچن یوز ایللیک لرده موغاملارین ترکیبینده ماهور ، راست ، شور و...  کیمی آدلارین موغامین بیرینجی شوعبه لرینده تکرار اولونماسی او موغام لارین مایه سی و سون شوعبه ده او موغامین ایاغی دئمکدیر. میثال  اوچون آشاغیداکی سیاهی ده بیرینجی ماهور ، ماهورون مایه سی دیر ، ایکینجی ایسه یا سون شوعبه اولان «ماهور هیندی» ماهور هیندی موغامی نین ایاغینی ایفاده ائدیر.  عشیران دا اورتا ماهور دا موبریقه دن سونرا ایفا اولونور.
تارچی میرزه فرج رضایئو- ین موغام جدولینده ماهور هیندی موغامی نین شوعبه لری و گوشه لرینه بئله راست گلیریک  : برداشت ، ماهور ، عشاق هجری ، افبال ، ویلایتی ، مبرقه ، عشیران ، راک هندی ، شیکسته فارس ، عراق ، هئیراتی کابلی ، ماهور هیندی. میرزه فرج-ین وئردیگی سیاهی بیر نئچه شوعبه نی استثنا ائتمکله ، بوگونکو  ماهور هیندی موغام ایله اوست اوسته دوشور.
1925 ده عوزئییر حاجی بیگلی نین رهبرلیگی آلتیندا  تشکیل اولونان شرق موسیقی سی تکنیکومو پروقرامیندا بو سیاهی  بیر داها ییغجام شکیله دوشموش و آشاغیداکی کیمی اولموشدور : ماهور هیندی ، عشاق ، مبرقه ، عشیران ، شکسته فارس ، عراق ، راک هیندی ، هئیراتی کابیلی ، ماهور هیندی. آنجاق بو دگیشیکلیک لر بونونلا سونا چاتمامیش و هئیراتی کابیلی بو موغامدان آیریلیب و ضربی موغام لار شکلینده ایفا اولونماقلا و ها بئله بو سیاهی نین بیر نئچه شوعبه و گوشه سی او جومله دن : عشیران ، راک هیندی ایفادان قیراغا قویولماقلا ، ماهور هیندی موغامی حال حاضیردا آشاغیداکی شوعبه لر و گوشه لر ایله ایفا اولونور : برداشت ، مایه ، عشاق ، حسینی ، ولایتی ، شکسته فارس ، عراق ، قرایی ، ماهور هیندی یه ایاق.
برداشت (Bərdaşt = گیریش) : خاطیرلاتماق لازیمدیر کی برداشت یا  موغامین گیریش حیصه سی؛ بیر نوت اوزرینده زیل پرده لرده کیچیک بیر گزیشمه دن عیبارتدیر. برداشت / گیریش هومایون و بایاتی شیراز موغاملاریندان ساوایی بوتون موغاملاردا ایفا اولونور.[2] برداشت / گیریش موغام دستگاهی نین ان زیل پرده لرینه اساسلانیر. میثال اوچون برداشت ، شور موغامیندا سماع شمس شوعبه سی ، چاهارگاهدا منصوریه شوعبه سی ،  راست و ماهور هیندی موغاملاریندا ایسه عیراق شوعبه سی نین مئلودی سی اساسیندا ایفا اولونور. آنجاق بو هئچ ده او دئمک دگیل کی راست و ماهور هیندی موغاملاری نین برداشتی عئینی دیر ، بلکه بونلارین اوخشارلیقلارینا باخمایاراق ، هر ایکی سی ده فرقلی ملودیلره مالیکدیرلر. گاهدان بعضی موغاملارین برداشتی نین اوزونه مخصوص آدی اولور. راست برداشتی « نوروز رونده » و ماهور هیندی برداشتی «سوز و گوداز» آد ایله تانینیر.  موغامین برداشت/گیریش حیصه سی نین ین موسیقی آخینی زیلدن بمه دوغرو ائنمکدن عیبارتدیر. بئله کی ایفاچی بم پرده لرده برداشت/گیریش-ه اَیاق ائدرک مایه / تمل-ین ایفاسینا زمین یارادیر. بو بیر قایدا  اولاراق بوتون برداشت/ گیریش ایله ایفا اولونان موغاملاردا اولدوغو کیمی ماهور هیندی ده مووجوددور.
بونو نظره آلماقلا کی کئچمیشده موغاملاریمیز برداشت / گیریش سیز ایفا اولونورموش و ها بئله بونو خاطیرلاتماقلا کی بوتون برداشت / گیریش لرین و خصوص ایله ماهور هیندی نین برداشت/گیریشی خواننده دن زیل سس طلب ائدیر ، دئمک اولار کی ماهور هیندی همیشه برداشت / گیریش سیز ایفا اولونموش و  چوخ نادیر حال لاردا اونو برداشت / گیریش ایله ایفا ائتمیشلر. آنجاق حال حاضیردا آذربایجان موغنی لری بو موغامی برداشت / گیریش ایله ایفا ائدیرلر.
مایه ( Mayə = تَمَل)  : ضربی موغاملاری استثنا ائتمکله دئمک اولار کی بوتون موغاملارین مایه /تمل-ی اولمالی دیر. مایه / تمل موغامین جؤوهری و اساسی دئمکدیر. اونسوز موغام ، دستگاه شکلینده ایفا اولونا بیلمز.  عئین حالدا مایه / تمل منسوب اولدوغو موغامین تمثیلچی سی دیر و او موغامین بوتون خاصیت لرینی اوزونده جمعلشدیریر.  ماهور هیندی نین مایه / تملی ده ماهور هیندی موغامی نین اوزللیکلرینی تمثیل ائدیر و اونا گوره ده  راست موغامی نین مایه سی  و اونون ایاغی ایله فرقلنیر.
عوشّاق – حسینی (Üşşaq - Hüseyni) : عوشاق شوعبه سی راست موغامی نین عکسینه اولاراق ماهور هیندی ده گئنیش شکیلده ایفا اولونور. بئله کی راست موغامیندا برداشت/گیریش و مایه / تمل-دن سونرا  بلا واسیطه ایفاچی مایه / تملدن عوشاقا کئچید آلیب و عوشاق ، عوشاقین ریتمیک یئری و نهایتده حسینی نی ایفا ائدیر. آنجاق ماهور هیندی موغامیندا برداشت/گیریش و مایه / تمل ایفا اولوندوقدان سونرا بیر رَنگ چالینیر و اوندان سونرا ایفاچی بیر باشا عوشاق-ی ایفا ائتمگه باشلاییر. باشقا سوزله دئسک ؛ راست موغامیندا برداشت / گیریش ، مایه / تمل ، عوشاق ، حسینی و ها بئله تصنیف یا رنگ هامی سی بیرلیکده بیر میکرو سیلسله نی تشکیل ائدیرسه ، ماهور هیندی موغامیندا برداشت/ گیریش ، مایه / تمل و رنگ بیر میکرو سیلسله و ها بئله عوشاق ، حسینی و رنگ یا تصنیف ده آیری موستقیل بیر میکرو سیلسله دئمکدیر.
ولایتی (Vilayəti) :  حسینی گوشه سی ایفا اولوندوقدان سونرا رنگ چالینمالی و یا تصنیف اوخونمالی دیر.  تصنیف یا رنگ سونا چاتدیقدان سونرا دا شور عاییله سیندن اولان ولایتی شوعیه سی ایفا اولونور. بو شوعبه ده راست موغامیندا ماهور هیندی ایله قیاس اولوندوقدا گئنیش صورتده ایفا اولونور. بئله کی راستدا ولایتی دن سونرا دیلکش و کوردو شوعبه لری ده اونا علاوه اولونور ، حتی قدیم خواننده لر بورادا شورا منسوب اولان شاهناز شوعبه سینی ده اوخویارمیشلار. حال بو کی ماهور هیندی ده تکجه ولایتی ایفا اولونور. اونا گوره دیر کی ماهور هیندی راست موغامینا نیسبت ییغجام موغامدیر. ولایتی شوعبه سی ایستر راست-دا و ایستر ایسه ماهور هیندی ده مئلودی باخیمیندان شور موغامینا عایید اولان شور- شاهناز شوعبه سینه چوخ اوخشاییر. اونا گوره بونلاری ایفا ائتمکده خواننده دیقتلی اولمالی دیر ، بونلاری بیر بیر ایله قاریشدیرماسین. بوندان اونجه ایشاره اولوندوغو کیمی ولایتی شوعبه سی شور عاییله سینه منسوب اولدوغونا و ماهور هیندی ایله فرقلندیگینه گوره بو شوعبه نین ایفاسی سونا چاتدیقدان سونرا خواننده بیر داها ماهور هیندی مایه /تمل-ینه قاییتمالی و اونون مایه / تمل-ینه اَیاق ائتملی دیر. بو قایدا موغام ایفاچیلیغیندا بیر عنعنه اولاراق بوتون موغاملاردا یئرینه یئتیریلمه لی دیر.
   بورادا  موغامین ایفاسینی ایکی یول ایله داوام ائتدیرمک اولار. بیرینجی یول بوندان عیبارتدیر کی  ولایتی دن سونرا ماهور هیندی یه ایاق ائتدیکدن سونرا خواننده موشاییعت چیلرین ایشتیراکی ایله بیر تصنیف اوخویوب یا رنگ چالیر و رنگ یا تصنیفی بیتیردیکدن سونرا شیکسته فارس شوعبه سی نی ایفا ائتمگه باشلاییر . ایکینجی یول دا ایسه خواننده ماهور- ا اَیاق ائتدیکدن سونرا موسیقی نی تار چالانا وئررک ،  شیکسته فارس-ین ایلکین جومله لری یا دا آواز واسیطه سی ایله سسلندیکدن سونرا خواننده بیر باشا شیکسته فارس-ا دوشور.
 شیکسته فارس (Şikəstə Fars) : راست ، ماهور هیندی و اورتا ماهور موغاملاریندا ؛ ولایتی شوعبه سی نین ایفاسی ایله کئچیجی اولاراق شور موغامینا  و ها بئله شکیسته فارس شوعبه سی نین ایفاسی ایله ده سئگاه عاییله سینه کئچید آلینیر. شیکسته فارس حوزونلو احوال و روحیه داشییان شوعبه لردن دیر.  بو موغام شوعبه سی ایشاره اولوندوغو کیمی سئگاه عاییله سینه عایید دیر و آذربایجان موغام ایفاچیلیغیندا چوخ گنئنیش ایفا اولونان موغاملاردان بیری سی اولموش و بیر چوخ موغاملاردا او جومله دن بوتون راست عاییله سیینه منسوب اولان : راست ، ماهور هیندی ، اورتا ماهور ، بایاتی قاجار ، دوگاه موغاملاری ، شور ، راهاب  ، میرزه حسین سئگاهی و خاریج سئگاه موغاملاریندا ایفا اولونور. آنجاق اونون دوغما یئری سئگاه عاییله سی و داها دوغروسو میرزه حسین سئگاهی دیر.  بورادا شیکسته فارس ماهور هیندی نین اورتا پرده لرینده اوخونور. واختی ایله آذربایجاندا  اؤز ایفالار ایله موغام هوسکارلارینی حئیران ائدن موغنی ؛ زولفو آدی گؤزلوو ماهور هیندی موغامیندا چوخ گؤزل و یانیقلی شیکسته فارس ایفالار ایله شؤهرت قازانمیشدیر. او بو شؤعبه نی  بیر چوخ موغاملار دا او جومله دن راست و شور دا دا بئله مهارتله ایفا ائتمیشدیر. بو شوعبه دن سونرا عئینی احوال و روحیه نی داشییان موبَّریقه شوعبه سی شیکسته فارس-ین اَیاغی کیمی ایفا اولونور. خواننده موبریقه یه اَیاق ائدیکدن سونرا ماهور هیندی نین اورتا پرده لریندن بو موغامین زیل پرده سینه /عراق شوعبه سینه / کئچیر.
عیراق (İraq)  : عیراق شوعبه سی ماهور هیندی موغامی نین یگانه زیل شوعبه سی ساییلیر. بونونلا قیاسدا راست-دا عیراق-دان سونرا  راست-ین باشقا زیل شوعبه لری و گوشه لری او جومله دن پنجگاه و راک دا ایفا الونور. حال بو کی ایفاچی  ماهور هیندی ده تکجه عیراق-ین ایفاسی ایله کیفایت لنیر. عیراق جوشقونلوق و مردلیک احوال و روحیه سی داشیدیغی اوچون ماهور هیندی موغامی نین خاصیتلری ایله اویغون گلیر. خواننده بو شوعبه نی ایقا ائتمگه باشلایارکن اونو آواز ایله و شاقراق زنگوله لر له باشلامالی ، سونرا  ایسه سوز ایله داوام ائتدیرملی دیر. عیراق شوعبه سی باشقا موغاملاردا اولدوغو کیمی ماهور هیندی موغامیندا دا قیسا شکیلده اوخونونمالی دیر.
 قرایی (Qərayi) - ماهور هیندی –یه اَیاق  :  عیراق شوعبه سی نین ایفاسیندان سونرا نؤوبتی شوعبه قرایی شوعبه سی دیر. بو شوعبه عراق-لا ماهور هیندی اَباغی نین آراسیندا بیر کورپو اولاراق ، موغامین زیل پرده سیندن مایه /تمل-ه ائنمک اوچون زمین یارادیر. قرایی راست موغامیندا دا عئینی رولو اویناییر. آنجاق خواننده راست-دا عیراقدان سونرا پنجگاه و راک-ی ایفا ائتدیکدن سونرا قرایی –یه دوشور. حال بو کی ماهور هیندی ده عیراقدان سونرا بیر باشا قرایی شوعبه سینه کئچیر. ایفاچی ، عنعنه یه صادیق قالاراق قرایی –دن سونرا موغامین مایه / تمل-ینه قاییتمالی دیر. موغنی قرایی-دن ماهور هیندی نین مایه سینه قاییدیب ، ماهور هیندی یه اَیاق وئررک  ، بئله لیکله موغامی سونا چاتدیریر.
ماهور هیندی موغامی نین یوخاریدا اولوندوغو تحلیلیندن بئله گلیرکی ؛ ماهورکئچمیشده موغام شوعبه لری سیراسیندا اولموشسا دا ، سون عصیرلرده انکیشاف ائدرک موغام (دستگاه) اهمیتینه مالیک اولا بیلمیشدی. آنجاق حال حاضیردا دا اونون موستقیل لادی اولمامیش ، بلکه راست لادینا باغلی اولموش و راست عاییله سیندن ساییلیر. زامان بویو ماهور-ون بیر چوخ تصنیفلری ، خالق ماهنی لاری و رنگ لری یارانمیشدیر.آنجاق اونون رنگ لری گوزللیکده ، طراوتده باشقا موغاملارین رنگلریندن سئچیلیر. ماهور هیندی نین آذربایجاندا بیر چوخ مهارتلی و اوستاد ایفاچی سی اولموشدور او جومله دن خان شوشینسکی ، حاجی بابا حسینوو ، ابوالفتح علی یئو و سارا قدیمووا دیر. خان شوشینسکی بو موغامی او قدر مؤحتشم و اوستالیقلا ایفا ائتمیش کی ائله بیل بو موغام اونون سسینه بیچیلمیشدر. اونون سسینده کی جوشقونلوق و موباریزلیک روحو بو موغامین ایفاسیندا چوخ گوزل شکیلده عکس اولونوردو. ابوالفتح علی یئو بو موغامی اوستالیقلا ایفا ائتمیش. اونون ماهور هیندی ایفاسیندا بم و اورتا پرده لرده بیرچوخ اوزونه مخصوص خیردالیقلاری و نفس لری وار. سارا قدیمووا دا آذربایجان موسیقی تاریخینده نادیر قادین موغام ایفاچیلاریندان دیر کی بو موغامی گوزللیکله ایفا ائتمیشدیر. اوایقالاریندا گاهدان بو موغامی میللی شاعیریمیز میر مهدی اعتمادین بو سوزلرینه « گلدی باهارین صفاسی / عالمی توتدو ضیاسی ... »  بسته لنمیش  و یانلیشجا فارسجا «مرغ سحر» آدی ایله دیللره دوشموش گوزل و عئین حالدا چتین تصنیف ایله باشلامیشدی. حاجی بابا حسینوو-ون ایفاچیلیق مکتبیندن بو موغام اؤزل یئرتوتموشدور و او دؤنه – دؤنه بو موغاما موراجیعت ائتمیش و اوز اوجا و ال چاتمایان صنعتینی بو موغامدا عکس ائتدیره بیلمیشدی.
 بو گون آذربایجان موغام ایفاچیلیغیندا ماهور-ون ایکی واریانتی اوخونور : ماهور هیندی و اورتا ماهور. بو آذربایجان موغام موسیقی سی نین زنگینلیگینی و گئنیشلیگینی گوسترمک له برابر  بیر داها موغام صنعتی نین آذربایجان خالقینا عایید اولدوغو دئمکدیر. موغاملارین الوانلیغی ، چئشیتلیلیگی و گئنیشلیگی  تکجه ماهور-ا و راست عاییله سینه مخصوص دگیل ، بلکه سئگاه عاییله سی ، شور عاییله سی ، ضربی موغام لار و قیسا موغام لاردا ، خالق ماهنی لاریندا  دا بونو گورمک اولار.
قایناقلار
ماراغالی عبد القادر : کتاب ادوار : روح پرور( تورکجه الیازما) ، لیدن کیتابخاناسی ، دوکتور ثریا آغایئو- رجب دینج.
حاجی بیگلی عوزئییر(2010) : آذربایجان خالق موسیقی سی نین اساسلاری ، باکی.
زهرابوو رامیز (1388) : موغامات آذربایجان ، ترجمه مجید تیموری فر ، تبریز.
عبد المومن بن صفی الدین (1346) : رساله موسیقی بهجت الروح ، ترجمه محمد تقی مایلی ، تهران ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.


[1]-  شرق خالق لاری  موسیقی سی نین اساسی اولان 12 موغام یا ادوار مشهوره بونلاردان عیبارتدیر : راست ، عوشّاق ، عیراق ، حیجاز ، حسینی ، بَزورگ ، نوا ، زنگوله ، بوسَلیک ، راهوی (رَهاوی) ، زیر افکند ، اصفهان. بونلاری ایلک دفعه اولاراق دونیا شوهرتی قازانمیش آذربایجان موسیقی شوناسی اورمولو صفی الدین «الادوار» آدلی اثرینده  آراشدیریب و اونلاری ایضاح ائتمیشدیر.
[2] - ایشاره اولوندوغو کیمی اساس موغاملاردان تکجه هومایون و بایاتی شیراز موغام لارینی استثنا اولاراق ، راست ، شور ، چاهارگاه ، شوشتر و زابول سئگاه کیمی موغام لاردا ها بئله میرزه حسین سئگاهی ، خاریج سئگاه ، بایاتی قاجار ، دوگاه ، ماهور هیندی موغام لاریندا و کیچیک حجملی موغام لاردان  تکجه راهاب و نوا موغام لاریندا برداشت/ گیریش مؤوجوددور. حال بو کی اورتا ماهور دا برداشت / گیریش ایفا اولونمور. دوگاه موغامیندا اینسترومنتال (سازی) شکیلده ایفا اولونسادا ووکال (با آواز) شکیلده برداشت/ گیریش ایفا اولونمور.  و ها بئله کیچیک حجملی موغام لاردان اولان دشتی ، شاهناز و بایاتی کورد موغام لاریندا موغام مایه دن باشلاییر و برداشت / گیریش مووجود دگیل.
 

No comments: