Apr 24, 2014

آذرتالک پالتاک اوتاغیندا 22.01.2012 تاریخینده لاییسیته حاقیندا کی چیخیشین بیر بؤلومو

صدیقه عدالتی

آذربایجان میلی دئموکراتیک حرکتینده لائیسیته و سکولاریزمین اهمیتی
بو مسأله نین تام آیدینلانماسی اوچون بیر سئری تاریخی گلیشمه لره ایشاره ائتمه لی ییم چونکو لاییسیته مسأله سی بیزیم ایچیمیزده تام آچیلماییب و آیدینلانمامیشدیر. بونون ایثباتی دا اورتایا آتیلان اینحیرافی دوشونجه لر و اونلارا اینانان کوتله دیر.

بیزیم میللی دئموکراتیک حرکتیمیزده نییه لاییسیته  اؤنملی دیر؟
نییه بیزیم اینسانی  حاقلاریمیزا یئتیشمه میز اوچون حرکتیمیزین سئکولار اولماسی گرکیر؟نییه حرکتیمیزین لاییک قاباغا  گئتمه سینده ایصرارلی اولمالی ییق؟

سؤزه بئله باشلاییرام کی لاییسیته دئموکراسی نین اساسی پایالاریندان بیریدیر. بوتون لاییک اؤلکه لر دئموکراتیک دئییللر اما بوتون دئموکراتیک اؤلکه لر لاییکدیرلر. لاییکین آنلامینا قونوموزا مربوط اولدوغو قدر ایشاره ائده  جه یم. لاییک کلیمه سی لائوس کؤکوندن و یونانجادان گلیر، بو دا غئیری روحانی اینسانلارا خیطاب اولونور.

لاییسیته نه ییی چاغیریشدیریر؟ 

لاییسیته گنل اولاراق دین آداملاری نین  دولت ایشلرینده موداخیله ائدیلمه سی نین قاباغی نین آلینماسی  دئمکدیر. لاییسیته اوروپادا  او زامان گلیشدی کی کاتولیک کیلیسالاری شاهلارینان بیرلشمیشدیلر و اؤزلرینی یئرین اوستونده کی الله اعلام ائدیب و یئر اوزونده حؤکم سوروردولر و اللریندن گلن ظولمو اینسانلارا ائدیردیلر. کاتولیک کیلیساسی نین اینسانلارا ائتدیکلری ظولملر هامینیزا آیدیندیر کی انکیزیسیون کیلیسالاریندا، تفتیش عقاید محکمه لرینده موخالیف دوشونجه لی اینسانلارین باشلارینا  نه بلالار  گتیریلیردی و نئجه شیکنجه اولوردولار. ائله بو فضادا لاییسیته یاراندی و بئله دییه بیلیریک کی لاییسیته تاریخی اولایلارین گتیردیگی بیر ضرورتدیر. من بو تاریخی گلیشمه لرین اوستونده بیراز دوراجاغام، مخصوصأ کی بیزیم دوروموموزون و ایچینده اولدوغوموز شراییطین بونلارلا چوخ اورتاق نوقطالاری واردیر. بیر طرفدن  اوروپاداکی او ایختیناق فضاسی نظرده توتولوب، باشقا طرفدن ده بیر نئچه تاریخی گلیشمه یه ایشاره ائدیله جکدیر. بونلار بیرلیکده لاییسیته نی بیر نهضت کیمی اورتایا چیخاردیب و اونون باشاریلی اولماسینا یول آچدیلار.

بوتاریخی گلیشمه لرین بیریسی 15 و 16 عصیرده رنسانسدیر. رنسانس دینده و مخصوصأ تعلیم تربیتده رفرم گتیردی. او زامانا قدر یالنیز دینی تعلیم تربیت واردی. رنسانس چاغیندا بیلیم و صنعتین تعلیم تربیت ده یئر آلماسینا یول وئریلدی. بو دوره ده  بیلیمین اهمیتی داها چؤخ اورتایا چیخدی. آیریجا رنسانس ایلک دفعه اینسانا بیر «فرد اولاراق» اهمیت وئردی، یعنی اینسانین یالنیز بیر توپلولوغون بیر پارچاسی اولدوغو ایچین دئییل، بیر فرد اولاراق دا بللی اؤزللیکلری اولدوغونو اورتایا چیخاردیب و اونا اهمیت وئردی.

ایکینجی تاریخی گلیشمه دکارتین عقیلجیلیک فلسفه سیندن سونرا ایدی. دکارتین او مشهور جومله سی
هامینیزا تانیش دیر:  «من دوشونورم، پس من وارام» . بورادا اینسانین بئیین گوجونون اؤنمی  و اونون عقلانی بیر وارلیق اولدوغو وورقوللانیر. او زامانا قدر بیلدیگیمیز کیمین هر شئی اللاها نیسبت وئریلیردی و هئچ بیر شئیین دالینداکی عیللتی  آراشدیرمایا و یا سورغولامایا گرگ گؤرولموردو. مخصوصأ بیر اولای (حادیثه یه) و اؤزللیکله طبیعی حادیثه لره توضیح تاپمایینجا دئییردیلر کی بو الله طرفیندن اولوبدور. دکارتین اینسانین بئینینه ودوشونجه گوجونه اهمیت وئرمه سی و عقلانیت فلسفه سینی اورتایا قویماسی  منطیقین و عقلانیتین اهمیتینه بیر ایشاره ایدی و بو فلسفه ده اوندان سونراکی گلیشمه لره یول آچدی.

لائیسیته نین باشاریلی اولماسینا باشقا تاریخی بیر گلیشمه ده یاردیم ائتدی کی او دا آیدینلیق چاغی و یا عصر روشنگری دیر. بونون رولی فرانسه اینقیلابیندا و عاینی شکیلده  لاییسیته نهضتینین باشاریلی قاباغا گئتمه سینده چوخدو. آیدینلیق چاغی نین ان اؤنملی دوشونجه سی بودور کی « اینسانلار دوشونجه لرینده و اینانجلاریندا اؤزگوردورلر وعاینی شکیلده  اؤز دوشونجه و فیکیرلرینی اؤزگورجه بیان ائتمه لی دیرلر» و باشقا طرفدن ده دینی دوگمایا قارشی چیخییب، بونون اوستونده دوررو کی « بیز طبیعی حادیثه لری آنلاتماق ایچین اینسانین عقلانی دوشونجه سینی ایستیفاده ائدیب، بیلیمسل یوللارلا بونلاری آنلادابیلیریک». تانیدیغیمیز بیر چوخ آیدین و دوشونور آیدینلیق چاغیندا یمیشلار او جومله دن جان لاک، اسپینوزا و اما ان اؤنملی لریندن ولتر دیر. ولتر چوخ آیدین بیر شکیلده و آچیقجاسینا دئییر « دینین دولتدن آیری توتولماسی گرکیر» و تأکید ائدیر کی «دین دولت ایشلریندن اوزاق توتولمالی و دینین دولتین ایشینده موداخیله ائتمه یه حقی یوخدور».

فرانسادا یاشانان قارانلیق فضانین دیشیندا، بوتاریخی گلیشمه لرین هامیسی  فرانسه اینقیلابینا یول آچدیلار وائله بو گلیشمه لرین دوامیندا دا فرانسا دئوریمی نین لاییسیته حرکتی نین باشاریلی اولماسینداکی بؤیوک رولو اؤنمله وورقولانمالیدیر. فرانسا اینقیلابی نین «فردی و وطنداشلیق بیانیه سینده» آیدینجا تأکید اولونوبدور کی «اینسان اؤز دوشونجه لرینده و اینانجلاریندا اؤزگور اولمالی دیر و هئچ بیر شراییطده هئچ بیر کس صاحیب اولدوغو اینانج و دوشونجه دن اؤتورو یارقیلانا بیلمز، محاکیمه اولا بیلمز»  بو بیانیه اؤزو لاییسیته نهضتی نین  باشاریلی اولماسیندا بویوک رول اوینادی. باشقا اؤلکه لرده ده یایقین اولماسیندان علاوه لاییسیته  نهضتی نین مرکزی  فرانسه  ایدی. سونوندا کیلیسا و ال بیرلیکچی شاهلارین طرفیندن اولان بوتون موخالیفتلره رغمن لاییسیته قانونو فرانسه ده 1905 ایلینده مجلیسدن کئچیریلدی.

من بورایا قدر لاییسیته نین گلیشمه سینده کی تاریخی سورجلره  ایشاره ائتدیم. چونکو اینانیرام کی مخصوصأ بیزیم دورموموزدا، تئوکراتیک بیر دوؤلت و  توپلوما صاحیب اولدوغوموز اوچون بونلارا قیسا ایشاره ائتمم فایدالی اولاجاقدیر و اؤزللیکله ایستدیم بو مسأله یه ایشاره ائدم کی لاییسیته نین دالینداکی فلسفه و دوشونجه نه دیر و لاییسیته، دینی دوگمایلا قارشی و اینسانین عقلانی  و راسیونل دوشونجه سی نین اساسلارینداندیر.

منیم ایندی اوستونده دوراجاغیم مسأله بودور کی بیر چوخ یئرده لاییسیته دن داها چوخ سئکولار کلیمه سی ایستیفاده اولونور. سئکولار و لاییسیته نین پرنسیپلری عاینی دیر. سئکولار کلیمه سی داها چوخ آنگلوساکسون و اینگیلیسی دیلی اؤلکه لرده قوللانیلیر. لاییسیته ایلک دفعه فرانسادا قوللانیلیب و گنللیکله کاتولیگ اؤلکه لرده یاشانیر.

آرالارینداکی فرق نه دیر؟    

سئکولار دونیوی ایشلره خیطاب اولونور. یعنی اوخروی اولمایان ایشلره و فعالیتلره دئنیلیر. لاییسیته و سئکولارین  پرنسیپلری عاینی دیر، اما آرالاریندا بیر اؤنملی فارق واردیر. بونلارین هر ایکیسینده دین و دونیا ایشلرینین بیربیریندن آیریلماسینا تأکید ائدیلیر و هر ایکی سی ده  دینین دولتی ایشلره قاتیلماماسی نی وورقولور. سئکولاریزمه گؤره دین اؤز ایشییله، دوؤلت اؤز ایشی ایله مشغول اولمالیدیر و بونلار بیربیرینین ایشینه موداخیله ائده بیلمزلر. نومونه اولاراق ائله آلماندان بحث ائده  بیلرم کی آز قالیر دین ائله اؤز
ایمپیراطورلوغونو بو اؤلکه ده قورسون. سئکولار دوشونجه ده دینین دوؤلتله ایشی یوخدور، دوؤلتین ده دینله ایشی یوخدور.

لاییسیته ده دین و دولت آیریدیرلار اما دوؤلت دینی کنترل آلتینا آلیر. یعنی هر یئرده کی دوؤلت حیس ائده کی
دین اؤز مرزیندن ایضافه حرکت ائدیر اورادا موداخیله ائدر. ان سون نومونه 2003 ایلیندن بویانا فرانسادا اوستونده دارتیشیلان  روسری (باش اؤرتو) مسأله سی دیر.
من ایندی چوخ قیسا اولاراق بونلارین ایکی سینین پرنسیپلرینه ایشاره ائده جه یم.

بیرینجی سی دین و دولتین آیریلیغیدیر.

ایکینجی سی دین و دوشونجه اؤزگورلوگودور. «دین و ووجدان حوررییتی»
اینسانلار ایستدیکلری دین و دوشونجه یه صاحیب اولماقدا آزاددیرلار. هیچ کیمسه نین حقی یوخدور کی اینسانلاری صاحیب اولدوقلاری دوشونجه و اینانجا گؤره یارقیلییا.

اوچونجوسو دوؤلتلرین دینلرین قاباغیندا طرفسیز اولمالاری  دیر. دوؤلت ایشلرینده بیر دینی رئفرانس آلا بیلمز و بونا حقی یوخدور

دؤردونجوسو دین شخصی بیر مسأله دیر.

بورادا بیر سری اینحیرافی دوشونجه لره ایشاره ائتمک ایستیرم کی تأسوفله هر واقت کی میللی دئموکراتیک حرکتیمیزده ایسته میشیک سئکولاریزمین اهمیتی حقده دانیشاق بللی قایناقلار طرفیندن بو دوشونجه لر علئیهیمیزه اورتایا آتیلیبدیر. سئکولاریزمدن بحث ائدینجه بئله دئییلیر کی «دینسیز لیک تبلیغ اولونور و رواج وئریلیر». ها نسی  لوغتنامه یه باخیرسانیز باخین، بو دفعهلرجه دانیشمالاریمیزدا دا وورقولانیبدیر کی سئکولاریزم و یا لاییسیزم دینسیزلیک دئییل، تام ترسینه دینین ده اؤزگوراولماسی دیر. دینین سییاست و گوج تاجیرلری نین الیندن وسیله اولماقدان قورتولوشودور.

من  اینانیرام کی بیزیم توپلوموموزا لاییسیته داها اویقوندور، دانیشمالاریمدا لاییسیته کلیمه سی نی قوللاناجا غام. بوحقده ده دییه  جه یم کی «نئجه کی اینسانلار لاییسیته ده دوشونجه و اینانج اؤزگورلوگونه صاحیبدیرلر، عاینی شکیلده دینلر ده اؤزگوردورلر». یعنی دین  سییاست و دین تاجیرلری نین الیندن قورتولموش اولور. اگربیر توپلوم لاییقسه هیچ بیر سییاستچی  دینی اؤز منفعتلرینه گؤره ایستیثمار ائده  بیلمز  اینسانلاری ایستیثمار ائتمک  اوچون دیندن ایستیفاده  ائده بیلمز یعنی لاییسیته اینسانلارین قورتولوشو الدوغو قدر دینین ده قورتولوشودور. لاییق توپلوملاردا دوؤلتین دینی یوخدورو اما دوؤلت  اینسانلارین دینی دوشونجه سینه موداخیله ائتمک ایسته ینلرین قاباغینی آلماغا مسئولدور. یعنی دوؤلت اینسانلارین دینی اؤزگورلوگونو قوروماغا مجبوردور و اونلارین دین و دوشونجه اؤزگولوگونو حیمایت آلتینا آلمالیدیر.

تئوکراتیک و لاییق  توپلوملارین آراسینداکی فرق «گوجون» قایناغیدیر.  دینی ایستیبدادین حاکیم اولدوغو تئوکراتیک  توپلوملاردا حاکیمیت الله یندیر و آنجاق الله ین نیماینده لری توپلوما حؤکم سوره بیلیرلر. لاییک توپلوملاردا حاکیمیت اینسانلاریندیر. اینسان ایراده سی حاکیمدیر و اینسانلار سئچیمله اؤز نیما ینده لرینی سئچیب و حاکیمیت سورورلر. تئوکراتیک توپلوملارین واحیدی مؤمیندیر. لاییک توپلوملارین واحیدی وطنداشدیر.

من اوچ جنبه دن لاییک توپلوملارین اؤزللیگینه ایشاره ائده  جه یم:

سیاسی جنبه دن
دوؤلت، ایشلرینده بیر دینی رئفرانس آلا بیلمز.
بونا حقی یوخدور. بیر دینی قوروه  توپلومدا حاکیمییته یئتیشه  بیلمز، اینسانلار اؤز تمثیلجیلرینی سئچرلر. اگر بیر دینی قوروه صاحیب اولدوغو اینانج اساسیندا حاکیمیته گلیرسه او دین و دوشونجه و البته ده کی او دینه اینانانلار مومتاز قوروه حالینه گلیرلر. حالبوکی لاییک اؤلکه لرده اینسانلار قانونون قاباغیندا ائشیتدیرلر. هان سی دوشونجه و اینانجا صاحیب اولورلار اولسونلار. آرالاریندا فارق یوخدور.

لاییک دوؤلتلر پلورالیست دیرلر، چوغولجو دورلار، تولئرانتدیرلار.
دوؤلت فارقلی دینلره صاحیب اولانلار و حتی دینسیزلرله ائشیت موعامیله ائتمه لیدیر. هیچ بیر شکیلده بونلارین آراسیندا فارق اویقولامامالیدیر. بیزیم اؤرنکیمیزده ائله اوجور کی شیعه لرله کئچینیرلر، ائله او دگری ده سوننی لره، آیری دینه صاحیب اولانلارا و حتی هیچ بیر دینی اینانجی اولمایانلارا  وئرمه لیدیرلر.

لاییک توپلوملارین ایجتیماعی باخیمدان اؤزللیکلری نه دیر؟

لاییک توپلوملارین ان بؤیوک اؤزللیگی بودور کی بو توپلوملاردا بیر کئچیش اولوبدور.
 گلنکسل توپلوملاردان مدرن توپلوملارا کئچیلیبدیر. اونداکی توپلوملارین ایداره سی دینی دوگمادان قورتولور راسیونل دوشونجه لره طرف، آزمایش و تحقیقی یوللارلا توپلوموایداره شکلینه کئچیر. دئییله بیلیر کی دالی قالمیش گلنکسل توپلوملاری دالیدا قویوبدور. لاییک توپلوم، گلیشمیش توپلومودور. گلیشمیشلیک درجه لری فرق ائده بیلیر اما گلنکسللیکدن بؤیوک درجه ده قورتولوبدور.

بوتوپلوملاردا فرقلی توپلولوقلار واردیر و سیویل توپلوملار گوجلودورلر.
مثلأ سندیکالار و قادین درنکلری فعالیت گؤستره بیلیرلر و گوجلودورلر. فرقلی درنکلر واردیر و بونلارین هئچ بیریسی نین او بیریسینه اوستونلوگو اولمادیغی  اوچون هامیسی باریش ایچینده بیربیری ایله یاشاییرلار.

بو توپلوملار کولتورل باخیمدان گلیشمیشدیر لر.
شفاهی کولتوردن کتبی کولتوره کئچیش اولوبدور.  و ائله بودا توپلوملارین گلیشمیشلیگی نین بیراؤزللیگی  دیر کی توپلومدا داها چوخ کتبی کولتور حاکیم اولار.

بو توپلوملار گلیشمه یه، دییشمه یه و تکامولا آچیقدیرلار.
بو توپلوملارین ایداری سیستئمی، کولتورو دییشه  بیلیر و تکامول تاپا بیلیرلر.

بو توپلوملاردا درنکلر و توپلولوقلار دیشیندا فرد ده دگر قازانیر. فرد توپلولوقلارین ایچینده بوغولمایا و اریمه یه محکوم دئییلدیر. فرد موستقیل بیر وارلیق اولاراق «دگرلر دولوسو اینسان اولاراق دگر قازانیر» و
توپلوملارداکی رفورم راسیونئل یوللارلا اولور. توپلوم گلیشمیشلیگه دوغرو گئدیر، تکامولا دوغرو گئدیر.

لاییق توپلوملارین ان اؤنملی اؤزللیکلریندن تعلیم تربیتین طرفسیز اولماسیدیر.
تعلیم تربیتین داشیدیغی اؤنمدن ائله بونا ایشاره ائده بیلیرم کی ایلک لاییسیته نهضتی شکیل توتمایاغا باشلادیغی آندان اعتبارأ بو مسأله گنیش چاپدا مطرح اولوندو. لاییسیته نین گلیشمه سی ایله برابر فرانسادا جومهوریت گلیشیر. مونارشی دن جومهوریته کئچیش اولور و او دؤره ده مخصوصأ پئداگوگلارین اوستونده تأکید ائتدیگی بیر نوکتا واردیر کی دئییرلر «لاییسیته نین باشاریلی اولماسی و جومهوریتین  قورولماسی  اوچون ایکی شئیه احتیاجیمیز واردیر: بیر دئموکراتیک آنا یاسایا و بیرده اونا اینانان اینسانلار تربیت ائتمه یه» لاییسیته نین اساسی پایالاریندان بیری ده طرفسیز تعلیم تربیتدیر. معلیملر دینی اینانجلارینی اؤزلرینه ساخلامالیدیرلار و کسینلیکله درس ده اونو ایشلتمه مه لیدیر لر. یازیلان کیتابلار دینی باخیمدان طرفسیز اولمالیدیرلار و مدرسه ده یارادیجی، عقلانی یوللارلا حرکت ائدن، آراشدیران، آکتیو و گرچکجی  نسیل یئتیشدیریلمه لیدیر.


حوقوقی باخیمدان بو توپلوملارین اؤزللیگی

لاییک دوؤلت حوقوق دولتی دیر.
 قانونلار توپلومدا اینسانلارین ایستک و احتیاجلارینا گؤره وضع اولونورلار.

قانونلار دییشه بیلیرلر، ایبطال اولابیلیرلر، گلیشه بیلیرلر،
قانونلار سورغولانابیلرلر

ان اؤنملی موشخیصه  شرعی قانونلارین یئرینه سیویل قانونلارین کئچمه سی دیر
بونو ایران ایسلام جومهوری سینین آنا یاساسی ایله موقاییسه ائدک. ائله ایلک ماده سینده کی دئییر «ایرانین رسمی دینی 12ایماملیق شیعه دیر» اوتوماتیک اولاراق باشقا دینلره منصوب اولانلاری ایکینجی صینیف وطنداش استاتوسونه یئندیریب و اونلاری ایلک صفدن چیخاردیر. بونون آیری نتیجه سی ده بودور کی بو فرقلی دین و ایناجدان اولان اینسانلارین آراسینداکی بیرلیگی آرادان آپاریر.

بونو دا گؤز اؤنونده توتمالی ییق کی بیزیم توپلوملاردا اینسان دینین ایچینده دونیایا گلیر. دوغوشدان اعتبارأ بیر فردین آتا آناسی شیعه اولسا او دا شیعه اولاجاق، باشقا دینی اولسا او دا او دینه منصوب اولاجاقدیر
یعنی اینسانین اؤز اؤزگور سئچیمی ایله دینی نی سئچمه شانسی اولمادیغی  اوچون بیزیم توپلومدا  شیعه مذهبیندن اولمایانلار دوغوشدان اعتبارأ ایکینجی صینیف وطنداش اولماغا محکوم اولورلار. یعنی اؤزلرینین بوندا دا موداخیله سی اولمادان.

بونونلا برابر آنا یاسادا بیر چوخ ایشلر واردیر کی غئیر شیعی لر او ایشلره آلینا بیلمزلر. باشدان اونلارین قاباغی آلینیبدیر. مثلأ گنل قورمای باشقانی و یا قضاییه و ایجراییه قووه لرین باشقانلیغی، باش باخانلیق و یا جومهور باشقانلیغی. ائله بونو موقاییسه ائدک آلمان آنا یاساسی ایله کی ایلک ماده سینده دئییر «اینسان اونورو توخونولمازدیر». او اینسان فرق ائتمز هانگی دینی اینانجا صاحیب اولور اولسون و یا هیچ دینی اینانجی اولماسین، اونو هئچ کیمسه یارقیلییا بیلمز.


تئوکراتیک توپلوملارین اؤزللیگی

دینی قانونلارحؤکم سورور

سیاست ده دیندیر، قانون دا دیندیر، کولتور ده دیندیر
بونلارین بیریسی ایله موخالیفت ائتمک هامیسی ایله موخیالیفت ساییلیر. و بو ایشی گؤرن اینسان مورتد تانینیر. اؤلکه ده اولان هر هانکی بیر اعتراضا «الله و اللهین دینی ایله موحاریبه محسوب اولونور».



Qaynaqlar:

1- Otto Repenheuer, Zwischen säkularität und Laizismus, 2005
2-Aytunc Altindal, Laiklik, 1986
3-Prof. Dr. Hikmet Secim, Sosyal Bilimlerde Temel kavramlar, 1991
4- Ugur Mumcu, laiklik Ruhuna Fatiha, 2006
5-Yekta Güngör Özden, Insan haklari, Laiklik Demokrasi Yolunda, 1994
6-Faik Muzaffer Amac, laiklik Ilkesi sanik sandalyesinde, 1966
7-Jacob M. Landau, Atatürk And The Modernization Of Turkey, 1984
8- sahin Filiz, Atatürk, Din ve Laiklik, 2008
9-ali Fuad basgil, Din Ve Laiklik, 1998
10- Rene Remond, Religin und Gesellschaft in Europa, 2000
11-jocelyn maclure, Secularism and Freedom of Conscience, 2011
12-heng Ten Chin, state and Secularism, 2010
13-George jacob Holyoake, The Principals of Secularism illustrated....
14-Gere Viene souillac, The Burden of Democracy, 2011
15-jereen temperman, State Religion Relationships and Human Rights Law, 2010
16-Ina Ter avest, Education in Conflict, 2009
17-John richard Bown, Why The French Don't Like Headscarves, 2007
18-Howard adelman, Religion, Culture and The State, 2011
19-Antya von Ungern, Religionsfreiheit in Europa, 2008
20-Thomas Bohrmann, Religion in Sekularen Verfassungsstaat, 2012
21-werner ende, udo Steinbach, Renate Laut, der Islam in gegenwart, 2005
22-Miryam Rothenbacker, Die Debatte um den Laicismus Frankreich und Deutschland, 2007
23-Sylvia langlaude, The Right of Child to religious Freedom, 2007
24-Tedd H. Weir, Secularism and Religion in Nineteenth Century germany
25-Heather Meiers, Difference and Laicite: France's Headscarf Debates, 2007
26-Karima El samma, Freedom of religion and the Principal of Laicite
27-Gerhard Besier, hermann Lübbe, Politische Religion in Frankreich und Deutschland, 2005
28-Felix heidenreich, Jean Chrostophe, merle Wolfram Vogel, Staat und Religion in Frankreich und deutschland, 2008
29-Otto Depenheuer, Ilyas dogan, Osman Can, Zwischen Säkularität und laizismus, 2005
30-Oxford University press, secularism and its Critics, 1999
31-William safron, The Secular and the sacred, nation, religion and politics
32-Smith, A Shi+ort History of Secularism, 2007
33-Michael warner, Jonathan van Art Werpen, Varieties of Secularism in a Secular Age, 2010



No comments: