Oct 12, 2014

آذربایجان موغاملاری دؤردونجو بؤلوم : «راست موغامی (2)» فرهاد جعفری

فرهاد جعفری

دیلکش(Dilkeş) : دیلکش شور موغامینا منسوبدور. بو شؤعبه یه راست موغامیندا 19 –ینجی عصیرین موغام جدوللرینده و هم ده م 1925 – ینجی ایلده عوزئییر حاجی بیگلی نین رهبرلیگی آلتیندا کئچیریلن موسیقی چی لر توپلانتی سیندا قرارا آلینان موغام لار پروقرامیندا راست گلمیریک. سونرالار احمد باکیخانووون تدریس پروقرامیندا دا بو شؤعبه راست ترکیبینده گتیریلمه میشدیر. 20 –ینجی عصیرده دیلکش راست موغامیندا او جومله دن تارزن بهرام منصوروون ایفاسیندا مؤوجود اولموش اولسا دا ، یالنیز م 1984  ده پئداقوق ، سالیم آغایئو اونو تدریس پروقرامینا داخیل ائتدی.
   دیلکش فارس سؤزو اولموش و «دل»(اورک) ایله «کش»(جلب ائدیجی ، چکن) سؤزلری نین بیرلشمه سیندن ووجودا گلمیشدیر و اوست اوسته اورگی جلب ائدن آنلامینی داشیییر. بعضی موسیقی شوناس لار دیلکش و کوردونون راست ترکیبینده ایفا اولونماسینا قارشی چیخاراق ، راستین بونلارسیز ایفاسینی تؤرصیه ائدیرلر. آنجاق دیلکشین ولایتی دن سونرا ایفا اولونماسی نین گؤزل آلیندیغینا و موغام هوسکارلاری و دینله ییجی لری نین اونو یاخشی قارشیلادیغینا گؤره بوتون موغام ایفاچی لاری اؤز موغام رئپئرتووارلاریندا دؤنه دؤنه دیلکشی راستدا ایفا ائدیرلر. بو گون بو شؤعبه نین ان مهارتلی و یانیقلی اوخویانی ، خواننده عاریف بابایئو دیر. دیلکش راست موغامیندان علاوه شور عاییله سینه باغلی اولان و قیسا موغام لاردان بیری سی اولان شاهناز موغامی نین بیر شؤعبه سی کیمی ایفا اولونموش و ها بئله موستقیل بیر قیسا موغام شکلینده ده ایفا اولونماقدادیر. میثال اوچون دیلکش موغامی آذربایجانین ان گؤرکملی و ان بؤیوک کامانچا ایفاچی سی هابیل علی یئوین ایفا سیندا اینسترومئنتال شکلیده ایفا اولونموشدور.
 کوردو(Kürdü) : کوردو بیر گوشه اولاراق راست موغامیندا دیلکشدن سونرا ایفا اولونان نؤوبتی موغام گوشه سی دیر. کوردو بوندان اؤنجه شاهناز موغامیندا ایفا اولونوردو و بونا گؤره ده بو قیسا موغاما کوردو شاهناز دئییلیردی. کوردو ده دیلکش کیمی 20 – ینجی عصیرده راست موغامینا داخیل ائدیلمیشدی ، بهرام منصوروون نوتا کؤچورولموش راست موغامیندا کوردو-یه ده راست گلیریک. دیلکش و کوردونون ایفاسی نتیجه سینده مؤوقتی اولاراق راست موغامیندان شور موغامینا کئچید آلینیر. ایفاچی کوردونون ایفاسیندان سونرا ولایتی ده ایاق ائدرک راستا قاییتمالی دیر. 
   شیکسته فارس(Şikəstə Fars) : ایفاچی کوردودن سونرا شیکسته فارس شؤعبه سی نین ایفاسی ایله راستدان بو دفعه سئگاه موغامینا کئچیر. بوتون شیکسته لر ، سئگاه لادی اساسیندا یارانمیش دیر.  شیکسته لر ایلک دفعه اولاراق آشیق موسیقی سینده یاییلمیش و سونرالار ضربی موغام لار شکلینده ایفا اولونموش و نهایتده بونلارلا یاناشی سربست بحرده ده ایفا اولونموشلار.
   شیکسته ؛ فارس سؤزو اولموش و سینیق ، سینمیش ، اورگی سینمیش آنلامی داشیییر. بو مفهوم شیکسته لرین احوال و روحیه سی ایله اویغون گلیر ، بئله کی شیکسته لر حوزنلو اولورلار. شیکسته فارس دا کئچمیشده ضربی موغام لار سیراسیندا اولموش آنجاق زمان کئچدیکجه بو موغام شؤعبه سی سربست بحرلی موغاملار شکلینه دوشموشدور. شیکسته فارس شؤعبه سی راست موغامیندان علاوه بیر چوخ موغام لاردا او جومله دن سئگاه ، شور ، ماهور هیندی ، اورتا ماهور ، بایاتی قاجار ، راهاب  و... ده ایفا اولونماقدادیر آنجاق شکسته فارس ؛ سئگاهین دوغما شؤعبه سی دیر. بو شؤعبه آدلارینی چکدیگیمیز موغاملاردا عینی صورتده ایفا اولونمور. بلکه اونون بو موغاملاردا ایفا ائدیلدیگی یئری / پرده سی فرقلی دیر. هم ده هر بیر موغامین احوال و روحیه سینه اویغون اولاراق ایفا ائدیلیر. بؤتوولوکده بو موغاملارین هر بیری  اؤزونه مخصوص شیکسته فارس واریانتینا مالیک دیر. واخت ایله زولفو آدی گوزلوو ان گوزل شیکسته فارس ایفاچی سی اولموشدور. اونون راست و ماهور هیندی موغاملاریندا ایفا ائتدیگی یانیقلی شیکسته فارس آذربایجان موغام ایفاچیلغی تاریخینده تکرار اولونمایان حادثه لرکیمی قئید اولونموشدور.
   گاهدان بعضی لری شیکسته فارس ایله یاخین مئلودی لره مالیک اولان خوجسته(Xocəstə) شؤعبه سینی آییرماق ایسته میرلر حال بو کی بونلارین مئلودیک باخیمیندان اوخشارلیق لارینا باخمایاراق هر بیری موستقیل بیر شؤعبه دیر. خوجسته ؛ خوشبخت ، اوغورلو دئمکدیر. خوجسته بعضی واختلار شیکسته فارس یئرینه ایفا اولونور.
   موبرّیقه/ موبرّیغه (Mübərriqə)  : شیکسته فارس و عیراق شؤعبه لری آراسیندا ایفا اولونان گوشه لردن دن بیری سی موبریقه دیر. بو گوشه اصلینده مبرقع اولموش و قدیم 12 موغامدان بیری سی اولان ، راست موغامی نین بیر شؤعبه سی اولموشدور. آنجاق بوگونلوکده راست موغامی ، اورتا ماهور دا و س موغاملار  دا شیکسته فارسدان سونرا  بیر گوشه کیمی ایفا اولونور و داها دوغروسو  سئگاه لادی ایله بیرلشمیش و شیکسته فارس شؤعبه سی نین ایاغی ساییلیر.
    موبریقه اصلینده عربجه مُبَرقَع(Mobərqə)  دن آلینمیشدیر و نیقابلی ، اوزو اؤرتولو آنلامی نی داشیییر ، آنجاق زمان کئچدیکجه تورکلشمیش و آذربایجان تورکجه سی نین قایدالارینا اویغون دگیشیک لره معروض قالاراق ، موبریغه شکلینه دوشموشدو. آنجاق بونلارا باخمایاراق چوخ لاری اونو عربجه برق ، ایشیق و پارلاقلیق مفهومونا باغلاماق ایسته ییرلر. اونلارین فیکریجه بو سؤزجوک اصلینده موبریقه اولموش و مبرقع سؤزجوگونون تورکلشمیشی  دگیل دیر.
   خاوران (Xavəran) : شیکسته فارسدان سونرا ایفا اولونان ایکینجی گوشه خاوران آدلانیر. خاوران گوشه سی ده قدیم موسیقی ده گوشه لر سیراسیندا اولموشدور. 19 – ینجی و 20 –ینجی عصیرلرین موسیقی جدوللرینده خاوران راست موغامی داخیلینده گتیریلیردی. بوندان علاوه خاوران  بوگون بایاتی شیراز موغامیندا دا ایفا اولونماقدادیر.
  خاوران سؤزجوگونون منشایی حاققیندا ایکی فیکیر سؤیله نیلمیشدیر. بیری سی دؤرد جوغرافی جهتدن بیری سی اولان شرق ، دوغو  دئمک دیر. ایکینجی سی ده «موغامات و ابراهیم پیغمبر» آدلی کیتابا اساسلاناراق خوارن (Xəvarən) = خواریق (خاریقه لر = اعجازکار ، فوق طبیعی ایش لر، پارا نورمال) اولموشدور.
    عیراق/عراق (Əraq/İraq) :   موبریقه و خاوراندان سونرا راستین نؤوبتی حیصه لری ، اونون زیل شؤعبه لری : عیراق ، پنجگاه و راک دیر. بو گون راستین بیر شؤعبه سی اولان عیراق ، واخت ایله قدیم 12 موغامدان بیری سی اولموشدور. عیراق یا عراق سؤزو جور به جور آنلاملاری داشیییر. او جومله دن آسیانین غربینده یئرلشن عیراق مملکتی نین آدی اولوبدور. واخت ایله ایکی عیراق – عیراق عجم و عیراق عرب  مملکتلری– مؤوجود اولموشدور. عیراق یا ایراق تورک دیللرینده او جومله دن آذربایجان تورکجه سینده اوزاق دئمکدیر. میثال : «جاندان ایراق» تعبیرینده اوزاق آنلامیندا ایشلنمیشدیر. عیراقین باشقا آنلامی عربجه تار دئمکدیر.
     عیراق شؤعبه سی جوشقونلوق ، مردلیک ، ایگیدلیک احوال و روحیه سینی داشییر. ایفاچی عیراقین ایفاسینا باشلادیقداآواز یا داها دقیقلشسک زنگوله لر له باشلامالی دیر. بوندان سونرا  موسیقی نی سؤز ایله ایفا داوام ائتدیریر. عیراق شؤعبه سی نین راست موغامیندا اؤنملی یئری اولدوق ایله برابر باشقا موغاملاردا او جومله دن ماهور هیندی و راهابدا دا ایفا اولونور.
    پنجگاه(Pəncgah) : پنجگاه ان قدیم دؤورلردن بوگونه قدر راست موغامی نین بیر شؤعبه سی اولموش ، ائله بونا گؤره ده بعضی خالقلارین موسیقی سینده راست موغامی ، راست پنجگاه آدلانیر. پنجگاه ایکی سؤزدن پنج ؛ فارسجا بئش و گاه ( یئر و مکان) دان عمله گلن سؤزجوکدور. بوتؤولوکده پنجگاه ؛ بئشینجی یئر یا مؤوقئع دئمکدیر. بونلارا باخمایاراق بو مفهومون بو شؤعبه ایله هئچ ایلگی سی اولمامیش و اونون یالنیز آدی پنجگاه (بئشینجی مؤوقع) دیر. بعضی لری نین فیکریجه بو بئشینجی یئر ایفاده سی پنجگاهین راستدا بئشینجی شؤعبه اولدوغونو یئتیریر.  حال بوکی بوندان اؤنجه ایشاره اولوندوغو کیمی پنجگاه ان قدیم چاغلاردان موبریقه ایله بیرلیکده راستین بیر شؤعبه سی اولموشدور. بورادا بیر سورغویا راست گلیریک ، ائله ده راست موغامی نین قدیم دؤورلرده وور - توت ایکی شؤعبه یه مالیک اولدوغو زماندا ، پنجگاه نئجه بئشینجی یئری توتمالی دیر ؟
  پنجگاه دا راستین زیل شؤعبه لریندن بیری سی دیر آنجاق عیراق لا قیاس اولوندوقدا ، پنجگاه اولدوقجا حوزنلو و کؤورَک سجیه له نیر. پنجگاهین مئلودی سی راست-ین تملی/ مایه سی ، عوشاق و حسینی شؤعبه لر و گوشه لرینه بنزه ییر ، آنجاق پنجگاه بونلارین عکسینه اولاراق ، زیلده ایفا اولونور.
    راک (Rak): عیراق و پنجگاه شؤعبه لریندن علاوه راست موغامی نین زیل حیصه لریندن بیری سی و داها دوغروسو ان زیل حیصه سی راک گوشه سی دیر. بو گوشه پنجگاهدان سونرا گلن نؤوبتی گوشه دیر. راک سؤزو عربجه اساس ، دیرک و دایاق آنلامینی ایفاده ائدیر. کئچمیشده موختلیف راک شوعبه لری اولموشدور. 1970 – ینجی ایللرده بهرام منصوروون ایفاسیندان نوتا کؤچورلن ماهور هیندی موغامیندا کشمیر راکی ، عبدالله راکی و هیندی راکی و ها بئله راست موغامیندا خوسروانی راک-ینا راست گلیریک. بو گوشه 1925 – ینجی ایلده کئچیریلن موسیقیچی لر توپلانتی سیندا  خوراسانی راک آدی ایله قبول اولونموشدور. آنجاق بوگون راست موغامیندا تکجه راک آدلانیر. راک گوشه سینی بو آد ایله تار ایفاچی سی ، کامیل احمدوو راست موغامیندا یئرلشدیرمیشدی.
    قرایی (Qərayi)– راستا اَیاق : راستین زیل شؤعبه لری و گوشه لری نین ایفاسیندان سونرا ، موغامی زیلدین بمه ائندیرمک و اوندان سونرا تمله (مایه) قاییتماق لازیمدیر. بو پروسئس قرایی شؤعبه سی نین ایفاسی واسیطه سی ایله اولمالی دیر . بونا گؤره کی قرایی بم پرده لرده اوخونور. قرایی راستین سون شؤعبه سی دیر.
   قرایی سؤزونون حاققیندا ایندی یه قدر هئچ موسیقی شوناس یا عالیم معین فیکیر سؤیلمه میشدیر. بئله کی بونون آدیندان بئله بللی اولور، تورک سؤزو اولموش و قارا یا قره سؤزجوک ایله علاقه دار دیر و اونون عربلشدیریلمه سی و یا فارسلاشدیرماسی احتمالی چوخ دا تصادوفی دگیل ، کئچمیشده قاراباغ و قاراجاداغ سؤزلری ده بو کیمی دگیشیک لره معروض قالاراق قراباغ و قراجه داغ شکلینده ایشلنیلیردی. آذربایجان تورکجه سینده قرا سؤزجوکو واسیطه سی ایله قارا رنگی ، بؤیوکلوک و موحتششملیک ایفاده اولونور. بونلاردان علاوه قارا سؤزو اوغوز تایفالاری نین عنعنه لرینده جوغرافی جهت لری و داها دقیق دئسک قوزئی یا شیمال یئرینه ایشلنیلیردی. آنجاق بو شؤعبه نین هانسی علته گؤره قارا ایله ایلگی ده اولماسی هله ده بللی دگیل.
  قرایی شؤعبه سی نین اؤنملی خاصیتی اونون ایفاسیندا موسیقی آخینی نین گئتدیکجه زیلدن بمه دوغرو گئتمگینده دیر. نهایتده بئله لیکله تمله (مایه) کئچید آلینیر و تمله ایاق ائتمکله راست موغامی نین ایفاسی سونا چاتیر. قرایی شؤعبه سی  راستدان علاوه بیر نئچه موغامدا او جمله دن ماهور هیندی و راهابدا مؤوجود دور.
   راست موغامی شؤعبه لری نین تحلیلینده ایکی مساله قاباریق شکیلده اؤزونو گؤستریر : 1- بو موغامین  شؤعبه لری نین آدلاری لوغت باخیمیندان یاری عرب منشالی و یاری تورک منشالی یا فارس منشالی سؤزلردن عیبارت دیر. بو دا عرب ، تورک و فارس دیل لری نین تاریخده بیری بیری ایله یاناشی یاشاماسی و بیری سی نین باشقاسینا اوستونلوگو اولماماسی دئمک دیر. 2- لاد باخیمیندان دا بو شؤعبه لر و گوشه لردن : ویلایتی ، دیلکش و کوردو شور لادیندان ، شیکسته فارس و موبریقه سئگاه لادیندان اولموش ، تکجه پنجگاه و راستین تملی راست لادینا باغلی دیرلار و ها بئله اؤنجه ایشاره اولوندوغو کیمی عیراق ، عوشاق و حسینی ده کئچمیشده موستقیل موغام اولموش اولسالاردا ، بو گون راست موغامیندا شؤعبه و گوشه اهمیتینی داشییرلار.  قرایی و راک سونرادان بو موغاما قاریشمیشلار و داها دوغروسو سونرادان «راست»لاشمیشلار. بوتون بونلاری نظرده آلماقلا نئجه دئمک اولار کی راست موغامی ان قدیم چاغلاردان بو گونه قدر دگیشیلمز قالیر ؟! بو سووال اوندا یئرسیز اولا بیلردی کی باشقا موغاملار دا تاریخ بویو بو دگیشیک لیک لره معروض قالماسین. آنجاق خاطیرلاتماق لازیم دیر کی بوتون موغام لاریمیزین بو دگیشیکلیک لردن اوزاق قالا بیلمدیگی نی نظرده آلاراق دئمک اولار کی راست موغامی دا باشقا موغاملار لا قیاس اولوندوقدا راست موغامی اونلارا نیسبت تاریخی دؤورلرین حادیثه لریندن اؤزونو چوخراق قورویوب ساخلایا بیلمیشدیر. حال بو کی بوگون بوتون موغاملار – اساس موغا ملاردان توتموش ، قیسا و ضربی موغاملارا قدر- کئچمیشده موغام شؤعبه و گوشه اهمیتینی داشیمیشلار و تکجه راست و نوا موغامی ان قدیمدن بو گونه دک اوز موغاملیغینی قورویوب ساخلایا بیلمیشلر. بئله کی شور ، بایاتی شیراز ، هومایون ، چاهارگاه ، سئگاه و باشقا موغاملار تاریخ بویو موغام شؤعبه لری و یا گوشه لری اولموشلار. ایندی ایسه آرتیق موغام شکلینه دوشموشلر.
  راست کئچمیشده 12 موغامدان بیری سی اولموشسا دا ، بو گون ده یئتدی اساس موغامدان بیری سی دیر. او نئچه یوز ایل بوندان اؤنجه موغاملار سیراسیندا بیرینجی اولسا دا ، ایندی ده بیرینجی یئری توتماقدادیر. بونلاردان علاوه راست ؛ قدیم موسیقی نین بیر نئچه شؤعبه سی نی اوز ترکیبینه داخیل ائدرک ، اونلاری قورویوب ساخلاییب. او جومله دن پنجگاه شؤعبه سی و هم ده موختلیف موغاملاری ، شؤعبه لری و گوشه لری او جومله دن عیراق ، حسینی ، عوشاق و...  اؤز ایچینده اریتمیشدیر و اونلارا راست لادینا مخصوص اولان احوال و روحیه نی وئرمیشدیر. بؤتوولوکده راست موغامی کیشیلیک ، مردانه لیک ، ایگیدلیک سجیه لرینی اؤزونده جمعلشدیریر. بو احوال و روحیه هر زامان آذربایجانین موختلیف خواننده لری ایستر کیشیلر و ایسترسه ده قادین لارین سسینده تمثیل اولونور. باخمایاراق کی آذربایجان خواننده لری دؤنه – دؤنه بو موغاما موراجیعت ائتمیشلر و ائدیرلر آنجاق آذربایجان موغام تاریخینده راست موغامی نین ان ماهیر ایفاچی لاری زولفی آدی گؤزلوو ، حاجی بابا حسینوو و یعقوب محمدوو اولموشدور.آذربایجاندا زولفی آدی گؤزلوو بو موغامین ان مهارتلی ایفاچی سی اولموش و اونون ایفاسی بیرینجی یئری توتور. حاجی بابا حسینوو زولفو مکتبی نین داوامچی سی اولاراق زولفو دن سونرا بو موغامین ایفاسیندا ان شهرتلی مغنی ایدی. حاجی بابا حسینوو و یعقوب محمدوو ؛ دفعه لرله بو موغاما موراجیعت ائتمیشلر و هر بیری فرقلی یول ایله اؤز مؤهورلرینی بو موغاما وورموشلار. خاطیرلاتماق لازیمدیر کی راست موغامی بوتون موغاملارین آناسی ساییلیر ، بو موغام بوتون شرق خالق لاری نین موسیقی سینده مؤوجوددور.بو موغام عرب مملکتلری موسیقی سینده «رست» و فارس (ایران) موسیقی سینده «راست پنجگاه» کیمی تانینمیشدیر.

قایناقلار
 زهراب اوو، رامیز (1388) موغامات آذربایجان ، تبریز.
 بابایئو عاریف (1994) راست دستگاهي و اوْنون خواننده ياراديجيليغيندا ايفاسينا داير مئتوديك تؤوصييه‌لر ، باکی.
میرزایئو ، ذاکیر (2010) راست موغامی (موغام فنی اوزره مئتودیک وساییط) ، باکی.
 موسازاده ، رافیق (-) راست موغامی ، باکی.
قابیسسانلی ، شاکیر (2010 ) موغامات و ابراهیم پیغمبر ، باکی.
نواب ، میر محسن (1989) کشف الحقایق مثنوی ، باکی.

No comments: